ЎЗБЕКИСТОН РЕСПУБЛИКАСИНИНГ ФУҚАРОЛИК КОДЕКСИ
ИККИНЧИ ҚИСМ
3-кичик бўлим. МАЖБУРИЯТЛАРНИНГ АЙРИМ ТУРЛАРИ
29-боб. Олди-сотди
1-§. Олди-сотди тўғрисида умумий қоидалар
386-модда. Олди-сотди шартномаси
Олди-сотди шартномаси бўйича бир тараф (сотувчи) товарни бошқа тараф (сотиб
олувчи)га мулк қилиб топшириш мажбуриятини, сотиб олувчи эса бу товарни қабул
қилиш ва унинг учун белгиланган пул суммаси (баҳоси)ни тўлаш мажбуриятини олади.
Агар қонунда қимматли қоғозлар ва валюта қимматликларининг олди-сотдисига
доир махсус қоидалар белгиланган бўлмаса, уларни олиш-сотишга нисбатан ушбу
параграфда назарда тутилган қоидалар қўлланади.
Ушбу Кодексда ёки бошқа қонунда назарда тутилган ҳолларда айрим турдаги
товарларни олиш-сотишнинг ўзига хос жиҳатлари қонун ҳужжатлари билан белгиланади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим
бўлган автомототранспорт воситаларининг олди-сотди шартномаси нотариал
тасдиқланган бўлиши керак, Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати томонидан белгиланган
ҳоллар бундан мустасно. (386-модда Ўзбекистон Республикасининг 2001 йил 7 декабрдаги 320-II-сон Қонунига
мувофиқ тўртинчи қисм билан тўлдирилган — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2002 й., 1-сон, 20-
модда)
Ушбу параграфда назарда тутилган қоидалар мулкий ҳуқуқларни сотишга
нисбатан қўлланади, агар ушбу ҳуқуқлар мазмуни ёки моҳиятидан бошқача ҳол келиб
чиқмаса.
Айрим турдаги олди-сотди (чакана олди-сотди, товарлар етказиб бериш, энергия
таъминоти, корхонани сотиш ва бошқалар) шартномаларига нисбатан, агар ушбу
Кодекснинг бу турдаги шартномаларга доир қоидаларида бошқача ҳол назарда тутилган
бўлмаса, ушбу параграфда назарда тутилган қоидалар қўлланади.
387-модда. Шартноманинг товар тўғрисидаги шарти
Олди-сотди шартномаси бўйича ҳар қандай ашёлар ушбу Кодекснинг 82-моддаси
қоидаларига риоя қилган ҳолда товар бўлиши мумкин.
Шартнома, агар қонунда бошқача ҳол белгиланган бўлмаса ёки у товарнинг
хусусиятидан келиб чиқмаса, шартномани тузиш пайтида сотувчида мавжуд бўлган
товарни, шунингдек келажакда сотувчи яратадиган ёки оладиган товарни олиш-сотиш
ҳақида тузилиши мумкин.
Агар шартнома товарнинг номи ва миқдорини аниқлаш имконини берса, товар
тўғрисидаги олди-сотди шартномасининг шарти келишилган ҳисобланади.
388-модда. Товарни топшириш юзасидан сотувчининг мажбуриятлари
Сотувчи сотиб олувчига олди-сотди шартномасида назарда тутилган товарни
топшириши шарт.
Агар олди-сотди шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
сотувчи сотиб олувчига ашёни бериш билан бир вақтда унга мансуб ашёни, шунингдек
қонун ҳужжатларида ёки шартномада назарда тутилган ашёга алоқадор ҳужжатлар
(техник паспорти, сифат сертификати, фойдаланиш бўйича йўриқнома ва ҳоказолар)ни
топшириши шарт.
389-модда. Товарни топшириш мажбуриятини бажариш муддати
Сотувчининг товарни сотиб олувчига топшириш мажбуриятини бажариш муддати
олди-сотди шартномасида белгиланади, агар шартнома бу муддатни аниқлаш имконини
бермаса, у ушбу Кодекснинг 242-моддасида назарда тутилган қоидаларга мувофиқ
аниқланади.
Белгиланган муддат бузилган тақдирда сотиб олувчида шартноманинг
бажарилишига қизиқиш йўқолиши шартномадан аниқ билиниб турса, олди-сотди
шартномаси уни қатъий белгиланган муддатда бажариш шарти билан тузилган
ҳисобланади. Сотувчи бундай шартномани унда белгиланган муддатдан олдин ёки бу
муддат тугагандан сўнг сотиб олувчининг розилигисиз бажаришга ҳақли эмас.
390-модда. Сотувчининг товарни топшириш мажбуриятини бажариш пайти
Башарти, олди-сотди шартномасида бошқача ҳол назарда тутилган бўлмаса,
сотувчининг сотиб олувчига товарни топшириш вазифаси қуйидаги пайтларда бажарилган
ҳисобланади:
агар шартномада сотувчининг товарни етказиб бериш мажбурияти назарда
тутилган бўлса, товарни сотиб олувчига ёки у кўрсатган шахсга топшириш пайтида;
агар товар сотиб олувчига товар турган ерда берилиши лозим бўлса, товарни
сотиб олувчи ихтиёрига топшириш пайтида. Шартномада назарда тутилган муддатда
товар тегишли ерда сотиб олувчига топшириш учун тайёр бўлган ва сотиб олувчи
шартнома шартларига мувофиқ товар топширишга тайёр эканлигидан хабардор қилинган
вақтда товар сотиб олувчи ихтиёрига топширилган деб ҳисобланади. Агар товарнинг
шартнома мақсадларига мослиги тамғалаш ёки бошқа йўл билан тасдиқланган бўлмаса,
товар топшириш учун тайёр деб ҳисобланмайди.
Олди-сотди шартномасидан сотувчининг товарни сотиб олувчига етказиб бериш
ёки товарни турган ерида сотиб олувчига топшириш мажбурияти келиб чиқмайдиган
ҳолларда, агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, товарни сотиб
олувчига етказиб бериш учун ташувчига ёки алоқа ташкилотига топшириш пайтида
сотувчининг товарни сотиб олувчига топшириш мажбурияти бажарилган ҳисобланади.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
391-модда. Сотувчининг сотилган мол-мулкни сақлаш мажбурияти
Мулк ҳуқуқи ёки бошқа ашёвий ҳуқуқ мол-мулкни топширишдан олдин сотиб
олувчига ўтган ҳолларда, сотувчи мол-мулкнинг ёмонлашишига йўл қўймай, уни
топширгунга қадар сақлаши шарт. Бунинг учун қилинган зарур чиқимларни, агар
тарафларнинг келишувида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, сотиб олувчи
сотувчига тўлаши шарт.
392-модда. Товарнинг тасодифан нобуд бўлиши ёки тасодифан
шикастланиши хавфининг ўтиши
Агар олди-сотди шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
товарнинг тасодифан нобуд бўлиши ёки тасодифан шикастланиши хавфи сотувчи товарни
сотиб олувчига топшириш бўйича ўз мажбуриятини қонун ёки шартномага мувофиқ
бажарган деб ҳисобланган пайтдан бошлаб сотиб олувчига ўтади.
Агар тарафлар келишувида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, йўлда
бўлган пайтида сотилган товарнинг тасодифан нобуд бўлиши ёки тасодифан
шикастланиши хавфи шартнома тузилган пайтдан бошлаб сотиб олувчига ўтади.
Олди-сотди шартномасининг товар тасодифан нобуд бўлиши ёки тасодифан
шикастланиши хавфи у биринчи ташувчига топширилган пайтдан бошлаб сотиб олувчига
ўтиши ҳақидаги шарти, агар шартнома тузилган пайтда сотувчи товар йўқолгани ёки
шикастланганини билган ёки билиши лозим бўлган бўлса ва бу ҳақда сотиб олувчига
маълум қилмаган бўлса, сотиб олувчи талабига кўра суд томонидан ҳақиқий эмас деб
топилиши мумкин.
393-модда. Сотувчининг товарни учинчи шахслар ҳуқуқларидан озод ҳолда
топшириш мажбурияти
Сотувчи товарни сотиб олувчига учинчи шахсларнинг ҳар қандай ҳуқуқларидан
озод ҳолда топшириши шарт, сотиб олувчи учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари бўлган
товарни қабул қилишга розилик берган ҳоллар бундан мустасно. Бу қоидани бажармаслик
сотиб олувчига харид нархини камайтиришни ёки олди-сотди шартномасини бекор
қилишни ва кўрилган зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқини беради, сотиб олувчи бу
товарга учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари борлигини билгани ёки билиши лозим бўлгани
исботланадиган ҳоллар бундан мустасно.
Ушбу моддада назарда тутилган қоидалар товарни сотиб олувчига топшириш
пайтида унга учинчи шахсларнинг даъволари борлиги сотувчига маълум бўлган ҳолларда
ҳам, агар бу даъволар кейинчалик белгиланган тартибда қонуний деб тан олинган бўлса,
тегишли равишда қўлланади.
394-модда. Товарни олиб қўйиш тўғрисида даъво қилинган тақдирда сотиб
олувчи ва сотувчининг мажбуриятлари
Агар учинчи шахс олди-сотди шартномаси бажарилгунга қадар юзага келган асос
бўйича товарни олиб қўйиш тўғрисида сотиб олувчига даъво қилса, сотиб олувчи
сотувчини ишда қатнашишга жалб қилиши, сотувчи эса бу ишда сотиб олувчи томонида
қатнашиши шарт.
Агар сотувчи башарти ишда қатнашганида сотилган товар сотиб олувчидан олиб
қўйилишининг олдини олган бўлиши мумкинлигини исботлаб берса, сотиб олувчининг
сотувчини ишда қатнашишга жалб қилмаслиги сотувчини сотиб олувчи олдидаги
жавобгарликдан озод қилади.
Сотиб олувчи томонидан ишда қатнашишга жалб қилинган, бироқ унда
қатнашмаган сотувчи сотиб олувчининг ишни нотўғри юритганлигини исботлаш
ҳуқуқидан маҳрум бўлади.
395-модда. Сотиб олувчидан товар олиб қўйилган тақдирда сотувчининг
жавобгарлиги
Олди-сотди шартномаси бажарилгунга қадар вужудга келган асослар бўйича
учинчи шахслар сотиб олувчидан товарни олиб қўйган ҳолларда сотувчи сотиб олувчига у
кўрган зарарни қоплаши лозим, сотиб олувчи бундай асосларнинг мавжудлигини билган
ёки билиши лозим бўлган ҳоллар бундан мустасно.
Олинган товар учинчи шахслар томонидан сотиб олувчидан талаб қилиб
олинадиган ҳолларда тарафларнинг сотувчини жавобгарликдан озод қилиш ёки унинг
жавобгарлигини чеклаш тўғрисидаги келишуви ҳақиқий эмас.
396-модда. Сотувчи товарни топширишдан бош тортишининг оқибатлари
Агар сотувчи сотилган товарни сотиб олувчига топширишдан бош тортса, сотиб
олувчи олди-сотди шартномасини бажаришдан бош тортишга ҳақли.
Сотувчи хусусий аломатлари билан белгиланган ашёни топширишдан бош тортса,
сотиб олувчи сотувчига ушбу Кодекснинг 331-моддасида назарда тутилган талабларни
қўйишга ҳақли.
397-модда. Товарга мансуб ашёларни ва ҳужжатларни топшириш
мажбуриятини бажармаслик оқибатлари
Агар сотувчи қонун ҳужжатларига ёки олди-сотди шартномасига мувофиқ
топшириши шарт бўлган (ушбу Кодекс 388-моддасининг иккинчи қисми) товарга мансуб
ашёлар ёки ҳужжатларни сотиб олувчига топширмаса ёки топширишдан бош тортса,
сотиб олувчи уларни топшириш учун унга оқилона муддат тайинлашга ҳақли.
Товарга мансуб ашёлар ёки ҳужжатлар сотувчи томонидан кўрсатилган муддатда
топширилмаса, агар олди-сотди шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
сотиб олувчи товардан воз кечишга ҳақли.
398-модда. Товарнинг миқдори
Сотиб олувчига топширилиши лозим бўлган товарнинг миқдори олди-сотди
шартномасида тегишли ўлчов бирликларида ёки пулда назарда тутилади. Товарнинг
миқдори тўғрисидаги шарт шартномада уни аниқлаш тартибини белгилаш йўли билан
келишилиши мумкин.
Агар олди-сотди шартномаси топширилиши лозим бўлган товар миқдорини
аниқлаш имконини бермаса, шартнома тузилмаган ҳисобланади.
399-модда. Шартноманинг товар миқдори тўғрисидаги шартларини бузиш
оқибатлари
Сотувчи олди-сотди шартномаси шартларини бузиб, сотиб олувчига шартномада
белгиланган миқдордан кам товар топширган бўлса, сотиб олувчи, агар шартномада
бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ё товарнинг етишмаётган миқдорини
топширишни талаб қилишга, ё топширилган товардан ва унинг ҳақини тўлашдан бош
тортишга, борди-ю унинг ҳақи тўланган бўлса, тўланган пул суммасини қайтариб
беришни талаб қилишга ҳақли.
Сотувчи сотиб олувчига олди-сотди шартномасида кўрсатилганидан ортиқ
миқдорда товар берган тақдирда, сотиб олувчи бу ҳақда ушбу Кодекс 416-моддасининг
биринчи қисмида назарда тутилган тартибда сотувчига маълум қилиши лозим. Агар сотиб
олувчидан хабар олганидан сўнг сотувчи оқилона муддатда тегишли товарни тасарруф
қилмаса, шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, сотиб олувчи товарнинг
ҳаммасини қабул қилиш ҳуқуқига эга.
Сотиб олувчи олди-сотди шартномасида кўрсатилганидан ортиқ миқдорда товар
қабул қилиб олган тақдирда, агар тарафларнинг келишуви билан бошқа баҳо белгиланган
бўлмаса, тегишли товар учун шартномада белгиланган баҳода ҳақ тўланади.
400-модда. Товарларнинг ассортименти
Агар олди-сотди шартномасига кўра товарлар тур, модель, ўлчам, ранг ва бошқа
белгилари (ассортимент) бўйича муайян нисбатда топширилиши лозим бўлса, сотувчи
товарларни сотиб олувчига тарафлар келишган ассортиментда топшириши шарт.
Агар олди-сотди шартномасида ассортимент белгиланмаган ҳамда шартномада
уни белгилаш тартиби кўрсатилмаган бўлса, лекин мажбурият моҳиятидан товарлар сотиб
олувчига ассортимент бўйича топширилиши лозимлиги келиб чиқса, сотувчи сотиб
олувчига товарларни сотиб олувчининг шартнома тузиш пайтида сотувчига маълум
бўлган эҳтиёжларидан келиб чиқадиган ассортиментда топширишга ёки шартномани
бажаришдан бош тортишга ҳақли.
401-модда. Шартноманинг товар ассортименти тўғрисидаги шартини бузиш
оқибатлари
Сотувчи олди-сотди шартномасида назарда тутилган товарларни шартномага мос
келмайдиган ассортиментда топширган тақдирда сотиб олувчи уларни қабул қилишдан ва
ҳақини тўлашдан бош тортишга, борди-ю уларнинг ҳақи тўлаб қўйилган бўлса, тўланган
пул суммасини қайтариб беришни талаб қилишга ҳақли.
Агар сотувчи сотиб олувчига ассортименти олди-сотди шартномасига мос
келадиган товарлар билан бир қаторда ассортимент тўғрисидаги шартларга мос
келмайдиган товарлар ҳам топширган бўлса, сотиб олувчи ўз ихтиёрига кўра:
шартноманинг ассортимент тўғрисидаги шартларига мос бўлган товарларни қабул
қилиш ва қолган товарларни қабул қилишдан бош тортиш;
топширилган барча товарларни қабул қилишдан бош тортиш;
шартноманинг ассортимент тўғрисидаги шартларига мос бўлмаган товарларни
шартномада назарда тутилган ассортиментдаги товарларга алмаштириб беришни талаб
қилиш;
топширилган барча товарларни қабул қилиш ҳуқуқига эга.
Сотиб олувчи ассортименти олди-сотди шартномаси шартларига мос келмайдиган
товарларни қабул қилишдан бош тортганида ёки ассортимент тўғрисидаги шартларга мос
келмайдиган товарларни алмаштиришни талаб қилганида бу товарлар ҳақини тўлашдан
бош тортишга, борди-ю уларнинг ҳақи тўлаб қўйилган бўлса, тўланган пул суммасини
қайтариб беришни талаб қилишга ҳам ҳақли.
Агар сотиб олувчи шартноманинг ассортимент тўғрисидаги шартларига мос
келмайдиган товарларни олганидан сўнг уларни қабул қилишдан бош тортиши тўғрисида
оқилона муддатда сотувчига хабар қилмаса, бундай товарлар қабул қилинган
ҳисобланади.
Агар сотиб олувчи ассортименти шартномага мос келмайдиган товарларни қабул
қилишдан бош тортмаса, бу товарларнинг ҳақини сотувчи билан келишилган баҳода
тўлаши шарт. Сотувчи баҳони келишиш бўйича оқилона муддатда зарур чоралар кўрмаган
тақдирда, сотиб олувчи товарлар ҳақини одатда шартнома тузиш пайтидаги ўхшаш
вазиятларда худди шундай товарларга берилган баҳода тўлайди.
Агар олди-сотди шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ушбу
модда қоидалари қўлланади.
402-модда. Товарнинг сифати
Сотувчи сотиб олувчига сифати олди-сотди шартномасига мос келадиган товарни
топшириши шарт.
Олди-сотди шартномасида товарнинг сифати тўғрисидаги шартлар
кўрсатилмаганда, сотувчи сотиб олувчига белгиланган мақсадлар учун яроқли бўлган
товарни топшириши шарт.
Агар сотиб олувчи шартнома тузиш пайтида сотувчига товарни қандай аниқ
мақсадлар учун сотиб олаётганини хабар қилган бўлса, сотувчи сотиб олувчига ушбу
мақсадларда фойдаланиш учун яроқли бўлган товарни топшириши шарт.
Товар намунаси бўйича ва (ёки) таърифи бўйича сотилганда сотувчи сотиб
олувчига намуна ва (ёки) таърифга мос келадиган товарни топшириши шарт.
Агар қонунда белгиланган тартибга мувофиқ, сотилаётган товар сифатига
нисбатан мажбурий талаблар назарда тутилган бўлса, тадбиркорлик фаолиятини амалга
ошираётган сотувчи сотиб олувчига ушбу мажбурий талабларга жавоб берадиган товарни
топшириши шарт.
Сотувчи билан сотиб олувчи ўртасидаги келишувга мувофиқ қонунда назарда
тутилган тартибда товарнинг сифатига қўйилган мажбурий талабларга қараганда
юқорироқ талабларга жавоб берадиган товар топширилиши мумкин.
403-модда. Товар сифатининг кафолати
Сотувчи сотиб олувчига топшириши лозим бўлган товар уни сотиб олувчига
топшириш пайтида ушбу Кодекснинг 402-моддасида назарда тутилган талабларга, агар
товарнинг ушбу талабларга мувофиқлигини аниқлашнинг бошқа пайти олди-сотди
шартномасида назарда тутилган бўлмаса, жавоб бериши ва оқилона муддат давомида
белгиланган мақсадлар учун яроқли бўлиши керак.
Олди-сотди шартномасида сотувчининг товар сифатига кафолат бериши назарда
тутилган тақдирда, сотувчи сотиб олувчига шартномада белгиланган муайян вақтда
(кафолат муддатида) ушбу Кодекснинг 402-моддасида назарда тутилган талабларга жавоб
берадиган товарни топшириши лозим.
Агар олди-сотди шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, товар
сифатининг кафолати барча бутловчи буюмларга ҳам тегишли бўлади.
404-модда. Товарнинг кафолат муддатини ҳисоблаш
Агар олди-сотди шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
кафолат муддати товар сотиб олувчига топширилган пайтдан эътиборан ўта бошлайди.
Агар сотиб олувчи сотувчига боғлиқ бўлган ҳолатлар туфайли олди-сотди
шартномасида кафолат муддати белгиланган товардан фойдаланиш имкониятидан маҳрум
бўлса, сотувчи тегишли ҳолатларни бартараф этмагунча кафолат муддатининг ўтиши
бошланмайди.
Агар олди-сотди шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ушбу
Кодекснинг 416-моддасида белгиланган тартибда сотувчига товарнинг камчиликлари
ҳақида хабар қилиш шарти билан кафолат муддати товарда аниқланган камчиликлар
туфайли ундан фойдаланиб бўлмаган вақтга узайтирилади.
Агар олди-сотди шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
бутловчи буюмнинг кафолат муддати асосий буюмнинг кафолат муддатига тенг
ҳисобланади ва асосий буюмнинг кафолат муддати билан бир вақтда ўта бошлайди.
Товар (бутловчи буюм) алмаштирилганда кафолат муддати янгидан ўта
бошлайди.
405-модда. Товарнинг яроқлилик муддати
Қонун ҳужжатларида, шу жумладан давлат стандартларида товар ўз вазифаси
бўйича фойдаланиш учун яроқсиз ҳолга келиб қолади деб ҳисобланадиган вақт
(яроқлилик муддати) белгиланиши мумкин.
Сотувчи яроқлилик муддати белгиланган товарни сотиб олувчига шундай мўлжал
билан топшириши керакки, токи ундан яроқлилик муддати тугагунга қадар ўз вазифаси
бўйича фойдаланиш мумкин бўлсин.
406-модда. Товарнинг яроқлилик муддатини ҳисоблаш
Товарнинг яроқлилик муддати товар тайёрланган кундан бошлаб фойдаланиш
учун яроқли бўлган давр билан ёки товар фойдаланиш учун яроқли бўлиб турадиган сана
билан белгиланади.
407-модда. Товарнинг сифатини текшириш
Агар қонун ҳужжатларида ёки олди-сотди шартномасида товарнинг сифатини
текшириш назарда тутилган бўлса, текшириш уларда белгиланган талабларга мувофиқ
амалга оширилиши лозим.
Давлат стандартларида, стандартлаштириш бўйича бошқа норматив ҳужжатларда
товарнинг сифатини текширишга нисбатан мажбурий талаблар белгиланган ҳолларда
сифат улардаги кўрсатмаларга мувофиқ равишда текширилиши лозим.
Агар ушбу модданинг биринчи ва иккинчи қисмларида белгиланган тартибда
товарнинг сифатини текшириш шартлари назарда тутилган бўлмаса, товарнинг сифати иш
муомаласи одатларига ёки олди-сотди шартномаси бўйича топширилиши лозим бўлган
товарни текширишнинг одатда қўлланиладиган бошқа шартларига мувофиқ текширилиши
лозим.
Агар қонун ҳужжатларида, шу жумладан давлат стандартларида ёки олди-сотди
шартномасида сотувчининг сотиб олувчига топшириладиган товар сифатини текшириш
(синаш, таҳлил қилиш, кўздан кечириш ва ҳоказо) мажбурияти назарда тутилган бўлса,
сотиб олувчининг талаби билан сотувчи унга товар сифати текширилганлигининг
исботини тақдим қилиши лозим.
Сотувчи ва сотиб олувчи томонидан товарнинг сифатини текшириш айнан бир
хил шартларда амалга оширилиши лозим.
408-модда. Тегишли даражада сифатли бўлмаган товарни топшириш
оқибатлари
Агар товарнинг камчиликлари сотувчи томонидан маълум қилинмаган бўлса,
тегишли даражада сифатли бўлмаган товар топширилган сотиб олувчи ушбу Кодекснинг
434-моддасида назарда тутилган ҳуқуқларга эга бўлади.
Товарнинг бутлилигига кирадиган қисми тегишли даражада сифатли бўлмаса,
сотиб олувчи мазкур товарга нисбатан ушбу Кодекснинг 434-моддасида назарда тутилган
ҳуқуқларни амалга оширишга ҳақли.
Тегишли даражада сифатли бўлмаган товарни сотган шахс уни тайёрлаган
бўлмаса, товарни алмаштириш ёки унинг камчиликларини текинга бартараф этиш
ҳақидаги талаблар сотувчига ёки товарни тайёрловчига қўйилиши мумкин.
Ушбу моддада назарда тутилган қоидалар, агар мазкур Кодекс ёки бошқа қонунда
бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, қўлланилади.
409-модда. Товарнинг сотувчи жавобгар бўладиган камчиликлари
Агар сотиб олувчи товардаги камчиликлар товар сотиб олувчига топширилгунга
қадар пайдо бўлганлигини ёки шу пайтгача вужудга келган сабаблар туфайли пайдо
бўлганлигини исбот қилиб берса, сотувчи товарнинг камчиликлари учун жавобгар бўлади.
Агар сотувчи сифатига ўзи кафолат берган товардаги камчиликлар уни сотиб
олувчига топширгандан сўнг сотиб олувчи товардан фойдаланиш ёки уни сақлаш
қоидаларини бузганлиги ёки учинчи шахслар ҳаракати туфайли ёки олдини олиб
бўлмайдиган куч таъсирида пайдо бўлганини исботлай олмаса, сотувчи бу товарнинг
камчиликлари учун жавобгар бўлади.
410-модда. Топширилган товарнинг камчиликларини аниқлаш муддатлари
Агар қонунда ёки олди-сотди шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, товарнинг камчиликлари ушбу моддада белгиланган муддатларда аниқланган
тақдирда, сотиб олувчи товарнинг камчиликлари билан боғлиқ талабларни қўйишга ҳақли.
Товарнинг кафолат муддати ёки яроқлилик муддати белгиланмаган ҳолларда,
камчиликлар билан боғлиқ талаблар сотиб олувчи томонидан, агар қонунда ёки олди-
сотди шартномасида бошқа муддатлар белгиланган бўлмаса, камчиликлар оқилона
муддатда, бироқ товар сотиб олувчига топширилган кундан бошлаб икки йил давомида
аниқлангандагина қўйилиши мумкин. Ташиб берилиши ёки алоқа ташкилоти орқали
жўнатилиши лозим бўлган товарнинг камчиликларини аниқлаш муддати товар
белгиланган жойда олинган кундан бошлаб ҳисобланади.
Агар товарга кафолат муддати белгиланган бўлса, товарнинг камчиликлари
кафолат муддатида аниқланганида сотиб олувчи товарнинг камчиликлари билан боғлиқ
талабларни қўйишга ҳақли.
Агар олди-сотди шартномасида бутловчи буюмга асосий буюмга нисбатан камроқ
кафолат муддати белгиланган бўлса, сотиб олувчи асосий буюмнинг кафолат муддатида
бутловчи буюмнинг камчиликларини аниқласа, бу камчиликлар тўғрисида талаб қўйишга
ҳақли.
Агар олди-сотди шартномасида бутловчи буюмга асосий буюмнинг кафолат
муддатига нисбатан узоқроқ кафолат муддати белгиланган бўлса, бутловчи буюмда
кафолат муддатида камчиликлар аниқланган тақдирда, асосий буюмнинг кафолат муддати
ўтган-ўтмаганлигидан қатъи назар, сотиб олувчи товарнинг камчиликлари тўғрисида
талаб қўйишга ҳақли.
Яроқлилик муддати белгиланган товарга нисбатан, агар камчиликлар товарнинг
яроқлилик муддатида аниқланган бўлса, сотиб олувчи унинг камчиликлари тўғрисида
талаблар қўйиши мумкин.
Товарнинг камчиликлари сотиб олувчи томонидан кафолат муддати ёки
яроқлилик муддати тугаганидан сўнг аниқланган ҳолларда, сотиб олувчи товардаги
камчиликлар товар сотиб олувчига топширилгунга қадар пайдо бўлганлигини ёки бу
пайтгача вужудга келган сабаблар туфайли пайдо бўлганлигини исбот қилиб берса,
сотувчи камчиликлар учун жавобгар бўлади.
411-модда. Товарнинг бутлиги
Сотувчи сотиб олувчига олди-сотди шартномасининг бутлик тўғрисидаги
шартларига мувофиқ бўлган товарни топшириши шарт.
Олди-сотди шартномасида товарнинг бутлиги белгиланмаган ҳолларда сотувчи
сотиб олувчига бутлиги иш муомаласи одатлари ёки одатда қўйиладиган бошқа талаблар
билан белгиланадиган товарни бериши шарт.
412-модда. Бут товарлар
Агар олди-сотди шартномасида сотувчининг сотиб олувчига муайян товарлар
тўпламини бут ҳолида (бут товарлар) бериш мажбурияти белгиланган бўлса, бут ҳолдаги
барча товарлар берилган пайтдан бошлаб мажбурият бажарилган ҳисобланади.
Агар олди-сотди шартномасида бошқача тартиб белгиланган бўлмаса ва у
мажбуриятнинг моҳиятидан келиб чиқмаса, сотувчи бут ҳолдаги барча товарларни сотиб
олувчига бир вақтда топшириши лозим.
413-модда. Бут бўлмаган товарни топшириш оқибатлари
Бут бўлмаган товар топширилган тақдирда, сотиб олувчи ўз ихтиёрига кўра
сотувчидан:
харид нархини мутаносиб равишда камайтиришни;
товарни оқилона муддатда бутлашни талаб қилиш ҳуқуқига эга.
Агар сотувчи оқилона муддатда сотиб олувчининг товарни бутлаш тўғрисидаги
талабини бажармаса, сотиб олувчи ўз ихтиёрига кўра:
бутланмаган товарни бут товарга алмаштиришни талаб қилишга;
олди-сотди шартномасини бажаришдан бош тортишга ва товар учун тўланган пул
суммасини қайтариб беришни, шунингдек етказилган зарарни қоплашни талаб қилишга
ҳақли.
Агар олди-сотди шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса ва у
мажбуриятнинг моҳиятидан келиб чиқмаса, ушбу модданинг биринчи ва иккинчи
қисмларида назарда тутилган оқибатлар сотувчининг сотиб олувчига бут товарларни
топшириш мажбурияти бузилган ҳолларда ҳам қўлланилади.
414-модда. Идиш ва ўраш
Агар олди-сотди шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса ва у
мажбуриятнинг моҳиятидан келиб чиқмаса, сотувчи сотиб олувчига товарни идишда ёки
ўралган ҳолда топшириши шарт, ўз хусусиятига кўра идишга жойлаш ва (ёки) ўрашни
талаб қилмайдиган товар бундан мустасно.
Агар олди-сотди шартномасида идиш ва ўраш ҳақида талаблар белгиланган
бўлмаса, товар бундай товар учун одатдаги усулда, у бўлмаганда –– сақлаш ва
транспортда ташишнинг оддий шароитларида бундай турдаги товарнинг сақланишини
таъминлайдиган усулда идишга жойлаштирилиши ва (ёки) ўралиши лозим.
Агар қонунда белгиланган тартибда идиш ва (ёки) ўрашга нисбатан мажбурий
талаблар назарда тутилган бўлса, тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган сотувчи
сотиб олувчига товарни ушбу мажбурий талабларга мос келадиган идишда ва (ёки)
ўралган ҳолда топшириши шарт.
415-модда. Товарни идишсиз ва (ёки) ўрамаган ҳолда ёхуд тегишли идишга
жойламаган ва (ёки) тегишли даражада ўрамаган ҳолда топшириш оқибатлари
Идишга жойланиши ва (ёки) ўралиши лозим бўлган товар сотиб олувчига
идишсиз ва (ёки) ўрамаган ҳолда ёхуд тегишли идишга жойламаган ва (ёки) тегишли
даражада ўрамаган ҳолда топширилган тақдирда, агар олди-сотди шартномасидан,
мажбурият моҳияти ёки товарнинг хусусиятидан бошқа ҳол келиб чиқмаса, сотиб олувчи
сотувчидан товарни идишга жойлаштириш ва (ёки) ўрашни ёхуд тегишли бўлмаган идиш
ва (ёки) ўрашни алмаштиришни талаб қилишга ҳақли. Сотувчига юқоридаги талабларни
қўйиш ўрнига, сотиб олувчи унга сифати тегишли даражада бўлмаган товарни
топширишдан келиб чиқадиган, ушбу Кодекснинг 434-моддасида назарда тутилган
талабларни қўйишга ҳақли.
416-модда. Олди-сотди шартномаси тегишли даражада бажарилмагани
ҳақида сотувчини хабардор қилиш
Сотиб олувчи олди-сотди шартномасининг товарлар миқдори, ассортименти,
сифати, бутлиги, идиши ва (ёки) ўралиши тўғрисидаги шартлари бузилганлиги ҳақида
қонун ҳужжатларида ёки шартномада кўзда тутилган муддатда, агар бундай муддат
белгиланган бўлмаса, шартноманинг тегишли шарти бузилганлиги товарлар хусусияти ва
вазифасидан келиб чиққан ҳолда аниқланиши лозим бўлганидан сўнг оқилона муддатда
сотувчига маълум қилиши шарт.
Сотиб олувчи ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган мажбуриятни
бажармаган тақдирда, сотувчи бу ҳол сотиб олувчининг талабларини қаноатлантириб
бўлмайдиган қилиб қўйганини ёки сотувчи олди-сотди шартномаси шартлари бузилгани
ҳақида ўз вақтида хабардор қилинганида сарфлаши мумкин бўлган маблағларга нисбатан
номутаносиб харажатларга олиб келишини исботласа, у сотиб олувчининг тегишли
талабларини қондиришдан тўлиқ ёки қисман бош тортишга ҳақли.
Агар сотувчи сотиб олувчига топширилган товарлар олди-сотди шартномаси
шартларига жавоб бермаслигини билган ёки билиши лозим бўлган бўлса, у сотиб олувчи
ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилган мажбуриятни бажармаганлигини важ
қилиб кўрсатишга ҳақли эмас.
417-модда. Сотиб олувчининг товарни қабул қилиш мажбурияти
Сотиб олувчи ўзига сотувчи томонидан топширилган товарни қабул қилиб олиши
шарт, у товарни алмаштириб беришни талаб қилиш ёки олди-сотди шартномасини
бажаришни рад этишга ҳақли бўлган ҳоллар бундан мустасно.
Агар қонун ҳужжатларида ёки олди-сотди шартномасида бошқача тартиб назарда
тутилган бўлмаса, сотиб олувчи одатда қўйиладиган талабларга мувофиқ тегишли товарни
топшириш ва олишни таъминлаш учун ўзи томонидан зарур бўлган ҳаракатларни амалга
ошириши лозим.
Сотиб олувчи қонун ҳужжатлари ёки олди-сотди шартномасини бузган ҳолда
товарни қабул қилмаса ёки қабул қилишдан бош тортса, сотувчи шартномани бажаришдан
бош тортиш ва зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақли.
418-модда. Товарнинг баҳоси
Сотиб олувчи товар ҳақини ушбу Кодекснинг 356-моддасига мувофиқ
белгиланадиган баҳода тўлаши, шунингдек қонун ҳужжатлари, олди-сотди шартномаси
ёки одатда қўйиладиган талабларга мувофиқ тўловни амалга ошириш учун зарур бўлган
ҳаракатларни ўз ҳисобидан бажариши лозим.
Товарнинг баҳоси унинг оғирлигига қараб белгиланадиган бўлса, агар олди-сотди
шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, у соф оғирлиги бўйича
аниқланади.
Агар олди-сотди шартномасида товарнинг баҳоси уни белгилайдиган
кўрсаткичлар (таннарх, харажатлар ва ҳоказо)га қараб ўзгартирилиши лозимлиги назарда
тутилган бўлса, аммо шу билан бирга, баҳони қайта кўриб чиқиш усули белгиланган
бўлмаса, баҳо ушбу кўрсаткичларнинг шартнома тузилган пайтдаги ва товарни топшириш
пайтидаги ўзаро нисбатидан келиб чиққан ҳолда белгиланади. Сотувчи товарни
топшириш мажбуриятини бажаришни кечиктириб юборганида баҳо ушбу
кўрсаткичларнинг шартнома тузилган пайтдаги ва шартномада назарда тутилган товар
топшириладиган пайтдаги, агар шартномада товарни топшириш пайти назарда тутилган
бўлмаса, ушбу Кодекснинг 242-моддасига мувофиқ аниқланган пайтдаги нисбатидан
келиб чиққан ҳолда белгиланади.
Агар қонун ҳужжатларида ёки олди-сотди шартномасида бошқача тартиб
белгиланган бўлмаса ва у мажбуриятнинг моҳиятидан келиб чиқмаса, ушбу модданинг
учинчи қисмида назарда тутилган қоидалар қўлланади.
419-модда. Товар ҳақини тўлаш
Агар қонун ҳужжатлари ёки олди-сотди шартномасининг шартларидан товар
баҳосини муайян муддатда тўлаш мажбурияти келиб чиқмаса, сотиб олувчи уни сотувчи
ўзига товарни ёки ушбу товарни тасарруф қилиш ҳужжатларини берганидан сўнг
кечиктирмасдан тўлаши лозим.
Агар олди-сотди шартномасида товар ҳақини бўлиб-бўлиб тўлаш назарда
тутилган бўлмаса, сотиб олувчи сотувчига топширилган товарнинг тўлиқ баҳоси
миқдорида ҳақ тўлаши лозим.
Агар сотиб олувчи олди-сотди шартномасига мувофиқ топширилган товар ҳақини
ўз вақтида тўламаса, сотувчи товар ҳақини ва ўзганинг пул маблағларидан
фойдаланганлик учун фоизлар тўлашни талаб қилишга ҳақли.
Агар сотиб олувчи олди-сотди шартномасини бузган ҳолда товарни қабул қилиш
ва ҳақини тўлашдан бош тортса, сотувчи ўз ихтиёрига кўра товар ҳақини тўлашни талаб
қилиш ёки шартномани бажаришдан бош тортиш ҳуқуқига эга.
Сотувчи олди-сотди шартномасига мувофиқ сотиб олувчига ҳақи тўланмаган
товарлардан ташқари бошқа товарларни ҳам топшириши лозим бўлганида, агар қонун
ҳужжатлари ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, у ушбу
товарларни топширишни аввал топширилган барча товарлар ҳақи батамом тўлангунга
қадар тўхтатиб қўйишга ҳақли.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
420-модда. Товар ҳақини олдиндан тўлаш
Олди-сотди шартномасида сотувчи товарни топширишидан олдин сотиб олувчи
унинг ҳақини тўлиқ ёки қисман тўлаш (олдиндан ҳақ тўлаш) мажбурияти назарда
тутилган ҳолларда, сотиб олувчи товар ҳақини шартномада назарда тутилган муддатда,
агар шартномада бундай муддат назарда тутилган бўлмаса, ушбу Кодекснинг 242-
моддасига мувофиқ белгиланган муддатда тўлаши лозим.
Сотиб олувчи олди-сотди шартномасида назарда тутилган товар ҳақини олдиндан
тўлаш мажбуриятини бажармаган тақдирда ушбу Кодекснинг 256-моддасида назарда
тутилган қоидалар қўлланади.
Олдиндан тўланган суммани олган сотувчи товарни топшириш бўйича
мажбуриятни бажармаган тақдирда сотиб олувчи ҳақи тўланган товарни топширишни ёки
сотувчи топширмаган товар учун олдиндан тўланган суммани қайтариб беришни талаб
қилишга ҳақли.
Агар сотувчи олдиндан ҳақи тўланган товарни топшириш мажбуриятини
бажармаса ва олди-сотди шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
олдиндан тўланган сумма учун ушбу Кодекснинг 327-моддасига мувофиқ, товарни
топшириши лозим бўлган кундан бошлаб товар сотиб олувчига топширилган ёки унга
олдиндан тўлаган суммаси қайтариб берилган кунгача фоизлар тўланиши лозим.
Шартномада сотувчининг олдиндан тўланган сумма учун фоизларни бу сумма сотиб
олувчидан олинган кундан бошлаб тўлаш мажбурияти назарда тутилиши мумкин.
421-модда. Насияга сотилган товар ҳақини тўлаш
Олди-сотди шартномасида товар ҳақини у сотувчига топширилганидан сўнг
маълум вақт ўтгач тўлаш (товарни насияга сотиш) назарда тутилган ҳолларда сотиб
олувчи товар ҳақини шартномада кўрсатилган муддатда, агар шартномада бундай муддат
назарда тутилган бўлмаса, ушбу Кодекснинг 242-моддасига мувофиқ белгиланган
муддатда тўлаши лозим.
Сотувчи товарни топшириш мажбуриятини бажармаса, ушбу Кодекснинг 256-
моддасида назарда тутилган қоидалар қўлланади.
Товарни олган сотиб олувчи унинг ҳақини тўлаш бўйича олди-сотди
шартномасида белгиланган мажбуриятни бажармаган ҳолларда сотувчи топширилган
товар ҳақини тўлашни ёки ҳақи тўланмаган товарни қайтариб беришни талаб қилишга
ҳақли.
Агар сотиб олувчи топширилган товар ҳақини тўлаш мажбуриятини олди-сотди
шартномасида белгиланган муддатда бажармаган ва ушбу Кодексда ёки олди-сотди
шартномасида бошқа ҳол назарда тутилган бўлмаса, кечикиб тўланган сумма учун ушбу
Кодекснинг 327-моддасига мувофиқ шартномага биноан товар ҳақи тўланиши лозим
бўлган кундан бошлаб сотиб олувчи товар ҳақини тўлаган кунгача фоизлар тўланиши
лозим.
Олди-сотди шартномасида сотиб олувчининг сотувчи томонидан товар
топширилган кундан бошлаб товар баҳосига тенг бўлган сумма учун фоизлар тўлаш
мажбурияти назарда тутилиши мумкин.
Агар қонун ҳужжатларида ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, товарни насияга сотиш у сотилган кундаги нархларда амалга оширилади.
Товар сотиб олувчига топширилган пайтдан бошлаб унинг ҳақи тўлаб бўлингунга
қадар насияга сотилган товар сотиб олувчи томонидан товар ҳақини тўлаш мажбурияти
бажарилишини таъминлаш учун сотувчида гаровда турган деб ҳисобланади.
422-модда. Товар ҳақини бўлиб-бўлиб тўлаш
Товарни насияга сотиш шартномасида товар ҳақини бўлиб-бўлиб тўлаш назарда
тутилиши мумкин.
Ҳақини бўлиб-бўлиб тўлаш шарти билан товарни насияга сотиш шартномасида
олди-сотди шартномасининг бошқа муҳим шартлари билан бир қаторда товар баҳоси,
тўловларнинг тартиби, муддатлари ва миқдори кўрсатилган бўлса, бундай шартнома
тузилган ҳисобланади.
Сотиб олувчи ҳақини бўлиб-бўлиб тўлаш шарти билан сотилган ва ўзига
топширилган товар учун навбатдаги тўловни шартномада белгиланган муддатда амалга
оширмаса, сотувчи шартномани бажаришдан бош тортишга ва сотилган товарни
қайтаришни талаб қилишга ҳақли, агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, сотиб олувчидан олинган тўловлар суммаси товар баҳосининг учдан икки
қисмидан ортиқ бўлган ҳоллар бундан мустасно.
423-модда. Товарни суғурталаш
Агар шартномада сотувчи ёки сотиб олувчининг товарни суғурталаш мажбурияти
назарда тутилган бўлса, бироқ унда суғурталаш шартлари ва товар суғурталанадиган энг
кам сумма белгиланмаган бўлса, суғурталаш шартномасида назарда тутилган суғурта пули
товар баҳосидан кам бўлиши мумкин эмас.
Товарни суғурталаши лозим бўлган тараф шартнома шартларига мувофиқ
суғурталашни амалга оширмаган ҳолларда бошқа тараф товарни суғурталашга ва
суғурталаши лозим бўлган тарафдан суғурта харажатларини қоплашни талаб қилишга ёки
шартномани бажаришдан бош тортишга ҳақли.
424-модда. Мулк ҳуқуқининг сотувчи ихтиёрида сақланиб қолиши
Олди-сотди шартномасида сотувчининг сотиб олувчига топширилган товарга
мулк ҳуқуқи товар ҳақи тўлангунга ёки бошқа ҳолатлар юз бергунга қадар сақланиши
назарда тутилган ҳолларда, агар қонун ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса ёки у товарнинг вазифасидан ва унинг хусусиятларидан келиб чиқмаса, сотиб
олувчи мулк ҳуқуқи ўзига ўтгунча товарни ўзгага беришга ёки бошқача тарзда тасарруф
этишга ҳақли эмас.
Топширилган товарнинг ҳақи олди-сотди шартномасида белгиланган муддатда
тўланмаганда ёки мулк ҳуқуқи сотиб олувчига ўтадиган бошқа ҳолатлар юз бермаганда,
агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, сотувчи сотиб олувчидан
товарни қайтариб беришни талаб қилишга ҳақли.
2-§. Чакана олди-сотди
425-модда. Чакана олди-сотди шартномаси
Чакана олди-сотди шартномасига мувофиқ тадбиркорлик фаолияти билан
шуғулланаётган сотувчи сотиб олувчига шахсий мақсадларда, рўзғорда ёки тадбиркорлик
фаолияти билан боғлиқ бўлмаган бошқа мақсадларда фойдаланиладиган товарни
топшириш мажбуриятини олади.
Чакана олди-сотди шартномаси оммавий ҳисобланади.
426-модда. Товарнинг оммавий офертаси
Чакана олди-сотди шартномасининг барча муҳим шартларини ўз ичига олган
ҳолда товар рекламаси, каталоглар, шунингдек товарнинг номуайян шахслар доирасига
қаратилган бошқа таърифлари орқали товар таклиф қилиш оммавий оферта деб
ҳисобланади (ушбу Кодекс 369-моддасининг иккинчи қисми).
Товарларни кўргазмага қўйиш, уларнинг намуналарини намойиш қилиш ёки
савдо бўлаётган жойда сотилаётган товарлар ҳақида маълумотлар (таърифлар, каталоглар,
фотосуратлар ва ҳоказолар) бериш, сотувчи тегишли товарлар сотишга
мўлжалланмаганлигини аниқ белгилаган ҳоллардан ташқари, нархи ва олди-сотди
шартномасининг бошқа муҳим шартлари кўрсатилган-кўрсатилмаганидан қатъи назар,
оммавий оферта деб ҳисобланади.
427-модда. Сотиб олувчига товар ҳақида ахборот бериш
Сотувчи сотишга таклиф қилинган товар тўғрисида сотиб олувчига зарур ва тўғри
ахборотни унинг мазмуни ва уни тақдим этиш усулига нисбатан қонун ҳужжатларида
белгиланган ёки одатда чакана савдода қўйиладиган талабларга мувофиқ ҳолда бериши
шарт.
Сотиб олувчи чакана олди-сотди шартномаси тузилгунга қадар товарни кўздан
кечириш, ўз олдида товарнинг хоссаларини текширишни ёки товардан қандай
фойдаланишни кўрсатишни, агар бу ҳол товарнинг хусусияти туфайли истисно қилинмаса
ва чакана савдода қабул қилинган қоидаларга зид бўлмаса, талаб қилишга ҳақли.
Агар сотиб олувчига сотиш жойида ушбу модданинг биринчи ва иккинчи
қисмларида кўрсатилган товар тўғрисидаги ахборотни дарҳол олиш имкони берилмаган
бўлса, у чакана олди-сотди шартномасини тузишдан асоссиз бош тортилгани туфайли ўзи
кўрган зарарни тўлашни сотувчидан талаб қилишга, агар шартнома тузилган бўлса,
оқилона муддатда шартномани бажаришдан бош тортишга, товар учун тўланган суммани
қайтаришни ва зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақли.
Сотиб олувчига товар тўғрисида тегишли ахборот олиш имконини бермаган
сотувчи товар сотиб олувчига топширилганидан сўнг товарда пайдо бўлган камчиликлар
учун ҳам, агар сотиб олувчи бу камчиликлар ўзида бундай ахборот бўлмагани сабабли
пайдо бўлганини исботласа, жавоб беради.
428-модда. Товарнинг сотиб олувчи томонидан белгиланган муддатда қабул
қилиниши шарти билан сотиш
Тарафлар сотиб олувчи товарни шартномада белгиланган муддатда қабул қилиб
олиши шарти билан чакана олди-сотди шартномаси тузишлари мумкин, бу муддат
мобайнида товар бошқа сотиб олувчига сотилиши мумкин эмас.
Агар чакана олди-сотди шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
шартномада белгиланган муддатда сотиб олувчининг товарни қабул қилиш учун
келмаслиги ёки бошқа зарур ҳаракатларни амалга оширмаслигини сотувчи сотиб
олувчининг шартномани бажаришдан бош тортиши деб қаралиши мумкин.
Сотувчининг товарни сотиб олувчига чакана олди-сотди шартномасида
белгиланган муддатда топширишни таъминлаш борасидаги қўшимча харажатлари, агар
қонун ҳужжатларида ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
товарнинг баҳосига қўшилади.
429-модда. Товарни намуна бўйича сотиш
Тарафлар товарни намуна (таъриф, каталог ва ҳоказо) бўйича олиш-сотиш
шартномасини тузишлари мумкин.
Товарни намуна бўйича сотиш шартномаси ушбу Кодекс 431-моддасининг
қоидаларига мувофиқ бажарилади.
Сотиб олувчи товар топширилгунга қадар сотувчининг чакана олди-сотди
шартномасини бажаришга қаратилган ҳаракатларни амалга ошириш билан боғлиқ зарур
харажатларини қоплаш шарти билан шартномани бажаришдан бош тортишга ҳақли.
430-модда. Автоматдан фойдаланган ҳолда товар сотиш
Товар автоматдан фойдаланиб сотиладиган ҳолларда автомат эгаси сотувчининг
номи (фирма номи), у жойлашган манзил, иш тартиби, шунингдек сотиб олувчи товарни
олиш учун амалга ошириши зарур бўлган ҳаракатлар тўғрисидаги маълумотларни
автоматга жойлаштириш ёки бошқача усулда сотиб олувчига тақдим қилиш йўли билан
унга товар сотувчи тўғрисидаги ахборотни етказиши лозим.
Сотиб олувчи товарни олиш учун зарур ҳаракатларни амалга оширган пайтдан
бошлаб автоматдан фойдаланган ҳолда чакана олди-сотди шартномаси тузилган
ҳисобланади.
Агар сотиб олувчига ҳақи тўланган товар топширилмаса, сотувчи сотиб олувчига
товар зудлик билан топширилишини ёки у тўлаган сумма қайтариб берилишини
таъминлаши шарт. Бу мажбурият бажарилмаган тақдирда, сотиб олувчи сотувчидан
етказилган зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақли.
Автоматдан пулни майдалаш, тўлов белгиларини сотиб олиш ёки валюта
алмаштириш учун фойдаланилган тақдирда, агар мажбурият моҳиятидан бошқача ҳол
келиб чиқмаса, чакана олди-сотди қоидалари қўлланади.
431-модда. Товарни сотиб олувчига етказиб бериш шарти билан сотиш
Чакана олди-сотди шартномаси товарни сотиб олувчига етказиб бериш шарти
билан тузилган ҳолларда сотувчи шартномада белгиланган муддатда товарни сотиб
олувчи кўрсатган жойга, агар сотиб олувчи товарни етказиб бериш жойини кўрсатмаган
бўлса, сотиб олувчи фуқаро истиқомат қиладиган ёки юридик шахс жойлашган манзилга
етказиб бериши лозим.
Агар қонун ҳужжатларида, шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса
ёки у мажбуриятнинг моҳиятидан келиб чиқмаса, товар сотиб олувчига, у бўлмаганда эса
–– шартнома тузилганидан ёхуд товарни етказиб бериш расмийлаштирилганидан
гувоҳлик берадиган квитанция ёки бошқа ҳужжатни тақдим қилган ҳар қандай шахсга
топширилган пайтдан бошлаб чакана олди-сотди шартномаси сотувчи томонидан
бажарилган ҳисобланади.
Чакана олди-сотди шартномасида товарни сотиб олувчига топшириш учун
етказиб бериш вақти белгиланмаган ҳолларда товар сотиб олувчидан талаб тушганидан
кейин оқилона муддатда етказиб берилиши лозим.
432-модда. Товар баҳоси ва унинг ҳақини тўлаш
Агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса ёки у
мажбуриятнинг моҳиятидан келиб чиқмаса, сотиб олувчи товар ҳақини чакана олди-сотди
шартномаси тузилган пайтда сотувчи томонидан эълон қилинган баҳода тўлаши лозим.
Чакана олди-сотди шартномасида товарнинг ҳақини олдиндан тўлаш назарда
тутилган ҳолларда, агар тарафлар келишувида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
сотиб олувчининг товар ҳақини шартномада белгиланган муддатда тўламаслиги унинг
шартномани бажаришдан бош тортиши деб ҳисобланади.
Товарларни насияга чакана олиш-сотиш ҳақида тузилган, шу жумладан сотиб
олувчининг товарлар ҳақини бўлиб-бўлиб тўлаши шарти билан тузилган шартномаларга
нисбатан ушбу Кодекс 421-моддасининг тўртинчи ва бешинчи қисмларида назарда
тутилган қоидалар қўлланмайди.
Сотиб олувчи товар ҳақини бўлиб-бўлиб тўлашнинг шартномада белгиланган
даврида истаган вақтида товар ҳақини батамом тўлашга ҳақли.
433-модда. Тегишли сифатли товарни алмаштириш
Сотиб олувчи ўзига ноозиқ-овқат товари топширилган пайтдан бошлаб ўн кун
мобайнида, агар бундан узоқроқ муддат сотувчи томонидан эълон қилинмаган бўлса,
харид қилинган тегишли сифатли товарни харид жойида ёки сотувчи эълон қилган бошқа
жойларда ўлчами, шакли, ҳажми, андазаси, ранги, тўплами бошқача бўлган худди шундай
товарга алмаштиришга ҳақли, бунда у нархларда фарқ бўлган тақдирда сотувчи билан
зарур ҳисоб-китобни амалга оширади.
Сотувчида алмаштириш учун зарур товар бўлмаганида сотиб олувчи харид
қилинган товарни сотувчига қайтариб бериш ва унга тўланган пул суммасини олиш
ҳуқуқига эга.
Агар товардан фойдаланилмаган, унинг истеъмол хусусиятлари сақланган бўлса
ва ушбу сотувчидан сотиб олинганининг исботи бўлса, сотиб олувчининг товарни
алмаштириш ёки қайтариб олиш ҳақидаги талаби қаноатлантирилиши лозим.
Ушбу моддада кўрсатилган асослар бўйича алмаштирилмайдиган ёки қайтариб
олинмайдиган товарлар рўйхати қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда
белгиланади.
434-модда. Сотиб олувчига сифати тегишли даражада бўлмаган товар
сотилганида унинг ҳуқуқлари
Сотиб олувчига сифати тегишли даражада бўлмаган товар сотилганида, агар
унинг камчиликлари шартнома тузиш пайтида маълум қилинмаган бўлса, сотиб олувчи ўз
хоҳишига кўра:
худди шу маркадаги (моделдаги, артикулдаги) сифати тегишли даражада бўлган
товарга алмаштиришни;
харид нархини тегишинча қайта ҳисоблаган ҳолда бошқа маркадаги (моделдаги,
артикулдаги) сифати тегишли даражада бўлган товарга алмаштиришни;
товарнинг камчиликларини текинга бартараф этишни ёки сотиб олувчи ёхуд
учинчи шахс томонидан товарнинг камчиликларини бартараф этиш учун қилинган
харажатлар қопланишини;
харид нархини мутаносиб равишда камайтиришни;
кўрилган зарар ўрнини қоплаган ҳолда шартнома бекор қилинишини талаб қилиш
ҳуқуқига эга.
Товар учун тўланган пул суммасини сотиб олувчига қайтариш вақтда сотувчи
ундан товардан тўлиқ ёки қисман фойдаланганлиги, товар кўриниши йўқолганлиги ёки
бошқа шунга ўхшаш ҳолатлар туфайли товар қиймати қанча пасайган бўлса, шунча
суммани ушлаб қолишга ҳақли эмас.
435-модда. Товарни алмаштирганда, харид нархини камайтирганда ва
сифати тегишли даражада бўлмаган товарни қайтарганда баҳолардаги фарқни
тўлаш
Тегишли даражада сифатли бўлмаган товарни сифати тегишли даражада бўлган
бошқа товарга алмаштириш чоғида сотувчи товарнинг чакана олди-сотди шартномасида
белгиланган баҳоси билан товарни алмаштириш ёки суд томонидан товарни алмаштириш
тўғрисида қарор чиқариш пайтида мавжуд бўлган товарнинг баҳоси ўртасидаги фарқни
тўлашни талаб қилишга ҳақли эмас.
Тегишли даражада сифатли бўлмаган товарни худди шундай, бироқ ўлчами,
андазаси, нави ва бошқа белгилари ўзгача бўлган тегишли даражада сифатли товарга
алмаштириш чоғида алмаштирилаётган товарнинг алмаштириш пайтидаги баҳоси билан
сифати тегишли даражада бўлмаган товар ўрнига берилаётган товарнинг баҳоси
ўртасидаги фарқ тўланиши лозим. Агар сотиб олувчининг талаби сотувчи томонидан
қондирилмаса, бу баҳолар суд товарни алмаштириш тўғрисида қарор чиқарган пайт
бўйича аниқланади.
Товарнинг харид нархини мутаносиб равишда камайтириш тўғрисида талаб
қўйилган тақдирда товарнинг баҳосини пасайтириш тўғрисида талаб қўйилган пайтдаги,
агар сотиб олувчининг талаби ихтиёрий суратда қондирилмаган бўлса, суд баҳони
мутаносиб равишда камайтириш тўғрисида қарор чиқарган пайтдаги баҳоси инобатга
олинади.
Сотувчига сифати тегишли даражада бўлмаган товарни қайтариб бериш чоғида
сотиб олувчи чакана олди-сотди шартномасида белгиланган товарнинг баҳоси билан
унинг талаби ихтиёрий суратда қондирилган вақтдаги, агар талаб ихтиёрий суратда
қондирилмаган бўлса, суд қарор чиқарган пайтдаги тегишли товарнинг баҳоси ўртасидаги
фарқни тўлашни талаб қилишга ҳақли.
436-модда. Сотувчининг жавобгарлиги ва мажбуриятни асл ҳолида бажариш
Сотувчи чакана олди-сотди шартномаси бўйича мажбуриятини бажармаган
тақдирда зарарни қоплаш ва неустойка тўлаш сотувчини мажбуриятни асл ҳолида
бажаришдан озод қилмайди.
3-§. Маҳсулот етказиб бериш
437-модда. Маҳсулот етказиб бериш шартномаси
Маҳсулот етказиб бериш шартномасига мувофиқ тадбиркорлик фаолияти билан
шуғулланаётган маҳсулот етказиб берувчи — сотувчи шартлашилган муддатда ёки
муддатларда ўзи ишлаб чиқарадиган ёхуд сотиб оладиган товарларни сотиб олувчига
тадбиркорлик фаолиятида фойдаланиш учун ёки шахсий, оилавий мақсадларда, рўзғорда
ва шунга ўхшаш бошқа мақсадларда фойдаланиш билан боғлиқ бўлмаган бошқа
мақсадларда фойдаланиш учун топшириш, сотиб олувчи эса товарларни қабул қилиш ва
уларнинг ҳақини тўлаш мажбуриятини олади.
438-модда. Маҳсулот етказиб бериш шартномасининг амал қилиш муддати
Маҳсулот етказиб бериш шартномаси бир йилга, бир йилдан ортиқ муддатга (узоқ
муддатли шартнома) ёки тарафлар келишувида назарда тутилган бошқа муддатга
тузилиши мумкин.
Агар маҳсулот етказиб бериш шартномасида унинг амал қилиш муддати
белгиланмаган бўлса, шартнома бир йилга тузилган деб ҳисобланади.
Агар узоқ муддатли шартномада етказиб берилиши лозим бўлган товарлар
миқдори ёки шартноманинг бошқа шартлари бир йилга ёки ундан ортиқ муддатга
белгиланган бўлса, шартномада тарафларнинг бу шартларни шартноманинг амал қилиш
муддати тугагунга қадар кейинги даврлар учун келишиб олиш тартиби белгиланиши
лозим. Шартномада бундай тартиб бўлмаса, шартнома тегишинча бир йилга ёки шартнома
шартлари келишилган муддатга тузилган ҳисобланади.
Узоқ муддатли шартнома тарафларидан бири етказиб берилиши лозим бўлган
товарлар миқдорини ёки шартноманинг бошқа шартларини кейинги даврлар учун
шартномада белгиланган тартибда келишиб олишни рад қилган ёки ундан бош тортган
тақдирда бошқа тараф тегишли даврларда товарларни етказиб бериш шартларини
белгилаш тўғрисидаги ёхуд шартномани бекор қилиш тўғрисидаги талаб билан судга
мурожаат қилиш ҳуқуқига эга.
439-модда. Маҳсулот етказиб бериш шартномасини тузиш вақтида келиб
чиқадиган келишмовчиликларни ҳал қилиш
Бир тарафнинг товарлар етказиб бериш шартномасини тузиш ҳақидаги таклифи
шартнома лойиҳаси шаклида бошқа тарафга юборилган тақдирда, иккинчи тараф
шартномани бошқа шартларда тузишга рози бўлса, лойиҳани олганидан сўнг кечи билан
ўттиз кун ичида келишмовчиликлар баённомасини тузади ва уни имзоланган шартнома
билан қайтаради, келишмовчиликлар баённомасини олган тараф ўттиз кунлик муддатда
шартнома шартларини келишиш чораларини кўриши (имконият бўлса, бошқа тараф билан
биргаликда) ёки шартнома тузишни рад этишини бошқа тарафга ёзма равишда билдириши
лозим.
Маҳсулот етказиб бериш шартномаси шартлари бўйича келишмовчиликлар
баённомасини олган, бироқ шартнома шартларини келишиш чораларини кўрмаган ва
шартнома тузишни рад этишини ушбу модданинг биринчи қисмида белгиланган муддатда
бошқа тарафга маълум қилмаган тараф шартнома шартларини келишиб олишдан бош
тортиш оқибатида етказилган зарарни қоплашга мажбур.
440-модда. Маҳсулот етказиб бериш даврлари
Агар тарафлар товарларни шартноманинг амал қилиш муддати мобайнида
туркум-туркум қилиб етказиб беришни назарда тутган бўлсалар ва унда алоҳида
туркумларни етказиб бериш муддатлари (етказиб бериш даврлари) белгиланмаган бўлса,
товарлар ҳар ойда бир хил туркумларда етказиб берилиши лозим, башарти қонун
ҳужжатларидан, мажбуриятнинг моҳиятидан ёки иш муомаласи одатларидан бошқача
тартиб англашилмаса.
Шартномада маҳсулот етказиб бериш даврларини белгилаш билан бир қаторда
товарларни етказиб бериш (ўн кунлик, суткалик, соатлик ва ҳоказо) жадвали ҳам
белгиланиши мумкин.
Товарларни муддатидан олдин етказиб бериш сотиб олувчининг розилиги билан
амалга оширилиши мумкин. Муддатидан олдин етказиб берилган ва сотиб олувчи
томонидан қабул қилинган товарлар кейинги даврда етказиб берилиши лозим бўлган
товарлар миқдорига киритилади.
441-модда. Товарларни етказиб бериш тартиби
Товарларни етказиб бериш маҳсулот етказиб берувчи томонидан товарларни
шартнома бўйича сотиб олувчига ёки шартномада олувчи сифатида кўрсатилган шахсга
жўнатиш (топшириш) йўли билан амалга оширилади.
Маҳсулот етказиб бериш шартномасида товарларни олувчиларга жўнатиш
тўғрисида сотиб олувчининг сотувчига кўрсатмалар бериш ҳуқуқи (жўнатиш
разнарядкаси) назарда тутилган ҳолларда, маҳсулот етказиб берувчи товарларни жўнатиш
разнарядкасида кўрсатилган олувчиларга жўнатади (топширади).
Жўнатиш разнарядкасининг мазмуни ва уни сотиб олувчи томонидан маҳсулот
етказиб берувчига юбориш муддати маҳсулот етказиб бериш шартномасида белгиланади.
Агар жўнатиш разнарядкасини юбориш муддати шартномада назарда тутилган бўлмаса, у
маҳсулот етказиб берувчига маҳсулот етказиб бериш даври бошланишидан камида ўттиз
кун олдин юборилиши лозим.
Сотиб олувчининг белгиланган муддатда жўнатиш разнарядкасини тақдим
қилмаслиги маҳсулот етказиб берувчига ё маҳсулот етказиб бериш шартномасини
бажаришдан бош тортиш, ёки сотиб олувчидан товарлар ҳақини тўлашни талаб қилиш
ҳуқуқини беради. Бундан ташқари маҳсулот етказиб берувчи жўнатиш разнарядкасини
тақдим қилмаслик туфайли етказилган зарарни тўлашни талаб қилишга ҳақли.
442-модда. Товарларни олиб бориб бериш
Товарларни олиб бориб бериш етказиб берувчи томонидан уларни маҳсулот
етказиб бериш шартномасида назарда тутилган транспортда ва унда белгиланган
шартларда жўнатиш йўли билан амалга оширилади.
Маҳсулот етказиб бериш шартномасида олиб бориб бериш қайси транспорт
турида ёки қандай шартларда амалга оширилиши белгиланган бўлмаса, олиб бориб
берувчи транспорт турини танлаш ёки товарни олиб бориб бериш шартларини белгилаш
ҳуқуқига эга бўлади, башарти қонун ҳужжатларидан, мажбуриятнинг моҳияти ёки иш
муомаласи одатларидан бошқача тартиб англашилмаса.
443-модда. Тўлиқ етказиб берилмаган товарлар ўрнини тўлдириш
Товар етказиб беришнинг айрим даврида уни тўлиқ етказиб бермаган товар
етказиб берувчи, агар товар етказиб бериш шартномасида бошқача тартиб назарда
тутилган бўлмаса, етказиб берилмаган товарлар миқдорини шартнома амал қилиш
муддати доирасидаги кейинги даврда (даврларда) тўлдириши лозим.
Узоқ муддатли шартномага мувофиқ товар етказиб беришнинг айрим даврида
маҳсулот етказиб берувчи томонидан тўлиқ етказиб берилмаган товарлар ўрни, агар
маҳсулот етказиб бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
товарлар тўлиқ етказиб берилмаган йилнинг кейинги даврида (даврларида) тўлдирилиши
лозим.
Товарлар маҳсулот етказиб берувчи томонидан маҳсулот етказиб бериш
шартномасида ёки сотиб олувчининг жўнатиш разнарядкасида кўрсатилган бир неча
олувчига жўнатилган тақдирда бир олувчига шартномада ёки жўнатиш разнарядкасида
назарда тутилганидан ортиқ миқдорда етказиб берилган товарлар бошқа олувчиларга
тўлиқ етказиб берилмаган товарлар ўрнини қоплаш учун ҳисобга олинмайди ва агар
шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, товар етказиб берувчи томонидан
тўлдирилиши лозим.
444-модда. Етказиб бериш муддати ўтказиб юборилган товарларни қабул
қилишни рад этиш
Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, сотиб олувчи, товар
етказиб берувчини хабардор қилган ҳолда, етказиб бериш муддати ўтказиб юборилган
товарларни қабул қилишни рад этишга ҳақли. Товар етказиб берувчи билдириш хатини
олгунча етказиб берилган товарларни сотиб олувчи қабул қилиши ва уларнинг ҳақини
тўлаши лозим.
445-модда. Тўлиқ етказиб берилмаган товарлар ўрнини тўлдирганда
уларнинг ассортименти
Тўлиқ етказиб берилмаган товарларнинг ўрни тўлдирилиши керак бўлганида
уларнинг ассортименти тарафлар келишуви билан белгиланади. Бундай келишув
бўлмаганида маҳсулот етказиб берувчи тўлиқ етказиб берилмаган товарлар ўрнини тўлиқ
етказиб бермасликка йўл қўйилган давр учун белгиланган ассортиментда тўлдиришга
мажбур.
Бир номдаги товарларни маҳсулот етказиб бериш шартномасида назарда
тутилгандан кўпроқ миқдорда етказиб бериш шу ассортиментга кирадиган бошқа номдаги
тўлиқ етказиб берилмаган товарлар ўрнини тўлдириш сифатида ҳисобга олинмайди ва
унинг ўрни тўлдирилиши лозим, бундай етказиб бериш сотиб олувчининг олдиндан
берган ёзма розилиги билан амалга оширилган ҳоллар бундан мустасно.
446-модда. Товарларнинг сотиб олувчи томонидан қабул қилиниши
Сотиб олувчи (олувчи) шартномага мувофиқ етказиб берилган товарларнинг
қабул қилинишини таъминлайдиган барча зарур ҳаракатларни амалга ошириши лозим.
Сотиб олувчи (олувчи) ўзи қабул қилган товарни қонун ҳужжатларида, маҳсулот
етказиб бериш шартномасида ёки иш муомаласи одатларида белгиланган муддатда кўздан
кечириши лозим.
Сотиб олувчи (олувчи) худди шу муддатда қабул қилинган товарларнинг миқдори
ва сифатини қонун ҳужжатларида, маҳсулот етказиб бериш шартномасида ёки иш
муомаласи одатларида белгиланган тартибда текшириши ва товарнинг аниқланган
номувофиқликлари ва камчиликлари тўғрисида товар етказиб берувчини дарҳол ёзма
равишда хабардор қилиши лозим.
Етказиб берилган товарлар транспорт ташкилотидан олинган тақдирда сотиб
олувчи (олувчи) товарларнинг транспорт ва юк ҳужжатларида кўрсатилган маълумотларга
мувофиқлигини текшириши, шунингдек бу товарларни транспорт ташкилотидан
белгиланган қоидаларга риоя этган ҳолда қабул қилиши лозим.
447-модда. Сотиб олувчи қабул қилмаган товарни масъулиятли сақлаш
Сотиб олувчи (олувчи) қонун ҳужжатларига ёки маҳсулот етказиб бериш
шартномасига мувофиқ маҳсулот етказиб берувчи топширган товарни рад этган тақдирда
у бу товарнинг бут сақланишини таъминлаши (масъулиятли сақлаш) ва бу ҳақда товар
етказиб берувчини дарҳол хабардор қилиши шарт.
Маҳсулот етказиб берувчи сотиб олувчи (олувчи) масъулиятли сақлашга олган
товарни олиб чиқиб кетиши ёки оқилона муддат ичида тасарруф этиши шарт. Агар
маҳсулот етказиб берувчи шу муддатда товарни тасарруф этмаса, сотиб олувчи товарни
реализация қилишга ёки маҳсулот етказиб берувчига қайтариб юборишга ҳақли.
Сотиб олувчининг товарни масъулиятли сақлашга қабул қилиш, товарни
реализация қилиш ёки уни маҳсулот етказиб берувчига қайтариб юбориш билан боғлиқ
зарур харажатлари маҳсулот етказиб берувчи томонидан қопланиши лозим. Бунда товарни
реализация қилишдан тушган пул суммаси, сотиб олувчига тегишли қисми чегириб
қолинган ҳолда, маҳсулот етказиб берувчига топширилади.
Сотиб олувчи қонун ҳужжатларида ёки шартномада белгиланган асосларсиз
маҳсулот етказиб берувчидан товарни қабул қилиб олмаган ёки товарни рад этган
ҳолларда маҳсулот етказиб берувчи сотиб олувчидан товар ҳақини тўлашни талаб
қилишга ҳақлидир.
448-модда. Товарларни танлаб олиш
Агар маҳсулот етказиб бериш шартномасида сотиб олувчи (олувчи)нинг етказиб
берувчи жойлашган ерда товарларни танлаб олиши назарда тутилган бўлса, сотиб олувчи
(олувчи) ўзига топширилаётган товарларни улар топшириладиган жойда кўздан кечириши
лозим. Товарларнинг шартномага номувофиқлиги аниқланганда, у бундай товарларни
олишдан бош тортишга ҳақли.
Сотиб олувчи (олувчи)нинг товарларни маҳсулот етказиб бериш шартномасида
белгиланган муддатда, бундай муддат белгиланмаган бўлса, товарларнинг тайёрлиги
тўғрисида маҳсулот етказиб берувчининг билдириш хатини олганидан сўнг оқилона
муддатда танлаб олмаслиги маҳсулот етказиб берувчига шартномани бажаришдан бош
тортиш ёки сотиб олувчидан товарлар ҳақини тўлашни талаб қилиш ҳуқуқини беради.
449-модда. Етказиб бериладиган товарлар учун ҳисоб-китоблар
Сотиб олувчи етказиб бериладиган товарлар ҳақини шартномада назарда тутилган
ҳисоб-китоблар тартиби ва шаклига амал қилган ҳолда тўлайди. Агар тарафлар
келишувида ҳисоб-китоблар тартиби ва шакли белгиланмаган бўлса, ҳисоб-китоблар
тўлов топшириқномалари билан амалга оширилади.
Агар шартномада товарларни тўпламга кирадиган алоҳида қисмлар бўйича
етказиб бериш назарда тутилган бўлса, сотиб олувчи товарлар ҳақини, башарти
шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, тўпламга кирадиган сўнгги қисм
жўнатилганидан (танлаб олинганидан) кейин тўлайди.
Агар маҳсулот етказиб бериш шартномасида товарлар ҳақи олувчи (тўловчи)
томонидан тўланиши назарда тутилган бўлса ва у ҳақ тўлашдан асоссиз бош тортса ёки
товарлар ҳақини шартномада белгиланган муддатда тўламаган бўлса, етказиб берувчи
сотиб олувчидан етказиб берилган товарлар ҳақини тўлашни талаб қилишга ҳақли.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
450-модда. Идишлар ва ўраш материалларини қайтариш
Агар маҳсулот етказиб бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган
бўлса, сотиб олувчи (олувчи) товар келтирилган кўп марта ишлатиладиган идиш ва ўраш
материалларини етказиб берувчига қонун ҳужжатларида белгиланган тартиб ва
муддатларда қайтариши шарт.
Бошқа идиш ва ўраш материаллари фақат маҳсулот етказиб бериш шартномасида
назарда тутилган ҳоллардагина етказиб берувчига қайтарилиши лозим.
451-модда. Тегишли даражада сифатли бўлмаган товарларни етказиб бериш
оқибатлари
Тегишли даражада сифатли бўлмаган товарлар етказиб берилган сотиб олувчи
(олувчи) маҳсулот етказиб берувчига ушбу Кодекснинг 434-моддасида назарда тутилган
талабларни қўйишга ҳақли, етказиб берилган товарларнинг сифатсизлиги тўғрисида сотиб
олувчидан билдириш олган маҳсулот етказиб берувчи етказиб берилган товарларни
тегишли даражада сифатли товарлар билан дарҳол алмаштирган ҳоллар бундан мустасно.
Ўзига етказиб берилган товарларни чаканалаб сотадиган сотиб олувчи (олувчи),
агар маҳсулот етказиб бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
истеъмолчи томонидан қайтарилган тегишли даражада сифатли бўлмаган товарни оқилона
муддат ичида алмаштиришни талаб қилишга ҳақли.
452-модда. Бут бўлмаган товарлар етказиб бериш оқибатлари
Маҳсулот етказиб бериш шартномасининг шартлари, қонун ҳужжатларининг
талаблари ёки товарларнинг бут бўлишига қўйиладиган одатдаги талабларни бузган ҳолда
товарлар етказиб берганида сотиб олувчи (олувчи) маҳсулот етказиб берувчига ушбу
Кодекснинг 413-моддасида назарда тутилган талабларни қўйишга ҳақли, маҳсулот етказиб
берувчи етказиб берилган товарларнинг бут эмаслиги тўғрисида сотиб олувчидан
билдириш олганидан кейин товарларни дарҳол бутлаган ёки уларни бут товарлар билан
алмаштирган ҳоллар бундан мустасно.
Товарларни чакана нархларда сотаётган сотиб олувчи (олувчи), агар маҳсулот
етказиб бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, истеъмолчи
томонидан қайтарилган бут бўлмаган товарларни оқилона муддат ичида бут товарлар
билан алмаштиришни талаб қилишга ҳақли.
453-модда. Товарлар тўлиқ етказиб берилмаган, товарларнинг
камчиликларини бартараф этиш ёки товарларни бутлаш тўғрисидаги талаблар
бажарилмаган ҳолларда сотиб олувчининг ҳуқуқлари
Агар маҳсулот етказиб берувчи товарларни маҳсулот етказиб бериш
шартномасида назарда тутилган миқдорда етказиб бермаган бўлса ёхуд сотиб олувчининг
(олувчининг) тегишли даражада сифатли бўлмаган товарларни алмаштириш ёки
товарларни бутлаш тўғрисидаги талабларини белгиланган муддатда бажармаса, сотиб
олувчи етказиб берилмаган товарларни бошқа шахслардан олиб, уларни олиш билан
боғлиқ барча зарур ва оқилона харажатларни маҳсулот етказиб берувчи зиммасига юклаш
ҳуқуқига эга.
Маҳсулот етказиб берувчи товарларни тўлиқ етказиб бермаган ёки сотиб
олувчининг товарларнинг камчиликларини бартараф этиш ёки товарларни бутлаш
тўғрисидаги талабларини бажармаган ҳолларда сотиб олувчининг бошқа шахслардан
товарлар олишга қилган харажатлари ушбу Кодекс 456-моддасининг биринчи қисмида
назарда тутилган қоидаларга мувофиқ ҳисоблаб чиқарилади.
Сотиб олувчи (олувчи) товарларнинг камчилиги бартараф этилгунча ва улар
бутлангунча ёки алмаштирилгунча тегишли даражада сифатли бўлмаган ва бут бўлмаган
товарлар ҳақини тўлашдан бош тортиш, борди-ю, товарлар ҳақи тўланган бўлса, ––
тўланган суммани қайтаришни талаб қилиш ҳуқуқига эга.
454-модда. Товарларни тўлиқ етказиб бермаганлик учун неустойка
Товарларни тўлиқ етказиб бермаганлик ёки етказиб бериш муддатларини
кечиктириб юборганлик учун қонунда ёки шартномада белгиланган неустойка, агар
неустойкани ундиришнинг бошқача тартиби қонунда ёки шартномада белгиланмаган
бўлса, маҳсулот етказиб берувчидан шартноманинг амал қилиш муддатида мажбурият
амалда бажарилгунга қадар ундирилади.
455-модда. Маҳсулот етказиб бериш шартномасини бажаришдан бир
томонлама бош тортиш
Маҳсулот етказиб бериш шартномасини бажаришдан бир томонлама (тўлиқ ёки
қисман) бош тортишга тарафларнинг бири шартномани жиддий бузган тақдирда йўл
қўйилади.
Маҳсулот етказиб берувчининг маҳсулот етказиб бериш шартномасини бузиши
қуйидаги ҳолларда жиддий деб ҳисобланиши мумкин:
тегишли даражада сифатли бўлмаган, сотиб олувчи учун мақбул муддатда
бартараф қилиб бўлмайдиган камчиликларга эга бўлган товарларни етказиб бериш;
товарларни етказиб бериш муддатларини бир неча бор бузиш.
Сотиб олувчининг маҳсулот етказиб бериш шартномасини бузиши қуйидаги
ҳолларда жиддий деб ҳисобланиши мумкин:
товарлар ҳақини тўлаш муддатларини бир неча бор бузиш;
товарларни бир неча бор олиб кетмаслик.
Тарафларнинг келишувида маҳсулот етказиб бериш шартномасини бажаришдан
бир томонлама бош тортиш ёки уни бир томонлама ўзгартиришнинг бошқа асослари ҳам
назарда тутилиши мумкин.
Агар маҳсулот етказиб бериш шартномасини бекор қилиш ёки ўзгартиришнинг
бошқа муддати билдириш хатида назарда тутилмаган ёки тарафлар келишувида
белгиланмаган бўлса, шартнома бир тараф бошқа тарафдан шартномани бажаришдан тўла
ёки қисман бир тарафлама бош тортиш тўғрисида билдириш хати олган пайтдан бошлаб
ўзгартирилган ёки бекор қилинган ҳисобланади.
456-модда. Шартномани бекор қилиш вақтида зарарни ҳисоблаш
Агар сотувчи томонидан мажбурият бузилганлиги оқибатида шартнома бекор
қилинганидан кейин оқилона муддат ичида сотиб олувчи шартномада назарда тутилган
товар ўрнига бошқа шахсдан бирмунча юқори, аммо оқилона баҳода товар сотиб олса,
сотиб олувчи сотувчидан шартномада белгиланган баҳо билан унинг ўрнига тузилган
битимдаги баҳо ўртасидаги фарқдан иборат зарарни қоплашни талаб қилиши мумкин.
Агар сотиб олувчи томонидан мажбурият бузилганлиги оқибатида шартнома
бекор қилинганидан кейин оқилона муддат ичида сотувчи товарни бошқа шахсга
шартномада назарда тутилганидан бирмунча пастроқ, бироқ оқилона баҳода сотган бўлса,
сотувчи сотиб олувчидан шартномада белгиланган баҳо билан унинг ўрнига тузилган
битимдаги баҳо ўртасидаги фарқдан иборат зарарни қоплашни талаб қилиши мумкин.
Агар ушбу модданинг биринчи ва иккинчи қисмларида назарда тутилган асослар
бўйича шартнома бекор қилинганидан кейин унинг ўрнига бошқа битим тузилмаган ва
товарнинг жорий баҳоси мавжуд бўлса, тараф шартномада белгиланган баҳо билан
шартнома бекор қилинган пайтдаги жорий баҳо ўртасидаги фарқдан иборат зарарни
қоплаш тўғрисида талаб қўйиши мумкин.
Товар топширилиши лозим бўлган жойда одатда ўхшаш шароитларда бир хил
товар учун ундириладиган баҳо жорий баҳо деб эътироф этилади. Агар бу жойда жорий
баҳо мавжуд бўлмаса, товарни ташиш харажатларидаги фарқни ҳисобга олган ҳолда
бошқа жойдаги унинг ўрнини боса оладиган оқилона жорий баҳодан фойдаланиш мумкин.
Ушбу моддада назарда тутилган талабларни қондириш ўз мажбуриятини
бажармаган ёки лозим даражада бажармаган тарафни бошқа тарафга етказган ўзга зарарни
ушбу Кодекснинг 14-моддасига асосан қоплашдан озод қилмайди.
4-§. Товарлар етказиб бериш тўғрисидаги давлат контракти
457-модда. Давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш
Давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш давлат эҳтиёжлари учун
товарлар етказиб бериш бўйича давлат контракти асосида, шунингдек унинг асосида
тузиладиган давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш шартномаларига мувофиқ
амалга оширилади. Қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда аниқланадиган, давлат
бюджети ва молиялашнинг бюджетдан ташқари манбалари ҳисобига таъминланадиган,
Ўзбекистон Республикасининг эҳтиёжлари давлат эҳтиёжлари дейилади.
Давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш борасидаги муносабатларга
ушбу Кодекс 437-456-моддаларининг қоидалари ҳам татбиқ этилади. Ушбу Кодекс билан
тартибга солинмаган муносабатларга нисбатан давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб
беришни тартибга соладиган бошқа қонун ҳужжатлари татбиқ этилади.
458-модда. Давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш юзасидан
давлат контракти
Давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш юзасидан давлат контракти
бўйича (бундан буён матнда давлат контракти деб юритилади) маҳсулот етказиб берувчи
(ижрочи) давлат буюртмачисига ёки унинг кўрсатмасига биноан маҳсулот етказиб бериш
шартномаси асосида бошқа шахсга шартлашилган муддатда товарлар етказиб беришни,
давлат буюртмачиси эса, етказиб берилган товарлар ҳақи белгиланган муддатда
тўланишини таъминлашни ўз зиммасига олади.
459-модда. Давлат контрактини тузиш асослари
Давлат контракти давлат буюртмачисининг маҳсулот етказиб берувчи (ижрочи)
қабул қилган давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш тўғрисидаги буюртмаси
асосида тузилади.
Берган буюртмаси маҳсулот етказиб берувчи (ижрочи) томонидан қабул қилинган
давлат буюртмачиси учун давлат контракти тузиш шарт ҳисобланади.
Давлат контрактини тузиш қонун ҳужжатларида белгиланган ҳоллардагина ва
давлат контрактини бажариш туфайли маҳсулот етказиб берувчи (ижрочи) кўриши
мумкин бўлган барча зарарни давлат буюртмачиси қоплаган тақдирдагина маҳсулот
етказиб берувчи (ижрочи) учун мажбурий ҳисобланади.
Ушбу модданинг учинчи қисмида назарда тутилган зарарни қоплаш тўғрисидаги
шарт давлат корхонасига татбиқ этилмайди.
Агар давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш тўғрисидаги буюртма
танлов бўйича жойлаштирилса, танлов ғолиби деб эълон қилинган маҳсулот етказиб
берувчи (ижрочи) билан давлат контрактини тузиш давлат буюртмачиси учун мажбурий
ҳисобланади.
460-модда. Давлат контрактини тузиш тартиби
Агар тарафлар келишувида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, давлат
контракти лойиҳаси давлат буюртмачиси томонидан ишлаб чиқилади ва маҳсулот етказиб
берувчи (ижрочи)га юборилади.
Давлат контракти лойиҳасини олган тараф кечи билан ўттиз кунлик муддатда уни
имзолайди ва давлат контрактининг бир нусхасини бошқа тарафга қайтаради, давлат
контракти шартлари юзасидан келишмовчиликлар мавжуд бўлса, худди шу муддатда
келишмовчиликлар баённомасини тузади ва уни имзоланган давлат контракти билан
бошқа тарафга юборади ёки унга давлат контрактини тузишдан бош тортишини маълум
қилади.
Давлат контракти билан келишмовчиликлар баённомасини олган тараф ўттиз кун
ичида келишмовчиликларни кўриб чиқиши, контракт шартларини бошқа тараф билан
мувофиқлаштириш чораларини кўриши ва унга давлат контрактини келишилган таҳрирда
қабул қилиши ёки келишмовчиликлар баённомасини рад этиши ҳақида хабар бериши
лозим. Бу муддат тугагач, манфаатдор тараф ҳал қилинмаган барча келишмовчиликларни
ўттиз кунлик муддатда суд муҳокамасига топшириши мумкин.
Давлат контракти давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш тўғрисидаги
буюртмани жойлаштириш танлови натижалари бўйича тузиладиган ҳолларда давлат
контракти танлов ўтказилган санадан бошлаб ўттиз кун ичида тузилиши лозим.
Агар давлат контрактини тузиши мажбурий бўлган тараф уни тузишдан бош
тортса, иккинчи тараф бошқа тарафни давлат контрактини тузишга мажбур қилиш
тўғрисидаги талаб билан судга мурожаат қилишга ҳақли.
461-модда. Давлат контрактини бажариш
Давлат контракти шартларига мувофиқ товарлар бевосита давлат буюртмачисига
ёки унинг кўрсатмаси (жўнатиш разнарядкаси)га мувофиқ бошқа шахс (олувчи)га етказиб
бериладиган ҳолларда контрактни бажариш бўйича тарафларнинг муносабатлари ушбу
Кодекснинг 437-456-моддаларида назарда тутилган қоидалар билан тартибга солинади.
Агар давлат контрактида сотиб олувчиларга товарлар етказиб бериш маҳсулот
етказиб берувчи (ижрочи) томонидан давлат буюртмачиси белгилайдиган давлат
эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш шартномаларига мувофиқ амалга оширилиши
назарда тутилган бўлса, давлат буюртмачиси давлат контракти тузилган кундан бошлаб
кечи билан ўттиз кунлик муддатда сотиб олувчининг етказиб берувчи (ижрочи)га
бириктирилгани тўғрисида маҳсулот етказиб берувчи — ижрочи ва сотувчига билдириш
хати юборади.
Сотиб олувчи етказиб берувчи (ижрочи)га бириктирилгани тўғрисидаги
билдириш хати давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш шартномасини тузишга
асос бўлиб хизмат қилади.
Давлат эҳтиёжлари учун товарлар жўнатиш разнарядкаларида кўрсатилган
олувчиларга етказиб берилган ҳолларда, агар давлат контрактида бошқача ҳисоб-китоб
тартиби назарда тутилган бўлмаса, товарлар ҳақи давлат буюртмачиси томонидан
тўланади.
Товарлар сотиб олувчиларга давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш
шартномаси бўйича етказиб берилган ҳолларда, агар давлат контрактида баҳо белгилаш ва
ҳисоб-китобларнинг бошқача тартиби назарда тутилган бўлмаса, сотиб олувчилар
товарлар ҳақини давлат контрактига мувофиқ белгиланадиган баҳоларда тўлайдилар.
Давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш тўғрисидаги давлат контракти
бўйича товарлар ҳақи сотиб олувчи томонидан тўланганда давлат буюртмачиси сотиб
олувчининг ушбу мажбурияти бўйича кафил деб ҳисобланади.
462-модда. Давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш шартномасини
тузиш
Агар давлат контрактида шартнома лойиҳасини тайёрлашнинг бошқача тартиби
назарда тутилган бўлмаса ёки шартнома лойиҳаси сотиб олувчи томонидан тақдим
қилинган бўлмаса, маҳсулот етказиб берувчи (ижрочи) бириктириш тўғрисидаги
билдириш хатида кўрсатилган сотиб олувчига давлат буюртмачисидан билдириш хати
олинган вақтдан бошлаб ўттиз кундан кечиктирмай давлат эҳтиёжлари учун товар етказиб
бериш шартномасининг лойиҳасини йўллаши лозим.
Давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш шартномасининг лойиҳасини
олган тараф кечи билан ўттиз кунлик муддатда уни имзолайди ва шартноманинг бир
нусхасини иккинчи тарафга қайтаради, шартнома шартлари бўйича келишмовчиликлар
бўлганда эса худди шу муддатда келишмовчиликлар баённомасини тузади ва уни
имзоланган шартнома билан биргаликда бошқа тарафга юборади.
Давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш шартномасини
келишмовчиликлар баённомаси билан олган тараф ўттиз кун ичида келишмовчиликларни
кўриб чиқиши, шартнома шартларини бошқа тараф билан мувофиқлаштириш чораларини
кўриши ва унга шартномани келишилган таҳрирда қабул қилиши ёки келишмовчиликлар
баённомасини рад этиши ҳақида хабар бериши лозим. Манфаатдор тараф ҳал қилинмаган
келишмовчиликларни ўттиз кунлик муддатда суд муҳокамасига топшириши мумкин.
Агар маҳсулот етказиб берувчи (ижрочи) давлат эҳтиёжлари учун товарлар
етказиб бериш шартномасини тузишдан бош тортса, сотиб олувчи маҳсулот етказиб
берувчи (ижрочи)ни сотиб олувчи ишлаб чиққан шартнома лойиҳаси шартларида
шартнома тузишга мажбур қилиш ҳақидаги талаб билан судга мурожаат қилиш ҳуқуқига
эга.
463-модда. Сотиб олувчининг давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб
бериш шартномасини тузишдан бош тортиши
Сотиб олувчи бириктириш ҳақидаги билдириш хатида кўрсатилган товарлардан
ҳамда уларни етказиб бериш шартномасини тузишдан тўлиқ ёки қисман бош тортиш
ҳуқуқига эга. Бундай ҳолда маҳсулот етказиб берувчи (ижрочи) бу ҳақда дарҳол давлат
буюртмачисига маълум қилиши лозим ва давлат буюртмачисидан бошқа сотиб олувчини
ўзига бириктириш тўғрисида билдириш хати беришни талаб қилиш ҳуқуқига эга.
Давлат буюртмачиси маҳсулот етказиб берувчи (ижрочи)нинг билдириш хатини
олган кундан бошлаб кечи билан ўттиз кун ичида ё маҳсулот етказиб берувчи (ижрочи)га
бошқа сотиб олувчини бириктириш тўғрисида билдириш хати беради, ёки маҳсулот
етказиб берувчи (ижрочи)га товарларни ким олиши кўрсатилган жўнатиш разнарядкасини
юборади, ёхуд товарларни қабул қилиш ва ҳақини тўлашга розилигини хабар қилади.
Давлат буюртмачиси ушбу модданинг иккинчи қисмида назарда тутилган
мажбуриятларини бажармаган тақдирда, маҳсулот етказиб берувчи (ижрочи) ё давлат
буюртмачисидан товарларни қабул қилиш ва ҳақини тўлашни талаб қилиш, ёки
товарларни ўз ихтиёри билан реализация қилиб, товарларни реализация қилиш билан
боғлиқ оқилона харажатларни давлат буюртмачисига юклаш ҳуқуқига эга.
464-модда. Давлат контрактининг бажарилиши ёки бекор қилиниши
муносабати билан етказилган зарарни қоплаш
Агар давлат эҳтиёжлари учун товарлар етказиб бериш тўғрисидаги қонун
ҳужжатларида ёки давлат контрактида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, давлат
контрактининг бажарилиши муносабати билан маҳсулот етказиб берувчи (ижрочи)га
етказилган зарар (ушбу Кодекс 459-моддасининг учинчи қисми) давлат контрактига
мувофиқ товар топширилган кундан эътиборан кўпи билан ўттиз кун ичида давлат
буюртмачиси томонидан қопланиши лозим.
Давлат контрактининг бажарилиши муносабати билан маҳсулот етказиб берувчи
(ижрочи)га етказилган зарар давлат контрактига биноан қопланмаган тақдирда маҳсулот
етказиб берувчи (ижрочи) давлат контрактини бажаришдан бош тортишга ва давлат
контракти бекор қилинганлиги туфайли келиб чиққан зарарнинг қопланишини талаб
қилишга ҳақли.
Ушбу модданинг иккинчи қисмида кўрсатилган асослар бўйича давлат контракти
бекор қилинганида маҳсулот етказиб берувчи давлат эҳтиёжлари учун товар етказиб
бериш шартномасини бажаришдан бош тортишга ҳақли. Маҳсулот етказиб берувчининг
бундай бош тортиши туфайли сотиб олувчига етказилган зарар давлат буюртмачиси
томонидан қопланади.
5-§. Контрактация
465-модда. Контрактация шартномаси
Контрактация шартномасига мувофиқ қишлоқ хўжалиги маҳсулотини
етиштирувчи қишлоқ хўжалиги маҳсулотини қайта ишлаш ёки сотиш учун бундай
маҳсулотни харид қиладиган шахсга –– тайёрловчига шартлашилган муддатда топшириш
(топшириб туриш) мажбуриятини олади, тайёрловчи эса бу маҳсулотни қабул қилиш
(қабул қилиб туриш), унинг ҳақини шартлашилган муддатда муайян баҳода тўлаш (тўлаб
туриш) мажбуриятини олади.
Агар ушбу Кодексда бошқача тартиб белгиланган бўлмаса ёки у мажбурият
моҳиятидан келиб чиқмаса, контрактация шартномасига нисбатан маҳсулот етказиб
бериш шартномаси тўғрисидаги қоидалар, тегишли ҳолларда эса давлат эҳтиёжлари учун
товарлар етказиб беришга доир давлат контракти тўғрисидаги қоидалар қўлланади.
466-модда. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотини етиштирувчининг
мажбуриятлари
Қишлоқ хўжалиги маҳсулотини етиштирувчи ўстирилган (ишлаб чиқарилган)
қишлоқ хўжалиги маҳсулотини тайёрловчига контрактация шартномасида назарда
тутилган миқдор ва ассортиментда топшириши шарт.
Агар маҳсулот етиштирувчи ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган
мажбуриятларини бажармаганлиги оқибатида қишлоқ хўжалиги маҳсулоти контрактация
шартномасида назарда тутилган миқдор ва ассортиментда олинмаслиги олдиндан маълум
бўлиб қолса, тайёрловчи шартномани бекор қилишни ёки ўзгартиришни ва зарарни
қоплашни талаб қилишга ҳақли.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
467-модда. Тайёрловчининг мажбуриятлари
Агар контрактация шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
тайёрловчи етиштирувчи жойлашган ерда ундан қишлоқ хўжалиги маҳсулотини қабул
қилиши (қабул қилиб туриши) ва олиб кетишни таъминлаши (таъминлаб туриши) шарт.
Агар қишлоқ хўжалиги маҳсулоти тайёрловчи жойлашган ерда ёки у кўрсатган
бошқа ерда қабул қилинса, тайёрловчи етиштирувчи томонидан контрактация
шартномасига мувофиқ ва шартлашилган муддатда келтирилган қишлоқ хўжалиги
маҳсулотини қабул қилишдан бош тортишга ҳақли эмас.
Тайёрловчи қишлоқ хўжалиги маҳсулотини олиб кетишни ёки қабул қилиб
олишни таъминламаган тақдирда етиштирувчига қишлоқ хўжалиги маҳсулотининг
қийматини ва уни келтириш харажатларини тўлайди.
Контрактация шартномасига мувофиқ олинган қишлоқ хўжалиги маҳсулотини
қайта ишлайдиган тайёрловчи етиштирувчининг талабига кўра қишлоқ хўжалиги
маҳсулотини қайта ишлаш чиқиндиларини тарафлар келишган нархда етиштирувчига
қайтариши шарт.
6-§. Энергия таъминоти
468-модда. Энергия таъминоти шартномаси
Энергия таъминоти шартномасига мувофиқ энергия билан таъминловчи ташкилот
туташтирилган тармоқ орқали абонентга (истеъмолчига) энергия бериб туриш
мажбуриятини олади, абонент эса қабул қилинган энергия ҳақини тўлаш, шунингдек
шартномада назарда тутилган энергия истеъмол қилиш тартибига риоя этиш,
тасарруфидаги энергетика шохобчаларидан фойдаланиш хавфсизлигини ҳамда ўзи
фойдаланадиган энергия истеъмол қилувчи асбоб ва ускуналарнинг созлигини таъминлаш
мажбуриятини олади.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
469-модда. Энергия таъминоти шартномасини тузиш ва муддатини
узайтириш
Энергия таъминоти шартномаси энергия билан таъминловчи ташкилот
тармоқларига қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда уланган энергия қурилмаси,
шунингдек энергия истеъмолини ҳисобга олиш ускуналари ва асбоблари мавжуд бўлган
абонент билан тузилади.
Энергия таъминоти шартномасига мувофиқ энергиядан турмушда
фойдаланадиган фуқаро абонент бўлган тақдирда, абонент тармоққа белгиланган тартибда
амалда биринчи марта уланган пайтдан бошлаб у билан шартнома тузилган ҳисобланади.
Энергия таъминоти шартномасининг муддати тугагач, тарафлардан бири уни
бекор қилиш ёки ўзгартириш ҳақида ариза бермаса, у шартномада назарда тутилган
муддатга ва шартларда узайтирилган ҳисобланади. Шартнома янги муддатга
узайтирилганида унинг шартлари тарафлар келишувига биноан ўзгартирилиши мумкин.
Агар тарафлардан бири шартноманинг амал қилиш муддати тугашидан олдин
янги шартнома тузиш ҳақида таклиф киритса, тарафларнинг ўзаро муносабатлари янги
шартнома тузилгунга қадар аввал тузилган шартнома билан тартибга солиб турилади.
470-модда. Энергия миқдори
Энергия билан таъминловчи ташкилот туташтирилган тармоқ орқали абонентга
энергия таъминоти шартномасида назарда тутилган миқдорда ва тарафлар келишган
энергия бериш тартибига амал қилган ҳолда энергия бериши лозим. Энергия билан
таъминловчи ташкилот берган ва абонент қабул қилган энергия миқдори ўлчов асбоблари
кўрсаткичлари билан аниқланади.
Энергия таъминоти шартномасида абонентнинг ўзи қабул қиладиган энергиянинг
шартномада белгиланган миқдорини энергия билан таъминловчи ташкилотнинг энергияни
шартномада белгиланмаган миқдорда беришни таъминлаш билан боғлиқ харажатларини
қоплаш шарти билан ўзгартириш ҳуқуқи назарда тутилиши мумкин.
Энергиядан турмушда фойдаланадиган фуқаро энергия таъминоти шартномасига
мувофиқ абонент бўлган тақдирда у энергиядан ўзи учун зарур бўлган миқдорда
фойдаланишга ҳақли.
471-модда. Энергия таъминоти шартномасининг энергия миқдори
тўғрисидаги шартини бузиш оқибатлари
Агар энергия билан таъминловчи ташкилот томонидан туташтирилган тармоқ
орқали абонентга энергия таъминоти шартномасида назарда тутилгандан кам миқдорда
энергия берилган бўлса, башарти қонун ҳужжатларида, шартномада бошқача тартиб
назарда тутилган бўлмаса ёки у мажбурият моҳиятидан келиб чиқмаса, ушбу Кодекснинг
399-моддасида назарда тутилган қоидалар қўлланади.
472-модда. Энергия сифати
Энергия билан таъминловчи ташкилот берадиган энергиянинг сифати
стандартлаштириш бўйича қонун ҳужжатларида ёки энергия таъминоти шартномасида
белгиланган талабларга жавоб бериши лозим.
Энергия билан таъминловчи ташкилот энергия сифатига қўйиладиган талабларни
бузган тақдирда, агар қонун ҳужжатларида, энергия таъминоти шартномасида бошқача
тартиб назарда тутилган бўлмаса ёки у мажбурият моҳиятидан келиб чиқмаса, ушбу
Кодекснинг 408-моддасида назарда тутилган қоидалар қўлланади.
473-модда. Тармоқлар, асбоб ва ускуналарни сақлаш ва ишлатиш бўйича
абонентнинг мажбуриятлари
Абонент ишлатилаётган энергетика тармоқлари, асбоб ва ускуналарнинг зарур
техникавий ҳолати ва хавфсизлигини таъминлаши, энергия ишлатишнинг белгиланган
тартибига амал қилиши, шунингдек авариялар, ёнғинлар, энергияни ўлчаш асбобларидаги
носозликлар ва энергиядан фойдаланиш пайтида келиб чиқадиган бошқа бузилишлар
тўғрисида энергия билан таъминловчи ташкилотга дарҳол хабар бериши лозим.
Энергия таъминоти шартномасига мувофиқ энергиядан турмушда
фойдаланадиган фуқаро абонент бўлган тақдирда, агар қонун ҳужжатларида бошқача
тартиб белгиланган бўлмаса, энергетика тармоқлари, шунингдек энергия истеъмолини
ҳисобга олиш асбобларининг зарур техник ҳолати ва хавфсизлигини таъминлаш
мажбурияти энергия билан таъминловчи ташкилот зиммасига юклатилади.
Энергетика тармоқлари, асбоб ва ускуналарнинг техник ҳолатига ва уларни
ишлатишга қўйиладиган талаблар, шунингдек уларга риоя этилишини назорат қилиш
тартиби қонун ҳужжатлари билан белгиланади.
474-модда. Энергия ҳақини тўлаш
Агар қонун ҳужжатларида ёки энергия билан таъминлаш шартномасида бошқача
тартиб назарда тутилган бўлмаса, энергия ҳақи абонент амалда қабул қилган энергия
миқдори учун тўланади, бу миқдор ушбу Кодекснинг 470-моддасига мувофиқ аниқланади.
475-модда. Абонент томонидан энергиянинг бошқа шахсга берилиши
Абонент энергия билан таъминловчи ташкилотдан туташтирилган тармоқ орқали
қабул қилиб олган энергияни бошқа шахс (қўшимча абонент)га фақат энергия билан
таъминловчи ташкилот розилиги билан бериши мумкин.
Агар қонун ҳужжатларида ёки энергия таъминоти шартномасида бошқача тартиб
назарда тутилган бўлмаса, абонент томонидан энергияни қўшимча абонентга бериш
шартномасига нисбатан ушбу параграф қоидалари қўлланади.
Агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, энергияни
қўшимча абонентга бериш чоғида абонент энергия билан таъминловчи ташкилот олдида
жавобгар бўлиб қолаверади.
476-модда. Энергия таъминоти шартномасини ўзгартириш ва бекор қилиш
Энергия беришдаги узилишларга, энергия беришни тўхтатиш ёки чеклашга
тарафлар келишувига мувофиқ йўл қўйилади, абонентга қарашли энергетика
қурилмаларининг қониқарсиз аҳволи авария хавфини келтириб чиқариши мумкинлиги ёки
фуқаролар ҳаёти ва хавфсизлигига таҳдид туғдираётгани давлат энергетика назорати
органи томонидан тасдиқланган ҳоллар бундан мустасно. Энергия билан таъминловчи
ташкилот абонентни энергия беришдаги узилишлар, энергия беришни тўхтатиш ёки
чеклаш тўғрисида огоҳлантириши лозим.
Абонент билан келишмасдан ва уни огоҳлантирмасдан, бироқ унга дарҳол хабар
берган ҳолда энергия беришни вақтинча узиб қўйиш, тўхтатиш ёки чеклашга энергия
билан таъминловчи ташкилот тизимида авариянинг олдини олиш ёки уни тугатиш учун
кечиктириб бўлмайдиган чораларни кўриш зарур бўлган ҳолларда йўл қўйилади.
Энергия таъминоти шартномасига мувофиқ энергиядан турмушда
фойдаланадиган фуқаро абонент бўлган тақдирда у энергия билан таъминловчи
ташкилотга маълум қилиш ва фойдаланилган энергия ҳақини тўлиқ тўлаш шарти билан
шартномани бир томонлама бекор қилиш ҳуқуқига эга.
Энергия таъминоти шартномасига мувофиқ энергиядан турмушда
фойдаланадиган фуқаро абонент бўлган тақдирда абонент ўзи фойдаланган энергия
ҳақини тўламагани туфайли энергия билан таъминловчи ташкилот шартномани
бажаришдан бир томонлама бош тортиш ҳуқуқига эга, бунда у шартномани бажаришдан
бош тортишдан камида бир ой олдин абонентни бу ҳақда огоҳлантириши лозим.
Энергия таъминоти шартномасига мувофиқ юридик шахс абонент бўлган
ҳолларда энергия билан таъминловчи ташкилот ушбу Кодекснинг 455-моддасида назарда
тутилган асосларга кўра шартномани бажаришдан бир томонлама бош тортишга ҳақли,
қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган ҳоллар бундан мустасно.
477-модда. Энергия таъминоти шартномаси бўйича жавобгарлик
Олдинги таҳрирга қаранг.
Энергия таъминоти шартномаси бўйича мажбуриятлар бажарилмаган ёки лозим
даражада бажарилмаган ҳолларда, энергия билан таъминловчи ташкилот шу туфайли
етказилган зарарнинг, абонент эса етказилган ҳақиқий зарарнинг ўрнини қоплаши шарт. (477-модданинг биринчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2012 йил 20 апрелдаги
ЎРҚ-325-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2012 й., 16-сон, 176-модда)
Агар энергия беришдаги узилишлар қувват ва энергия етишмаслиги сабабли
энергия билан таъминловчи ташкилот томонидан қонун ҳужжатлари асосида истеъмолни
тартибга солиш натижасида юз берган бўлса, энергия билан таъминловчи ташкилот
айбдор бўлган тақдирдагина шартнома мажбуриятларини бажармагани ёки тегишли
даражада бажармагани учун жавоб беради.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
478-модда. Энергия таъминоти шартномаси қоидаларини туташтирилган
тармоқ орқали таъминлаш борасидаги бошқа муносабатларга нисбатан қўллаш
Агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, туташтирилган
тармоқ орқали иссиқлик энергияси билан таъминлаш муносабатларига нисбатан ушбу
параграф қоидалари қўлланади.
Агар қонун ҳужжатларида, шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса
ёки у мажбурият моҳиятидан келиб чиқмаса, туташтирилган тармоқ орқали газ, нефть ва
нефть маҳсулотлари, сув ва бошқа товарлар билан таъминлаш муносабатларига нисбатан
ушбу параграф қоидалари қўлланади.
7-§. Кўчмас мулкни сотиш
479-модда. Кўчмас мулкни сотиш шартномаси
Кўчмас мулкнинг олди-сотди шартномасига (кўчмас мулкни сотиш
шартномасига) биноан сотувчи ер участкаси, бино, иншоот, квартира ёки бошқа кўчмас
мулкни сотиб олувчига мулк қилиб топширишни (ушбу Кодекснинг 83-моддаси) ўз
зиммасига олади.
Корхоналарни сотишга нисбатан, башарти корхонани сотиш шартномаси
тўғрисидаги қоидаларда (ушбу Кодекснинг 489-496-моддалари) бошқача тартиб назарда
тутилган бўлмаса, ушбу параграф қоидалари қўлланади.
480-модда. Кўчмас мулкни сотиш шартномасининг шакли
Кўчмас мулкни сотиш шартномаси тарафлар имзолаган ёзма шаклдаги битта
ҳужжат тарзида тузилади (ушбу Кодекс 366-моддасининг тўртинчи қисми).
Кўчмас мулкни сотиш шартномасининг шаклига риоя қилмаслик унинг ҳақиқий
эмаслигига сабаб бўлади.
481-модда. Кўчмас мулкка бўлган мулк ҳуқуқи бошқа шахсга ўтганлигини
давлат рўйхатидан ўтказиш
Кўчмас мулкни сотиш шартномасига биноан кўчмас мулкка бўлган мулк
ҳуқуқининг сотиб олувчига ўтганлиги давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим.
Мулк ҳуқуқи бошқа шахсга ўтганлиги давлат рўйхатидан ўтказилгунга қадар
тарафларнинг кўчмас мулкни сотиш шартномасини бажариши уларнинг учинчи шахслар
билан муносабатларини ўзгартириши учун асос бўлмайди.
Агар тарафлардан бири кўчмас мулкка бўлган мулк ҳуқуқи бошқа шахсга
ўтганлигини давлат рўйхатдан ўтказишдан бўйин товласа, бошқа тарафнинг талабига
биноан суд мулк ҳуқуқи бошқа шахсга ўтганлигини давлат рўйхатидан ўтказиш тўғрисида
қарор чиқаришга ҳақли. Мулк ҳуқуқи бошқа шахсга ўтганлигини давлат рўйхатидан
ўтказишдан асоссиз равишда бўйин товлаётган тараф бошқа тарафнинг рўйхатдан
ўтказиш кечикканлиги туфайли кўрган зарарини қоплаши шарт.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
482-модда. Бино, иншоот ёки бошқа кўчмас мулк сотилганида улар
жойлашган ер участкасига бўлган ҳуқуқ
Бино, иншоот ёки бошқа кўчмас мулкни сотиш шартномасига биноан сотиб
олувчига бундай кўчмас мулкка эгалик ҳуқуқини топшириш билан бир вақтда ушбу
кўчмас мулк жойлашган ва ундан фойдаланиш учун зарур бўлган ер участкасининг
муайян қисмига бўлган ҳуқуқлар ҳам топширилади.
Сотувчи сотилаётган кўчмас мулк жойлашган ер участкасининг мулкдори бўлган
тақдирда сотиб олувчига ер участкасининг тегишли қисмига мулк ҳуқуқи ёки ижара
ҳуқуқи ёхуд кўчмас мулкни сотиш шартномасида назарда тутилган бошқа ҳуқуқ
берилади.
Агар шартномада кўчмас мулкни сотиб олувчига топшириладиган тегишли ер
участкасига бўлган ҳуқуқ белгиланган бўлмаса, сотиб олувчига ер участкасининг кўчмас
мулк жойлашган ва бу кўчмас мулкдан фойдаланиш учун зарур бўлган муайян қисмига
мулк ҳуқуқи ўтади.
Сотувчига мулк ҳуқуқи асосида қарашли бўлмаган ер участкасида жойлашган
кўчмас мулкни, агар бундай участкадан фойдаланишнинг қонун ёки шартномада
белгиланган шартларига зид бўлмаса, ана шу ер участкаси мулкдорининг розилигисиз
сотишга йўл қўйилади. Бундай кўчмас мулк сотилганида сотиб олувчи кўчмас мулкни
сотаётган шахс ер участкасининг тегишли қисмидан қандай шартларда фойдаланган
бўлса, ўша шартларда фойдаланиш ҳуқуқини қўлга киритади.
483-модда. Ер участкаси сотилганида кўчмас мулкка бўлган ҳуқуқ
Сотувчига қарашли бино, иншоот ёки бошқа кўчмас мулк жойлашган ер
участкаси ана шу кўчмас мулкни сотиб олаётган шахсга мулк қилиб топширмаган ҳолда
сотилса, ер участкасининг кўчмас мулк жойлашган ва кўчмас мулкдан фойдаланиш учун
зарур бўлган қисмидан сотувчининг фойдаланиш ҳуқуқи сотиш шартномасида
белгиланган шартларда сақлаб қолинади.
Агар ер участкасининг тегишли қисмидан фойдаланиш шартлари уни сотиш
шартномаси билан белгиланган бўлмаса, сотувчи ер участкасининг кўчмас мулк
жойлашган ва бу кўчмас мулкдан кўзланган мақсадларда фойдаланиш учун зарур бўлган
қисмидан чекланган ҳолда фойдаланиш (сервитут) ҳуқуқини сақлаб қолади.
484-модда. Кўчмас мулкни сотиш шартномасида шартнома нарсасини
белгилаш
Кўчмас мулкни сотиш шартномасида шартнома бўйича сотиб олувчига
топширилиши лозим бўлган кўчмас мулкни аниқ белгилаш имконини берадиган
маълумотлар, шу жумладан кўчмас мулк тегишли ер участкасида ёки бошқа кўчмас
мулкнинг таркибида қандай жойлашганлигини белгилаш имконини берадиган
маълумотлар кўрсатилган бўлиши шарт.
Шартномада бундай маълумотлар бўлмаса, бошқа шахсга топширилиши лозим
бўлган кўчмас мулк тўғрисидаги шартни тарафлар ўзаро келишиб олмаган, тегишли
шартнома эса тузилмаган ҳисобланади.
485-модда. Кўчмас мулкни сотиш шартномасида баҳо
Кўчмас мулкни сотиш шартномасида ана шу мулкнинг баҳоси назарда тутилган
бўлиши лозим.
Шартномада тарафлар ёзма равишда келишган кўчмас мулкнинг баҳоси
тўғрисидаги шарт бўлмаса, уни сотиш тўғрисидаги шартнома тузилмаган ҳисобланади.
Бунда ушбу Кодекс 356-моддасининг тўртинчи қисмида назарда тутилган баҳо белгилаш
қоидаси қўлланмайди.
Агар қонунда ёки кўчмас мулкни сотиш шартномасида бошқача тартиб назарда
тутилган бўлмаса, ер участкасида жойлашган бино, иншоот ёки бошқа кўчмас мулкнинг
шартномада белгиланган баҳоси ана шу кўчмас мулк билан бирга топширилаётган ер
участкаси тегишли қисмининг баҳосини ёки унга бўлган ҳуқуқни ўз ичига олади.
Кўчмас мулкни сотиш шартномасида кўчмас мулкнинг баҳоси унинг майдон
бирлигига ёки бошқа миқдор кўрсаткичига қараб белгиланган бўлса, бундай кўчмас
мулкнинг тўланиши лозим бўлган умумий баҳоси сотувчига топширилган кўчмас
мулкнинг амалдаги миқдорига асосланган ҳолда белгиланади.
486-модда. Кўчмас мулкни топшириш
Кўчмас мулкнинг сотувчи томонидан топширилиши ва сотиб олувчи томонидан
қабул қилиниши тарафлар имзолайдиган топшириш далолатномаси ёки топшириш
тўғрисидаги бошқа ҳужжатга биноан амалга оширилади.
Агар қонунда ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
сотувчининг кўчмас мулкни сотиб олувчига топшириш мажбурияти бу мулк сотиб
олувчига топширилганидан ва топшириш тўғрисидаги тегишли ҳужжатни тарафлар
имзолаганидан кейин бажарилган ҳисобланади.
Тарафлардан бирининг кўчмас мулкни шартномада назарда тутилган шартларда
топшириш тўғрисидаги ҳужжатни имзолашдан бўйин товлаши, тегишли равишда
сотувчининг мулкни топшириш мажбуриятини бажаришдан, сотиб олувчининг эса
мулкни қабул қилиб олиш мажбуриятини бажаришдан бош тортиши деб ҳисобланади.
Сотиб олувчининг кўчмас мулкни сотиш шартномасининг шартларига мос
бўлмаган кўчмас мулкни қабул қилиб олиши, шу жумладан бундай мос келмаслик
хусусида кўчмас мулкни топшириш тўғрисидаги ҳужжатда айтиб ўтилган ҳолларда ҳам,
сотувчини шартномани тегишли даражада бажармаганлик учун жавобгарликдан озод
қилиш учун асос бўлолмайди.
487-модда. Тегишли даражада сифатли бўлмаган кўчмас мулкни топшириш
оқибатлари
Агар сотувчи сотиб олувчига кўчмас мулкни сотиш шартномасининг кўчмас мулк
сифати тўғрисидаги шартларига мос бўлмаган кўчмас мулкни топширса, ушбу Кодекс
434-моддасининг қоидалари қўлланилади, сотиб олувчининг тегишли даражада сифатли
бўлмаган товарни тегишли даражада сифатли бўлган бошқа товарга алмаштириб беришни
талаб қилиш ҳуқуқи тўғрисидаги қоидалар бундан мустасно.
488-модда. Уй-жой биноларини сотишнинг хусусиятлари
Сотувчи сотиб олганидан кейин қонунга мувофиқ уй-жой биносидан фойдаланиш
ҳуқуқини ўзида сақлаб қоладиган шахслар яшаб турган уй, квартира, уйнинг ёки
квартиранинг бир қисмини сотиш шартномасининг муҳим шарти –– бу шахсларнинг
рўйхатини сотилаётган уй-жой биносидан фойдаланиш ҳуқуқлари кўрсатилган ҳолда
тузишдан иборатдир.
Уй, квартирани, уйнинг ёки квартиранинг бир қисмини сотиш шартномаси
нотариал тартибда тасдиқланиши ва давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим.
8-§. Корхонани сотиш
489-модда. Корхонани сотиш шартномаси
Корхонани сотиш шартномасига мувофиқ сотувчи сотиб олувчига бутун
корхонани мулкий мажмуа сифатида топшириш мажбуриятини олади, сотувчи бошқа
шахсларга беришга ҳақли бўлмаган ҳуқуқ ва мажбуриятлар бундан мустасно.
Фирма номи, товар белгилари, хизмат кўрсатиш белгилари ва сотувчини ҳамда
унинг маҳсулотини, у бажарадиган иш ёки кўрсатадиган хизматларни
шахсийлаштирадиган бошқа воситалардан фойдаланиш ҳуқуқлари, агар корхонани сотиш
шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, сотиб олувчига ўтади.
Сотувчининг тегишли фаолият билан шуғулланиши учун берилган махсус
рухсатнома (лицензия) асосида олган ҳуқуқлари, агар қонун ҳужжатларида бошқача
тартиб назарда тутилган бўлмаса, корхонани сотиб олувчига берилмайди. Шартнома
бўйича топшириладиган корхона таркибига махсус рухсатнома (лицензия)га эга
бўлмагани туфайли сотиб олувчи бажара олмайдиган мажбуриятларни киритиш
сотувчини кредиторлар олдидаги тегишли мажбуриятлардан озод қилмайди. Бундай
мажбуриятларни бажармаганлик учун сотувчи ва сотиб олувчи кредиторлар олдида
солидар жавобгар бўладилар.
490-модда. Корхонани сотиш шартномасининг шакли ва уни давлат
рўйхатидан ўтказиш
Олдинги таҳрирга қаранг.
Корхонани сотиш шартномаси тарафлар имзолаган ёзма шаклдаги битта ҳужжат
тарзида тузилиб, унга ушбу Кодекснинг 491-моддаси иккинчи қисмида кўрсатилган
ҳужжатлар албатта илова қилинади ва у нотариал гувоҳлантирилиши ҳамда давлат
рўйхатидан ўтказилиши лозим. Ваколатли давлат органининг қарорига биноан танлов
(тендер) асосида тузиладиган корхонани сотиш шартномаси нотариал гувоҳлантирилиши
шарт эмас, ушбу Кодекснинг 110-моддаси иккинчи қисмининг 2-бандида назарда тутилган
ҳоллар бундан мустасно. (490-модданинг биринчи қисми Ўзбекистон Республикаси 1999 йил 20 августдаги 832-I-
сонли Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 1999 йил, 9-сон, 229-модда)
Ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилган талабларга риоя қилмаслик
шартноманинг ҳақиқий бўлмаслигига олиб келади. Бундай шартнома ўз-ўзидан ҳақиқий
бўлмаган битим ҳисобланади, уни бажаришга йўл қўйилмайди ва унга нисбатан ушбу
Кодекс 112-моддасининг иккинчи ва учинчи қисмларида назарда тутилган қоидалар
қўлланмайди.
491-модда. Сотиладиган корхона таркибини аниқлаш ва қийматини баҳолаш
Сотиладиган корхона таркиби ва унинг қиймати корхонани сотиш шартномасида
инвентаризациялашнинг белгиланган қоидаларига мувофиқ ўтказиладиган корхонани
тўлиқ инвентаризациялаш асосида аниқланади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Корхонани сотиш шартномаси имзолангунга қадар инвентаризация
далолатномаси, бухгалтерия баланси, аудиторлик хулосасини, баҳолаш тўғрисидаги
ҳисоботни, шунингдек кредиторлар, улар қўяётган талаблар хусусияти, миқдори ва
муддатлари кўрсатилган ҳолда корхона таркибига киритиладиган барча қарз
(мажбурият)лар рўйхатини тарафлар тузган ва кўриб чиққан бўлиши керак. Номлари
айтиб ўтилган ҳужжатларда кўрсатилган мол-мулк, ҳуқуқ ва мажбуриятлар, агар ушбу
Кодекснинг 489-моддасидан бошқача тартиб келиб чиқмаса ҳамда у корхонани сотиш
шартномасида белгиланган бўлмаса, сотувчи томонидан сотиб олувчига топширилиши
лозим. (491-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 17 сентябрдаги
ЎРҚ-257-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2010 й., 37-сон, 315-модда)
492-модда. Корхонани сотишда кредиторларнинг ҳуқуқлари
Сотиладиган корхона таркибига киритилган мажбуриятлар бўйича кредиторлар
корхона сотиб олувчига топширилгунга қадар сотувчи томонидан унинг сотилиши
тўғрисида ёзма равишда хабардор қилинишлари лозим.
Қарзнинг бошқа шахсга ўтказилишига розилигини сотувчига ёзма равишда
билдирмаган кредитор корхона сотилиши тўғрисида билдириш хати олган кундан бошлаб
уч ой мобайнида ё мажбуриятни бажаришни тўхтатишни ёки муддатидан олдин
бажаришни ва сотувчи томонидан зарар қопланишини, ё бўлмаса корхонани сотиш
шартномасини бутунлай ёхуд унинг тегишли қисмини ҳақиқий эмас деб топишни талаб
қилиш ҳуқуқига эга.
Корхонанинг сотилиши тўғрисида ушбу модданинг биринчи қисмида назарда
тутилган тартибда хабардор қилинмаган кредитор сотувчи корхонани сотиб олувчига
топширгани тўғрисида хабар топган ёки хабар топиши лозим бўлган кундан бошлаб бир
йил мобайнида ушбу модданинг иккинчи қисмида назарда тутилган талабларни қондириш
ҳақида даъво қўзғатиши мумкин.
Корхона сотиб олувчига топширилганидан сўнг сотувчи ва сотиб олувчи
топширилган корхона таркибига киритилган, сотиб олувчига кредиторнинг розилигисиз
ўтказилган қарзлар бўйича солидар жавобгар бўладилар.
493-модда. Корхонани топшириш
Сотувчининг корхонани сотиб олувчига топшириши топшириш далолатномасига
мувофиқ амалга оширилади, унда корхонанинг таркиби ва кредиторлар корхона сотилиши
тўғрисида хабардор қилинганлиги, шунингдек топширилган мол-мулкда аниқланган
камчиликлар ҳақида маълумотлар ва йўқолганлиги туфайли топшириш мажбуриятлари
вужудга келиши мумкин бўлмайдиган мол-мулкнинг рўйхати кўрсатилади.
Корхонани топширишга тайёрлаш, шу жумладан топшириш далолатномасини
тузиш ва имзолашга тақдим этиш, агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, сотувчининг мажбурияти ҳисобланади ва унинг ҳисобидан амалга оширилади.
Иккала тараф топшириш далолатномасини имзолаган кундан бошлаб корхона
сотиб олувчига топширилган ҳисобланади. Шу пайтдан бошлаб корхона таркибида
топширилган мол-мулкнинг тасодифан нобуд бўлиши ёки тасодифан бузилиши хавфи
сотиб олувчига ўтади.
494-модда. Корхонага мулк ҳуқуқининг бошқа шахсга ўтиши
Корхонага мулк ҳуқуқи бу ҳуқуқ давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан бошлаб
сотиб олувчига ўтади.
Сотиб олувчининг корхонага мулк ҳуқуқини рўйхатдан ўтказиш, башарти
корхонани сотиш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, корхона сотиб
олувчига топширилганидан сўнг бевосита амалга оширилади.
Корхонани сотиш шартномасида корхона ҳақи тўлангунича ёки бошқа ҳолатлар
юз бергунча сотувчининг сотиб олувчига топширилган корхонага мулк ҳуқуқи сақланиб
қолиши назарда тутилган ҳолларда сотиб олувчи мулк ҳуқуқи ўзига ўтгунча топширилган
корхона таркибига кирадиган мол-мулкни мулкий мажмуа сифатида корхона фаолиятини
таъминлаш учун зарур даражада тасарруф қилишга, шунингдек ҳуқуқлардан
фойдаланишга ҳақли бўлади.
495-модда. Корхонани камчиликлар билан топшириш ва қабул қилиш
оқибатлари
Топшириш далолатномаси бўйича сотувчи томонидан таркиби, шу жумладан
топширилган мол-мулкининг сифати, корхонани сотиш шартномасида назарда тутилган
талабга мувофиқ бўлмаган корхонанинг топширилиши ва сотиб олувчининг қабул қилиши
оқибатлари, агар шартномадан бошқача тартиб келиб чиқмаса ва у ушбу модданинг
иккинчи, учинчи ва тўртинчи қисмларида назарда тутилган бўлмаса, ушбу Кодекснинг
393-395, 399, 402, 408, 412-моддаларида назарда тутилган қоидалар асосида аниқланади.
Корхона топшириш далолатномасига мувофиқ топширилган ва қабул қилинган
бўлиб, унда корхонанинг аниқланган камчиликлари ва йўқотилган мол-мулки тўғрисидаги
маълумотлар кўрсатилган тақдирда, агар корхонани сотиш шартномасида бундай
ҳолларда бошқа талабларни қўйиш ҳуқуқи назарда тутилган бўлмаса, сотиб олувчи
корхонанинг харид нархини тегишинча камайтиришни талаб қилиш ҳуқуқига эга.
Сотиб олувчига корхона таркибида сотувчининг корхонани сотиш шартномасида
ёки топшириш далолатномасида кўрсатилмаган қарзлари (мажбуриятлари) ҳам
топширилган тақдирда, агар сотиб олувчи шартнома тузиш ва корхонани топшириш
вақтида бундай қарз (мажбурият)лар борлигини билганини сотувчи исботламаса, сотиб
олувчи харид нархини камайтиришни талаб қилиш ҳуқуқига эга.
Сотувчи корхона таркибида топширилган мол-мулкдаги камчиликлар тўғрисида
ёки топширилиши лозим бўлган айрим турдаги мол-мулкнинг бу таркибда йўқлиги
тўғрисида сотиб олувчидан билдириш хати олган ҳолларда тегишли даражада сифатли
бўлмаган мол-мулкни дарҳол алмаштириши ёки сотиб олувчига етишмаётган мол-мулкни
бериши мумкин.
Агар корхонанинг сотувчи жавобгар бўлган камчиликлар туфайли корхонани
сотиш шартномасида айтиб ўтилган мақсадлар учун яроқсизлиги ва бу камчиликлар ушбу
Кодексга, қонун ҳужжатлари ёки шартномага мувофиқ белгиланган шартларда, тартиб ва
муддатларда сотувчи томонидан бартараф қилинмаганлиги ёки бундай камчиликларни
бартараф қилиб бўлмаслиги аниқланган бўлса, сотиб олувчи корхонани сотиш
шартномасини бекор қилиш ёки ўзгартиришни ва тарафлар шартномага мувофиқ
бажарганларини қайтаришни суд тартибида талаб қилиш ҳуқуқига эга.
496-модда. Корхонани сотиш шартномасига нисбатан битимларнинг ҳақиқий
эмаслиги оқибатлари ва шартномани ўзгартириш ёки бекор қилиш тўғрисидаги
қоидаларнинг қўлланилиши
Ушбу Кодекснинг битимларнинг ҳақиқий эмаслиги оқибатлари ва олди-сотди
шартномасини ўзгартириш ёки бекор қилиш тўғрисидаги, шартнома бўйича бир ёки
иккала тарафдан олинган нарсаларни қайтаришни ёки асл ҳолида ундиришни назарда
тутадиган қоидалари, агар бундай оқибатлар сотувчи ва сотиб олувчининг
кредиторларининг, бошқа шахсларнинг ҳуқуқларини ва қонун билан қўриқланадиган
манфаатларини жиддий бузмаса ва ушбу Кодекс 116-моддасининг қоидаларига зид
келмаса, корхонани сотиш шартномасига нисбатан қўлланади.
30-боб. Айирбошлаш
497-модда. Айирбошлаш шартномаси
Айирбошлаш шартномасига мувофиқ ҳар бир тараф бошқа тарафга бир товарни
бошқа товарга алмаштириш йўли билан мулк қилиб топшириш мажбуриятини олади.
Айирбошлаш шартномасига нисбатан тегишинча олди-сотди тўғрисидаги
қоидалар қўлланади, башарти бу ушбу боб қоидаларига ва айирбошлаш моҳиятига зид
келмаса. Бунда ҳар қайси тараф алмаштириш йўли билан топшириш мажбуриятини олган
товарни сотувчи ва қабул қилиш мажбуриятини олган товарни сотиб олувчи ҳисобланади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим
бўлган автомототранспорт воситаларини айирбошлаш шартномаси нотариал тасдиқланган
бўлиши керак. (497-модда Ўзбекистон Республикасининг 2001 йил 7 декабрдаги 320-II-сон Қонунига
мувофиқ қисм билан тўлдирилган — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2002 й., 1-сон, 20-модда)
498-модда. Айирбошлаш шартномаси бўйича баҳо ва харажатлар
Агар айирбошлаш шартномасидан бошқача тартиб келиб чиқмаса,
айирбошланадиган товарлар тенг қийматли деб тахмин қилинади, уларни топшириш ва
қабул қилиш харажатларини эса ҳар бир ҳолда тегишли мажбуриятларни бажарадиган
тараф амалга оширади.
Айирбошлаш шартномасига мувофиқ айирбошланадиган товарлар тенг қийматли
эмас деб тан олинган тақдирда баҳоси айирбошлашга тақдим қилинаётган товар
баҳосидан паст бўлган товарни топшириши лозим бўлган тараф, агар шартномада ҳақ
тўлашнинг бошқача тартиби назарда тутилган бўлмаса, товар ёки товарни тасарруф қилиш
ҳужжатлари топширилгандан сўнг кечиктирмасдан баҳолардаги фарқни тўлаши лозим.
Агар айирбошланадиган товарлар тенг қийматли эмас деб тан олинса, бироқ
уларнинг баҳоларидаги фарқ айирбошлаш шартномасида назарда тутилган бўлмаса ва
шартнома шартларига қараб белгиланиши мумкин бўлмаса, нархлардаги фарқ ушбу
Кодекс 356-моддасининг тўртинчи қисмида назарда тутилган қоидаларга мувофиқ
аниқланади.
499-модда. Айирбошлаш шартномасига мувофиқ товарни топшириш
мажбуриятини муқобил бажариш
Айирбошлаш шартномасига мувофиқ айирбошланадиган товарларни топшириш
муддатлари бир-бирига тўғри келмаган тақдирда, товарни топшириш мажбуриятини
бошқа тараф товарни топширганидан сўнг бажариши лозим бўлган тарафнинг товарни
топшириш мажбуриятини бажаришига нисбатан мажбуриятни муқобил бажариш
тўғрисидаги қоидалар қўлланади.
500-модда. Айирбошланадиган товарларга бўлган мулк ҳуқуқининг ўтиши
Агар қонунда ёки айирбошлаш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, айирбошланадиган товарларга мулк ҳуқуқи айирбошлаш шартномасига мувофиқ
сотиб олувчи ҳисобланадиган тарафларга иккала тараф тегишли товарларни топшириш
мажбуриятини бажарганидан сўнг бир вақтда ўтади.
501-модда. Айирбошлаш шартномаси бўйича олинган товарни олиб
қўйганлик учун жавобгарлик
Айирбошлаш шартномаси бўйича олган товарини учинчи шахслар олиб қўйган
тараф, ушбу Кодекснинг 395-моддасида назарда тутилган асослар мавжуд бўлса, бошқа
тарафдан айирбошлаш асосида олинган товарни қайтаришни ва (ёки) зарарни қоплашни
талаб қилиш ҳуқуқига эга.
31-боб. Ҳадя
502-модда. Ҳадя шартномаси
Ҳадя шартномасига мувофиқ бир тараф (ҳадя қилувчи) бошқа тараф (ҳадя
олувчи)га ашёни текинга мулк қилиб беради ёки бериш мажбуриятини олади ёхуд унга
ўзига ёки учинчи шахсга нисбатан мулк ҳуқуқи (талаби)ни беради ё бериш мажбуриятини
олади, ёхуд уни ўзи ёки учинчи шахс олдидаги мулкий мажбуриятдан озод қилади ёинки
озод қилиш мажбуриятини олади.
Ашё ёки ҳуқуқ муқобил берилганида ё бўлмаса, муқобил мажбурият мавжуд
бўлганида шартнома ҳадя деб тан олинмайди. Бундай шартномага нисбатан ушбу Кодекс
124-моддасининг иккинчи қисми қоидалари қўлланади.
Бирон-бир шахсга ашёни ёки мулк ҳуқуқини текинга беришни ёки бирон-бир
шахсни мулкий мажбуриятдан озод этишни ваъда қилиш (ҳадя этишни ваъда қилиш), агар
ваъда тегишли шаклда берилган бўлса ва келажакда аниқ шахсга ашё ёки мулкий ҳуқуқни
текинга бериш ёки уни мулкий мажбуриятдан озод қилиш мақсади аниқ кўриниб турган
бўлса, ҳадя шартномаси деб тан олинади.
Ашё, мулк ҳуқуқи ёки мулкий мажбуриятдан озод қилиш шаклида ҳадя нарсасини
аниқ кўрсатмасдан ўзининг мол-мулкини ёки мол-мулкнинг бир қисмини ҳадя этишни
ваъда қилиш ўз-ўзидан ҳақиқий эмас.
Ҳадяни ҳадя олувчига ҳадя қилувчининг вафотидан кейин топширишни назарда
тутувчи шартнома ўз-ўзидан ҳақиқий эмас. Бундай ҳадяга нисбатан ушбу Кодекснинг
ворислик тўғрисидаги қоидалари қўлланади.
503-модда. Ҳадя олувчининг ҳадяни қабул қилишни рад этиши
Ҳадя олувчи ўзига ҳадя топширилгунга қадар истаган вақтида уни рад этишга
ҳақли. Бундай ҳолда ҳадя шартномаси бекор қилинган ҳисобланади.
Агар ҳадя шартномаси ёзма шаклда тузилган бўлса, ҳадяни рад этиш ҳам ёзма
шаклда амалга оширилиши керак. Агар ҳадя шартномаси рўйхатдан ўтказилган бўлса,
ҳадяни қабул қилишни рад этиш ҳам давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим.
Агар ҳадя шартномаси ёзма шаклда тузилган бўлса, ҳадя қилувчи ҳадя олувчидан
ҳадяни олишни рад этиши оқибатида етказилган ҳақиқий зарарни қоплашни талаб
қилишга ҳақли.
504-модда. Ҳадя шартномасининг шакли
Ҳадя қилиш, айни пайтда ҳадяни ҳадя олувчига топшириш оғзаки амалга
оширилиши мумкин, ушбу модданинг учинчи ва бешинчи қисмларида назарда тутилган
ҳоллар бундан мустасно.
Ҳадяни топшириш уни тақдим қилиш, рамзий топшириш (калит ва ҳоказоларни
тақдим қилиш) ёки ҳуқуқни белгилайдиган ҳужжатларни тақдим этиш йўли билан амалга
оширилади.
Кўчар мулкни ҳадя қилиш шартномаси:
ҳадя қилувчи юридик шахс бўлганида;
фуқаролар ўртасида энг кам иш ҳақининг ўн бараваридан ортиқ суммага
шартнома тузилаётганда;
шартномада келажакда ҳадя этиш ваъда қилинган ҳолларда оддий ёзма шаклда
тузилиши лозим.
Ушбу модданинг учинчи қисмида назарда тутилган ҳолларда оғзаки тузилган ҳадя
шартномаси ўз-ўзидан ҳақиқий эмас.
Кўчмас мулкни ҳадя қилиш шартномаси нотариал тасдиқланиши ва давлат
рўйхатидан ўтказилиши лозим.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим
бўлган автомототранспорт воситаларини ҳадя қилиш шартномаси нотариал тасдиқланган
бўлиши керак. (504-модда Ўзбекистон Республикасининг 2001 йил 7 декабрдаги 320-II-сон Қонунига
мувофиқ қисм билан тўлдирилган — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2002 й., 1-сон, 20-модда)
505-модда. Ҳадяни чеклаш
Юридик шахс хўжалик юритиш ёки оператив бошқариш ҳуқуқи асосида ўзига
қарашли бўлган ашёни, агар қонунда бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
мулкдорнинг розилиги билан ҳадя этишга ҳақли. Бу чеклаш қиймати катта бўлмаган
одатдаги совғаларга тааллуқли эмас.
Умумий биргаликдаги мулкни ҳадя қилишга ушбу Кодекснинг 225-моддасида
назарда тутилган қоидаларга амал қилган ҳолда умумий биргаликдаги мулкнинг барча
иштирокчилари розилиги билан йўл қўйилади.
Ҳадя қилувчига тегишли учинчи шахсдан талаб қилиш ҳуқуқини ҳадя қилиш
ушбу Кодекс 313-317, 319 ва 320-моддаларида назарда тутилган қоидаларга риоя этган
ҳолда амалга оширилади.
Ижара ҳуқуқини ёки бошқаларнинг ашёсига ўзгача ҳуқуқни унинг мулкдорининг
ёки унга нисбатан хўжалик юритиш ёхуд оператив бошқариш ҳуқуқига эга бўлган
шахснинг розилигисиз ҳадя қилишга, агар бундай ҳуқуққа асос бўлган қонунда ёки
шартномада уни мазкур шахслар розилигисиз бошқа шахсларга бериш тақиқланмаган
бўлса, йўл қўйилади.
Ҳадя олаётган шахс ўрнига унинг учинчи шахс олдидаги мажбуриятини бажариш
йўли билан ҳадя қилиш ушбу Кодекс 241-моддасининг биринчи ва иккинчи қисмларида
назарда тутилган қоидаларга риоя этган ҳолда амалга оширилади.
Ҳадя олувчининг учинчи шахсдан қарзини ҳадя қилувчининг ўзига олиши йўли
билан ҳадя қилиш ушбу Кодекс 322-моддасининг биринчи ва иккинчи қисмларида назарда
тутилган қоидаларга риоя этган ҳолда амалга оширилади.
Ҳадя олувчининг номи ва ҳадя нарсаси кўрсатилмаган ҳадяни вакил томонидан
амалга ошириш ишончномаси ўз-ўзидан ҳақиқий эмас.
506-модда. Ҳадя шартномасини бажаришдан бош тортиш
Агар шартнома тузилгандан сўнг ҳадя қилувчининг моддий аҳволи жиддий
ёмонлашган бўлса, у келажакда ҳадя олувчига ашёни ёки мулк ҳуқуқини бериш ё бўлмаса,
уни мулкий мажбуриятдан озод этиш ваъда қилинган шартномани бажаришдан бош
тортишга ҳақли.
Ушбу Кодекс 507-моддасининг биринчи қисмида назарда тутилган асосларда ҳадя
қилувчи келажакда ҳадя олувчига ашёни ёки мулк ҳуқуқини бериш ё бўлмаса, уни мулкий
мажбуриятдан озод этиш ваъда қилинган шартномани бажаришдан бош тортишга ҳақли.
Ушбу моддада назарда тутилган асосларда ҳадя қилувчининг ҳадя шартномасини
бажаришдан бош тортиши ҳадя олувчига зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқини
бермайди.
507-модда. Ҳадяни бекор қилиш
Ҳадя олувчи ҳадя қилувчининг, унинг оила аъзолари ёки яқин қариндошларининг
ҳаёти ёки соғлиғига қарши атайлаб жиноят содир қилган ҳолларда ҳадяни бекор қилишга
суд тартибида йўл қўйилади.
Ҳадя олувчи ҳадя қилувчини қасддан ўлдирган тақдирда ҳадя қилувчининг
ворислари судда ҳадяни бекор қилишни талаб этиш ҳуқуқига эга.
Агар ҳадя олувчининг ҳадя қилувчи учун катта номулкий қийматга эга бўлган
ҳадя буюмга нисбатан муомаласи унинг бутунлай йўқ бўлиб кетиши хавфини солса, ҳадя
қилувчи ҳадя бекор этилишини суд тартибида талаб қилишга ҳақли.
Манфаатдор шахснинг талабига биноан суд якка тадбиркор ёки юридик шахснинг
банкротлик тўғрисидаги қонун ҳужжатлари қоидаларини бузиб, банкрот деб эълон
қилинишидан олдинги бир йил ичида тадбиркорлик фаолияти билан боғлиқ маблағлар
ҳисобидан қилган ҳадясини бекор қилиши мумкин.
Ҳадя шартномасида ҳадя олувчи ҳадя қилувчидан олдин вафот этган тақдирда
ҳадя қилувчининг ҳадяни бекор қилиш ҳуқуқи шарт қилиб қўйилиши мумкин.
Ҳадя бекор қилинган тақдирда ҳадя олувчи ҳадя қилинган ашёни, агар у ҳадя
бекор қилинган пайтда асл ҳолатда сақланиб қолган бўлса, қайтариши лозим.
508-модда. Ҳадя шартномасини бажаришдан бош тортиш ва ҳадяни бекор
қилиш мумкин бўлмаган ҳоллар
Ҳадя шартномасини бажаришдан бош тортиш ва ҳадяни бекор қилиш
тўғрисидаги қоидалар оғзаки тузилган ҳадя шартномаларига нисбатан қўлланмайди.
509-модда. Камчиликлари бўлган мол-мулкни ҳадя қилиш оқибатлари
Ҳадя қилинган ашёдаги камчиликлар туфайли ҳадя олувчининг ҳаёти, соғлиғи ёки
мол-мулкига етказилган зарар, агар бу камчиликлар ашё ҳадя олувчига топширилгунга
қадар пайдо бўлгани аниқ кўриниб турган камчиликлар жумласига кирмаслиги ва ҳадя
қилувчи бу ҳақда билган бўлса-да, ҳадя олувчини огоҳлантирмаганлиги исбот қилинган
бўлса, ушбу Кодекс 57-бобида назарда тутилган қоидаларга мувофиқ ҳадя қилувчи
томонидан қопланиши лозим.
510-модда. Ҳадя ваъда қилинганида ҳуқуқий ворислик
Агар ҳадя шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, ҳадя
шартномасига мувофиқ ҳадя ваъда қилинган ҳадя олувчининг ҳуқуқлари унинг
меросхўрларига (ҳуқуқий ворисларига) ўтмайди.
Агар ҳадя шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ҳадя
шартномасига мувофиқ ҳадя беришни ваъда қилган шахснинг мажбуриятлари унинг
меросхўрларига (ҳуқуқий ворисларига) ўтади.
511-модда. Хайр-эҳсон
Умумфойдали мақсадларда қилинган ҳадя хайр-эҳсон ҳисобланади.
Хайр-эҳсон фуқароларга, даволаш, тарбия, ижтимоий ҳимоя муассасаларига ва
шунга ўхшаш бошқа муассасаларга, хайрия, илмий ва ўқув муассасаларига, фондларга,
музейлар ва бошқа маданият муассасаларига, жамоат бирлашмалари ва диний
ташкилотларга, шунингдек давлатга ва бошқа фуқаролик ҳуқуқи субъектларига қилиниши
мумкин.
Хайр-эҳсонни қабул қилишга бирор кимсанинг рухсати ёки розилиги талаб
қилинмайди.
Хайр-эҳсон қилувчи мол-мулкни фуқарога хайр-эҳсон қилганида бу мол-мулкдан
маълум бир мақсадда фойдаланишни шарт қилиб қўйиши лозим, юридик шахсларга хайр-
эҳсон қилганда эса бу шартни қўйиши мумкин. Бундай шарт бўлмаганида мол-мулкни
фуқарога хайр-эҳсон қилиш оддий ҳадя деб ҳисобланади, қолган ҳолларда эса хайр-эҳсон
қилинган мол-мулкдан ҳадя олувчи унинг вазифасига мувофиқ фойдаланади.
Аниқ мақсадда фойдаланишга мўлжалланган хайр-эҳсонни қабул қилиб олаётган
юридик шахс хайр-эҳсон қилинган мулкдан фойдаланиш бўйича амалга оширилган
операцияларнинг алоҳида рўйхатини юритиши лозим.
Агар хайр-эҳсон қилинган мулкдан хайр-эҳсон қилувчи кўрсатган мақсадда
фойдаланиш вазият ўзгарганлиги туфайли мумкин бўлмай қолса, мулкдан бошқа мақсадда
фақат хайр-эҳсон қилувчининг розилиги билан, мол-мулкни хайр-эҳсон қилган фуқаро
вафот этган бўлса ёки мулкни хайр-эҳсон қилган юридик шахс қайта ташкил этилган ёхуд
тугатилган бўлса –– суд қарорига мувофиқ фойдаланиш мумкин.
Хайр-эҳсон қилинган мулкдан хайр-эҳсон қилувчи кўрсатган мақсадга зид ҳолда
фойдаланиш ёки ушбу мақсадни мазкур модда олтинчи қисмининг қоидаларини бузган
ҳолда ўзгартириш хайр-эҳсон қилувчига, унинг меросхўрларига ёки бошқа ҳуқуқий
ворисига хайр-эҳсонни бекор қилишни талаб қилиш ҳуқуқини беради.
Ушбу Кодекс 507 ва 510-моддаларининг қоидалари хайр-эҳсонга нисбатан
қўлланмайди.
32-боб. Рента
1-§. Умумий қоидалар
512-модда. Рента шартномаси
Олдинги таҳрирга қаранг.
Рента шартномасига мувофиқ бир тараф (рента олувчи) кўчмас ёки кўчар мол-
мулкни бошқа тарафга (рента тўловчига) мулк қилиб беради, рента тўловчи эса олинган
мол-мулк ўрнига рента олувчига вақти-вақти билан белгиланган пул суммаси ёки уни
таъминлаш учун бошқа шаклда маблағ бериш тарзида рента тўлаш мажбуриятини олади. (512-модданинг биринчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 21 декабрдаги
ЎРҚ-311-сонли Қонуни таҳририда— ЎР ҚҲТ, 2011 й., 51-сон, 542-модда)
Рента шартномасига мувофиқ рентани муддатсиз (доимий рента) ёки рента
олувчи ҳаёт бўлган муддат мобайнида тўлаш (умрбод рента) мажбуриятини белгилашга
йўл қўйилади. Умрбод рента фуқарони ўз қарамоғига олган ҳолда умрбод таъминлаш
шарти билан белгиланиши мумкин.
513-модда. Рента шартномасининг шакли
Рента шартномаси нотариал тасдиқланиши, кўчмас мол-мулкни рента тўлаш
шарти билан бошқа шахсга беришни назарда тутадиган шартнома эса бундан ташқари
давлат рўйхатидан ҳам ўтказилиши лозим.
514-модда. Мол-мулкни рента тўлаш шарти билан бошқа шахсга бериш
Рента тўлаш шарти билан бошқа шахсга бериладиган мол-мулк рента олувчи
томонидан рента тўловчига ҳақ эвазига ёки текинга мулк қилиб берилиши мумкин.
Рента шартномасида мол-мулкни ҳақ эвазига топшириш назарда тутилган
тақдирда тарафларнинг мол-мулкни топшириш ва унинг ҳақини тўлаш бўйича
муносабатларига нисбатан олди-сотди шартномаси тўғрисидаги қоидалар, бундай мол-
мулк текинга берилган ҳолларда эса ҳадя шартномаси тўғрисидаги қоидалар қўлланилади,
башарти ушбу бобнинг қоидаларида бошқача тартиб белгиланган бўлмаса ва бу ҳол рента
шартномасининг моҳиятига зид келмаса.
515-модда. Кўчмас мулкдан рента олиш
Рента тўлаш шарти билан берилган ер участкаси, корхона, бино, иншоот ёки
бошқа кўчмас мол-мулкдан рента олинади. Рента тўловчи бундай мол-мулкни бошқа
шахсга берган тақдирда рента шартномаси бўйича унинг мажбуриятлари мол-мулкни
олувчига ўтади.
Рента олинадиган кўчмас мулкни бошқа шахсга мулк қилиб берган шахс, агар
ушбу Кодексда, бошқа қонунда ёки шартномада бу мажбурият бўйича солидар
жавобгарлик назарда тутилмаган бўлса, рента олувчининг рента шартномаси бузилгани
туфайли келиб чиққан талаблари бўйича бошқа шахс билан субсидиар жавобгар бўлади.
516-модда. Рента тўлашни таъминлаш
Рента тўлаш шарти билан ер участкаси ёки бошқа кўчмас мулк берилганида рента
олувчи рента тўловчи ўз мажбуриятларини бажаришини таъминлаш мақсадида бу мулкка
гаров ҳуқуқини олади.
Рента сифатида пул суммаси ёки бошқа кўчар мол-мулкни беришни назарда
тутадиган шартноманинг муҳим шарти шуки, унда рента тўловчи ўз мажбуриятларини
бажаришнинг гаровини тақдим этишга ёки ушбу мажбуриятларни бажармаслик ёхуд
лозим даражада бажармаслик хавфини рента олувчи фойдасига суғурталашга мажбур
бўлади.
Рента тўловчи ушбу модданинг иккинчи қисмида назарда тутилган
мажбуриятларни бажармаса, шунингдек рента олувчи жавобгар бўлмайдиган ҳолатларда
таъминлаш йўқотилган ёки таъминлаш шароитлари ёмонлашган тақдирда рента олувчи
рента шартномасини бекор қилишга ва шартнома бекор қилиниши туфайли кўрган
зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақли.
517-модда. Рента тўлашни кечиктирганлик учун жавобгарлик
Рента тўлашни кечиктирганлик учун рента тўловчи рента олувчига, агар рента
шартномасида бошқача фоизлар миқдори назарда тутилган бўлмаса, ушбу Кодекснинг
327-моддасида назарда тутилган фоизларни тўлайди.
2-§. Доимий рента
518-модда. Доимий рентани олувчи
Доимий рентани фақат фуқаролар ва нотижорат ташкилотлари олишлари мумкин,
башарти, бу ҳол қонунга зид келмаса ва уларнинг фаолият мақсадига мос бўлса.
Агар қонунда ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, доимий
рента шартномаси бўйича рента олувчининг ҳуқуқлари ушбу модданинг биринчи қисмида
кўрсатилган шахсларга талабдан воз кечиш йўли билан топширилиши ва ворислик бўйича
ёки юридик шахслар қайта ташкил қилинганда бошқа шахсларга ўтиши мумкин.
519-модда. Доимий рента шакли ва миқдори
Доимий рента пул билан тўланиб, у рента тўлаш шарти билан топширилган мол-
мулкка ўхшаш мол-мулкни ижарага беришда қўлланиладиган мол-мулкдан фойдаланиш
ҳақининг ўртача ставкаси доирасида шартнома билан белгиланадиган миқдорда, рента
тўлаш шарти билан пул суммаси топширилганда эса ушбу Кодекснинг 327-моддасида
назарда тутилган банк фоизининг тегишли даражада жорий этилган ставкаси доирасида
бўлади.
Шартномада рентанинг пул суммасига тенг қийматдаги ашёларни бериш,
ишларни бажариш ёки хизмат кўрсатиш йўли билан ҳам рента тўлаш назарда тутилиши
мумкин.
Агар доимий рента шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, мол-
мулкдан фойдаланиш ҳақининг тегишли ставкаси ёки банк фоизи ставкаси ўзгарса,
тўланадиган рента миқдори ҳам мутаносиб равишда ўзгаради.
520-модда. Доимий рентани тўлаш муддатлари
Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, доимий рента
йилнинг ҳар бир календарь чораги тугаши билан тўланади.
521-модда. Тўловчининг доимий рентани сотиб олиш ҳуқуқи
Доимий рентани тўловчи уни сотиб олиш йўли билан бундан буён рента
тўлашдан бош тортишга ҳақли. Агар рента тўловчи рента тўлашдан бу тарзда бош
тортишини рента тўлашни тўхтатишидан камида уч ой ёки шартномада назарда
тутилганидек ундан ҳам аввалроқ ёзма равишда маълум қилган бўлса, бундай бош тортиш
ҳақиқий ҳисобланади. Бунда рента тўлаш мажбурияти, агар шартномада сотиб олишнинг
бошқача тартиби назарда тутилган бўлмаса, рента олувчи сотиб олиш суммасининг
ҳаммасини олиб бўлгунга қадар тўхтатилмайди.
Шартноманинг доимий рента тўловчи уни сотиб олиш ҳуқуқидан воз кечиши
тўғрисидаги шарти ўз-ўзидан ҳақиқий эмас.
Шартномада доимий рентани сотиб олиш ҳуқуқини рента олувчи ҳаётлигида ёки
шартнома тузилган пайтдан бошлаб ўттиз йилдан ошмайдиган муддат мобайнида амалга
ошириб бўлмаслиги назарда тутилиши мумкин.
522-модда. Рента олувчининг талабига кўра доимий рентани сотиб олиш
Қуйидаги ҳолларда доимий рента олувчи тўловчидан рентани сотиб олишни талаб
қилишга ҳақли:
агар шартномада бошқача муддат белгиланган бўлмаса, рента тўловчи уни тўлаш
муддатини бир йилдан ортиқ кечиктириб юборган тақдирда;
рента тўловчи рентани тўлашни таъминлаш бўйича ўз мажбуриятларини бузган
тақдирда;
рента тўловчи тўловга қодир эмас деб топилган ёки у рентани шартномада
белгиланган миқдор ва муддатларда тўламаслигини кўрсатадиган бошқа вазиятлар
вужудга келган тақдирда;
рента тўлаш шарти билан топширилган кўчмас мулк умумий мулкка айланган ёки
бир неча шахс ўртасида тақсимланган тақдирда;
шунингдек, шартномада назарда тутилган бошқа ҳолларда.
523-модда. Доимий рентани сотиб олиш баҳоси
Ушбу Кодекснинг 521 ва 522-моддаларида назарда тутилган ҳолларда доимий
рента шартномада белгиланган баҳода сотиб олинади.
Рента тўлаш шарти билан мол-мулк ҳақ эвазига топширилган доимий рента
шартномасида сотиб олиш баҳоси тўғрисида шарт бўлмаганида сотиб олиш йиллик рента
тўловлари суммасига мос баҳода амалга оширилади.
Рента тўлаш шарти билан мол-мулк текинга берилган доимий рента
шартномасида сотиб олиш баҳоси тўғрисида шарт бўлмаганида сотиб олиш баҳосига
йиллик рента тўловлари суммаси билан бир қаторда топширилган мол-мулкнинг ушбу
Кодекс 356-моддасининг тўртинчи қисмида назарда тутилган қоидалар бўйича
аниқланадиган баҳоси ҳам киритилади.
524-модда. Доимий рента тўлаш шарти билан топширилган мол-мулкнинг
тасодифан нобуд бўлиш ёки тасодифан бузилиш хавфи
Доимий рента тўлаш шарти билан бепул топширилган мол-мулкнинг тасодифан
нобуд бўлиш ёки тасодифан бузилиш хавфи рента тўловчи зиммасида бўлади.
Доимий рента тўлаш шарти билан ҳақ эвазига топширилган мол-мулк тасодифан
нобуд бўлганда ёки тасодифан бузилганда тўловчи рента тўлаш мажбуриятини тегишли
равишда тўхтатишни ёки уни тўлаш шартларини ўзгартиришни талаб қилишга ҳақли.
3-§. Умрбод рента
525-модда. Умрбод рента олувчилар
Умрбод рента мулкини рента тўлаш шарти билан топшираётган фуқаро ҳаёт
бўлган даврга ёки у кўрсатган бошқа фуқаро ҳаёт бўлган даврга белгиланиши мумкин.
Умрбод рентани бир неча фуқаро фойдасига белгилашга йўл қўйилади, агар
шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, рента олиш ҳуқуқида уларнинг
улушлари тенг деб ҳисобланади.
Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, рента олувчиларнинг
бири вафот этган тақдирда унинг рента олиш ҳуқуқидаги улуши ундан кейин ҳаёт бўлган
рента олувчиларга ўтади, охирги рента олувчи вафот этган тақдирда рента тўлаш
мажбурияти бекор бўлади.
Шартнома тузилган пайтгача вафот этган фуқаро фойдасига умрбод рента
белгилайдиган шартнома ўз-ўзидан ҳақиқий эмас.
526-модда. Умрбод рента миқдори
Умрбод рента шартномада рента олувчи ҳаёт бўлган даврда унга вақти-вақти
билан тўланадиган пул суммаси сифатида белгиланади.
Умрбод рентанинг шартномада белгиланадиган бир ойлик миқдори қонун
ҳужжатларида белгиланган энг кам иш ҳақидан оз бўлмаслиги керак, ушбу Кодекснинг
247-моддасида назарда тутилган ҳолларда эса оширилиши лозим.
527-модда. Умрбод рентани тўлаш муддатлари
Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, умрбод рента ҳар
бир календарь ой тугаши билан тўланади.
528-модда. Умрбод рента шартномасини рента олувчининг талаби билан
бекор қилиш
Рента тўловчи умрбод рента шартномасини жиддий бузган ҳолларда рента олувчи
рента тўловчидан рентани ушбу Кодекснинг 523-моддасида назарда тутилган шартларда
сотиб олишни ёки шартномани бекор қилиш ва зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқига
эга.
Агар умрбод рента тўлаш шарти билан текинга квартира, уй ёки бошқа мол-мулк
топширилган бўлса, рента тўловчи шартноманинг муҳим шартларини жиддий бузган
тақдирда рента олувчи бу мол-мулкни унинг қийматини сотиб олинадиган рента ҳисобига
қўшган ҳолда қайтаришни талаб қилиш ҳуқуқига эга.
529-модда. Рента тўлаш шарти билан топширилган мол-мулкнинг тасодифан
нобуд бўлиш ёки тасодифан бузилиш хавфи
Умрбод рента тўлаш шарти билан топширилган мол-мулкнинг тасодифан нобуд
бўлиши ёки тасодифан бузилиши рента тўловчини рентани шартномада назарда тутилган
шартларда тўлаш мажбуриятидан озод қилмайди.
33-боб. Умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (квартира)ни бошқа шахсга бериш
530-модда. Умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (квартира)ни бошқа
шахсга бериш шартномаси
Умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (уйнинг бир қисми)ни, квартирани
бошқа шахсга бериш шартномасига мувофиқ, бир тараф (олувчи) ёши ёки соғлиғи
туфайли меҳнатга лаёқатсиз бўлган бошқа тараф (бошқа шахсга берувчи)ни натура ҳолида
(уй-жой бериш, овқатлантириш, парваришлаш ва зарур ёрдам кўрсатиш тарзида) умрбод
моддий таъминлаш мажбуриятини олади, бошқа шахсга берувчи эса олувчига уй-жой
(уйнинг бир қисми)ни, квартирани мулк қилиб бериш мажбуриятини олади.
531-модда. Умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (квартира)ни бошқа
шахсга бериш шартнома- сининг шакли ва шартлари
Умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (квартира)ни бошқа шахсга бериш
шартномасида бошқа шахсга берувчига қандай моддий таъминот турлари берилиши,
уларнинг пул билан ифодаланган бир ойлик баҳоси ва уй-жой (уйнинг бир қисми),
квартиранинг қиймати кўрсатилиши лозим.
Бериладиган уй-жой (уйнинг бир қисми), квартира ва моддий таъминот қиймати
тарафлар келишуви билан белгиланади.
Умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (уйнинг бир қисми), квартирани бошқа
шахсга бериш шартномаси ушбу Кодекс 110-моддасининг қоидаларига риоя этган ҳолда
ёзма шаклда тузилиши ва нотариал тасдиқланиши лозим.
532-модда. Тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари
Умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (уйнинг бир қисми), квартирани бошқа
шахсга бериш шартномасига мувофиқ, олувчи шартнома амал қилиб турган даврда бу
уйни (уйнинг бир қисмини), квартирани сотиш, ҳадя қилиш, гаровга қўйишга ва уй
(уйнинг бир қисми), квартирага мулк ҳуқуқини оғирлаштирадиган бошқа ҳаракатларни
амалга оширишга ҳақли эмас. Бу уй (уйнинг бир қисми), квартирага олувчининг қарзлари
бўйича ундириш қаратилмайди.
Умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (квартира)ни бошқа шахсга бериш
шартномаси бўйича бошқа шахсга берувчидан олинган уй-жой (уйнинг бир қисми),
квартиранинг тасодифан нобуд бўлиши олувчини шартнома бўйича ўз зиммасига олган
мажбуриятлардан озод қилмайди.
533-модда. Умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (квартира)ни бошқа
шахсга бериш шартномасини ўзгартириш ёки бекор қилиш
Агар уй-жой (уйнинг бир қисми), квартирани олувчи умрбод таъминлаш шарти
билан уй-жой (квартира)ни бошқа шахсга бериш шартномаси бўйича ўз мажбуриятларини
бажармаса ёки тегишли даражада бажармаса, бошқа шахсга берувчи таъминотни вақти-
вақти билан ҳақ тарзида тўлаб туришга алмаштиришни ёки шартномани бекор қилишни
талаб қилиши мумкин.
Агар олувчининг моддий аҳволи ўзига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра бошқа
шахсга берувчига шартлашилган таъминотни бера олмайдиган даражада ўзгарса ёки
бошқа шахсга берувчи меҳнат қобилиятини тикласа, умрбод таъминлаш шарти билан уй-
жой (квартира)ни бошқа шахсга бериш шартномаси олувчининг талабига кўра бекор
қилиниши мумкин.
Умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (квартира)ни бошқа шахсга бериш
шартномаси ушбу модданинг биринчи ва иккинчи қисмларида назарда тутилган асослар
бўйича бекор қилинган тақдирда уй (уйнинг бир қисми), квартира бошқа шахсга
берувчига қайтарилиши лозим.
Умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (квартира)ни бошқа шахсга бериш
шартномаси бошқа шахсга берувчининг талабига кўра бекор қилинган тақдирда олувчи
шартнома амалда бўлган вақтда бошқа шахсга берувчини таъминлаш ва уйни (уйнинг бир
қисмини), квартирани сақлаб туришга қилган харажатларини қоплашни талаб қилишга
ҳақли.
534-модда. Умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (квартира)ни бошқа
шахсга бериш шартномаси бўйича мажбуриятларнинг ворисларга ўтиши
Олувчи вафот этган тақдирда умрбод таъминлаш шарти билан уй-жой (уйнинг
бир қисми), квартирани бошқа шахсга бериш шартномаси бўйича мажбуриятлар унинг
ворисларига ўтади. Олувчининг ворислари бўлмаганида ёки улар умрбод таъминлаш
шарти билан уй-жой (уйнинг бир қисми), квартирани бошқа шахсга бериш шартномасини
бажаришдан воз кечганларида олувчига берилган уй-жой (уйнинг бир қисми), квартира
уни бошқа шахсга берувчига қайтарилади.
34-боб. Мулк ижараси
1-§. Умумий қоидалар
535-модда. Мулк ижараси шартномаси
Мулк ижараси шартномаси бўйича ижарага берувчи ижарага олувчига ҳақ эвазига
мол-мулкни вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш ёки фойдаланиш учун топшириш
мажбуриятини олади.
536-модда. Ижарага олувчининг ижарага олинган мол-мулкдан олинадиган
маҳсулот, мевалар ва даромадларга бўлган мулк ҳуқуқи
Агар қонун ёки мулк ижараси шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, ижарага олувчи ижарага олинган мол-мулкдан фойдаланиш натижасида
оладиган маҳсулот, мева ва бошқа даромадлар унинг мулки ҳисобланади.
537-модда. Мулк ижарасининг объектлари
Ер участкалари, ер ости бойликлари жойлашган участкалар ва бошқа алоҳида
табиий объектлар, корхоналар ва бошқа мулкий комплекслар, бинолар, иншоотлар,
ускуналар, транспорт воситалари ва фойдаланиш жараёнида ўзининг табиий
хусусиятларини йўқотмайдиган бошқа ашёлар (истеъмол қилинмайдиган ашёлар) мулк
ижарасига берилиши мумкин.
Қонун ҳужжатларида мулк ижарасига берилиши мумкин бўлмаган ёки чекланган
корхоналар турлари (гуруҳлари) ва мол-мулк турлари белгилаб қўйилиши мумкин.
538-модда. Ижарага берувчи
Мол-мулкини ижарага бериш ҳуқуқи шу мол-мулк эгасига тегишлидир. Қонун
ёки мулкдор томонидан мол-мулкни ижарага бериш ваколати берилган бошқа шахслар
ҳам ижарага берувчи бўлишлари мумкин.
539-модда. Мулк ижараси шартномасининг шакли
Мулк ижараси шартномаси бир йилдан ортиқ муддатга мўлжалланган бўлса,
тарафлардан биронтаси юридик шахс бўлган ҳолларда эса, муддатидан қатъи назар, ёзма
шаклда тузилиши шарт.
Кўчмас мулк ижараси шартномаси давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим.
Мулк ҳуқуқининг келгусида ижарачига ўтишини назарда тутувчи мулк ижараси
шартномаси, бундай мулкнинг олди-сотди шартномаси учун назарда тутилган шаклда
тузилади.
540-модда. Мулк ижараси шартномасининг муддати
Мулк ижараси шартномаси шартномада белгиланган муддатга тузилади.
Агар мулк ижарасининг муддати шартномада белгиланмаган бўлса, шартнома
номуайян муддатга тузилган ҳисобланади. Бунда тарафлардан ҳар бири бошқа тарафни
бир ой олдин, кўчмас мулк ижарасида эса –– уч ой олдин ёзма равишда огоҳлантириб,
истаган пайтда шартномадан воз кечиши мумкин. Қонун ёки шартномада номуайян
муддатга тузилган мулк ижараси шартномасини бекор қилиш ҳақида олдиндан
огоҳлантиришнинг бошқа муддатлари ҳам белгилаб қўйилиши мумкин.
Қонунда мулк ижарасининг айрим турлари учун, шунингдек мол-мулкнинг айрим
турларини ижарага олиш учун энг кўп (охирги) муддатлар белгилаб қўйилиши мумкин.
Бундай ҳолларда, башарти ижара муддати шартномада белгиланган бўлмаса ва қонунда
белгиланган охирги муддат тугагунича тарафлардан ҳеч қайсиси шартномадан воз
кечмаса, охирги муддат ўтиши билан шартнома бекор бўлади. Қонунда белгиланган
охирги муддатдан ортиқ муддатга тузилган бундай мулк ижараси шартномаси охирги
муддатга тенг муддатга тузилган ҳисобланади.
541-модда. Ижарага олувчига мол-мулкни топшириш
Ижарага берувчи ижарага олувчига мол-мулкни шартнома шартлари ва мол-
мулкнинг вазифасига мувофиқ ҳолатда топширмоғи лозим.
Мол-мулкни топширишга тайёрлаш, шу жумладан топшириш далолатномасини
тузиш ва имзолашга тақдим этиш ижарага берувчининг бурчи бўлиб, унинг ҳисобидан
амалга оширилади.
Агарда шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, мол-мулк барча
мансуб ашёлари ва унга алоқадор ҳужжатлар (техник паспорт, сифат сертификати ва
ҳоказолар) билан бирга ижарага топширилади. Агарда бундай мансуб ашёлар ва
ҳужжатлар топширилган бўлмаса ва уларсиз ижарага олувчи мол-мулкдан унинг ўз
вазифаси бўйича фойдалана олмаса ёхуд шартнома тузиш пайтида мўлжаллашга ҳақли
бўлган анча нарсасидан маҳрум бўлса, у ижарага берувчидан бундай мансуб ашёлар ва
ҳужжатларни топширишни ёхуд шартномани бекор қилишни, шунингдек зарарни
қоплашни талаб қилишга ҳақли.
Агар ижарага берувчи ижарага олувчига ижарага берилган мол-мулкни
шартномада кўрсатилган муддатда, башарти шартномада бундай муддат кўрсатилган
бўлмаса, оқилона муддатда топширмаган бўлса, ижарага олувчи ушбу Кодекснинг 331-
моддасига мувофиқ бу мол-мулкни ундан талаб қилиб олиш ва ижронинг кечикканлиги
туфайли етказилган зарарни қоплашни талаб қилиш ёки шартномани бекор қилиш ва
унинг бажарилмаганлиги сабабли етказилган зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқига
эга.
542-модда. Ижарага топширилган мол-мулкдаги камчиликлар учун ижарага
берувчининг жавобгарлиги
Ижарага берувчи ижарага топширилган мол-мулкнинг ундан фойдаланишга тўлиқ
ёки қисман тўсқинлик қиладиган камчиликлари учун, ҳатто у шартнома тузиш вақтида
булар ҳақида билмаган бўлса ҳам, жавобгардир. Бундай камчиликлар аниқланганда
ижарачи ўз хоҳишига кўра:
ижарага берувчидан ё мол-мулкдаги камчиликларни текинга бартараф этишни ёки
мол-мулкдан фойдаланганлик ҳақини мутаносиб камайтиришни ёхуд мол-мулкдаги
камчиликларни бартараф этиш учун қилган ўз харажатларини қоплашни талаб қилишга;
ижарага берувчини олдиндан огоҳлантирган ҳолда ўша камчиликларни бартараф
этишга сарфлаган харажатлари суммасини мол-мулкдан фойдаланганлик учун
тўланадиган ҳақдан бевосита чегириб қолишга;
шартномани муддатидан олдин бекор қилишни талаб қилишга ҳақли.
Ижарага олувчининг талабларидан ёки унинг мол-мулкдаги камчиликларни
ижарага берувчи ҳисобидан бартараф этиш ниятидан хабардор қилинган ижарага берувчи
ижарага топширилган мол-мулкни тегишли ҳолатда бўлган бошқа шундай мол-мулк
билан дарҳол алмаштириб бериши ёки мол-мулкдаги камчиликни текинга бартараф этиши
мумкин.
Агар ижарага олувчининг талабларини қаноатлантириш ёхуд унинг
камчиликларни бартараф этиш харажатларини мол-мулкдан фойдаланганлик учун
тўланадиган ҳақдан чегириб қолиши ижарага олувчи кўрган зарарни қопламаса, у
зарарнинг қопланмаган қисмини тўлашни талаб қилишга ҳақли.
Шартнома тузиш вақтида ижарага берувчи олдиндан айтиб қўйган ёки ижарага
олувчига олдиндан маълум бўлган ёхуд шартномани тузишда ёки мол-мулкни ижарага
топшириш пайтида уни кўздан кечирганда ёхуд унинг созлигини текширганда ижарага
олувчи аниқлаши керак бўлган камчиликлар учун ижарага берувчи жавобгар бўлмайди.
543-модда. Ижарага топширилаётган мол-мулкка нисбатан учинчи
шахсларнинг ҳуқуқлари
Мол-мулкнинг ижарага топширилиши бу мол-мулкка нисбатан учинчи
шахсларнинг ҳуқуқлари бекор бўлиши ёки ўзгариши учун асос бўлмайди.
Шартнома тузишда ижарага берувчи ижарага олувчини ижарага топширилаётган
мол-мулкка нисбатан учинчи шахсларнинг барча ҳуқуқлари (сервитут, гаров ҳуқуқи ва
ҳоказолар) ҳақида огоҳлантириши лозим. Ижарага берувчи томонидан бу мажбуриятнинг
бажарилмаслиги ижарага олувчига мол-мулкдан фойдаланганлик учун тўланадиган ҳақни
камайтиришни ёхуд шартномани бекор қилиш ва зарарни тўлашни талаб қилиш ҳуқуқини
беради.
544-модда. Мол-мулкдан фойдаланганлик учун ҳақ тўлаш
Ижарага олувчи мол-мулкдан фойдаланганлик учун ҳақни ўз вақтида тўлаб
туриши шарт.
Мол-мулкдан фойдаланганлик учун ҳақ тўлаш тартиби, шартлари ва муддатлари
мулк ижараси шартномаси билан белгиланади. Булар шартномада белгиланмаган
ҳолларда одатда худди шундай мол-мулкни ўхшаш ҳолатларда ижарага беришда
қўлланиладиган тартиб, шартлар ва муддатлар белгиланган деб ҳисобланади.
Мол-мулкдан фойдаланганлик учун ҳақ ижарага олинган барча мол-мулк учун
яхлит ҳолда ёки унинг ҳар бир таркибий қисми учун алоҳида-алоҳида ҳолда қуйидаги
кўринишларда белгиланади:
вақти-вақти билан ёки бир йўла тўланадиган қатъий суммада белгиланган
тўловлар тариқасида;
ижарага олинган мол-мулкдан фойдаланиш натижасида олинган маҳсулот,
мевалар ёки даромадларнинг белгиланган улуши тариқасида;
ижарага олувчи томонидан кўрсатиладиган маълум хизматлар тариқасида;
ижарага олувчи томонидан ижарага берувчига шартномада келишилган ашёни
мулк қилиб ёки ижарага топшириш тариқасида;
ижарага олинган мол-мулкни яхшилаш бўйича шартномада келишилган
харажатларни ижарага олувчи зиммасига юклаш тариқасида.
Тарафлар мулк ижараси шартномасида мол-мулкдан фойдаланганлик учун ушбу
модданинг учинчи қисмида кўрсатиб ўтилган ҳақ шаклларини аралаш амалга оширишни
ёки ҳақ тўлашнинг бошқа шаклларини назарда тутишлари мумкин.
Агар мулк ижараси шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
мол-мулкдан фойдаланганлик учун тўланадиган ҳақ миқдори шартномада белгиланган
муддатларда, бироқ бир йилда кўпи билан бир марта тарафларнинг келишуви билан
ўзгартирилиши мумкин. Қонун ҳужжатларида мулк ижарасининг айрим турлари учун,
шунингдек айрим мол-мулк турларининг ижараси учун ҳақ миқдорини қайта кўриб
чиқишнинг бошқача энг кам муддатлари назарда тутилиши мумкин.
Агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ижарага
олувчи ўзи жавобгар бўлмаган ҳолатларга кўра, шартномада назарда тутилган
фойдаланиш шартлари ёки мол-мулкнинг ҳолати жиддий ёмонлашган бўлса, у мол-
мулкдан фойдаланганлик учун ижара ҳақини тегишли равишда камайтиришни талаб
қилишга ҳақли.
Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, мол-мулкдан
фойдаланганлик учун ижара ҳақини тўлаш муддатлари ижарага олувчи томонидан
жиддий бузилган тақдирда, ижарага берувчи ундан ижара ҳақини муддатидан олдин,
ижарага берувчи белгилаган муддатда тўлашни талаб қилишга ҳақли. Бунда ижарага
берувчи мол-мулкдан фойдаланганлик учун кўпи билан икки муддатнинг ҳақини
муддатидан олдин тўлашни талаб қилишга ҳақли.
545-модда. Ижарага олинган мол-мулкдан фойдаланиш
Ижарага олувчи мол-мулкдан шартнома шартларига мувофиқ, агар бундай
шартлар шартномада белгиланган бўлмаса –– мол-мулкнинг вазифасига мувофиқ
фойдаланиши лозим.
Агар ижарага берувчининг ёзма огоҳлантиришига қарамай, ижарага олувчи мол-
мулкдан шартнома шартларига ёки мол-мулкнинг вазифасига номувофиқ фойдаланса,
ижарага берувчи шартномани муддатидан олдин бекор қилишни ва зарарнинг
қопланишини талаб қилишга ҳақли.
546-модда. Ижарага олинган мол-мулкни тасарруф қилиш
Агар ушбу Кодексда, бошқа қонун ҳужжатларида бошқача тартиб белгиланган
бўлмаса, ижарага олувчи ижарага олинган мол-мулкни ижарага берувчининг розилиги
билан иккиламчи ижарага (қўшимча ижарага) топширишга, мулк ижараси шартномаси
бўйича ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини бошқа шахсга ўтказишга (қайта ижара), ижарага
олинган мол-мулкни текин фойдаланиш учун беришга, шунингдек бу ҳуқуқларини
гаровга қўйишга ва уларни хўжалик ширкатлари ва жамиятлари устав фондига
(капиталига) ҳисса сифатида ёки ишлаб чиқариш кооперативига пай бадали сифатида
топширишга ҳақли. Кўрсатиб ўтилган ҳолларда ижарага олувчи шартнома бўйича ижарага
берувчи олдида жавобгар бўлиб қолаверади, қайта ижара бундан мустасно. Мол-мулкни
бошқа шахсларга топшириш ҳақидаги шартнома ижара шартномасининг амал қилиш
муддатидан ортиқ муддатга тузилиши мумкин эмас.
Агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, ижарага олинган
мол-мулкни иккиламчи ижарага топшириш ҳақидаги шартномага нисбатан мулк ижараси
шартномаси ҳақидаги қоидалар қўлланилади.
547-модда. Ижарага берувчининг ижарага олинган мол-мулкни сақлаш
мажбуриятлари
Агар қонун ҳужжатлари ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, ижарага берувчи ижарага топширилган мол-мулкни ўз ҳисобидан капитал
таъмирлаши шарт.
Ижарага олувчи жавобгар бўлмаган ҳолатлар натижасида келиб чиққан
шошилинч зарурат туфайли ўтказиладиган таъмирлашни ижарага берувчи ўз ҳисобидан
амалга ошириши шарт.
Капитал таъмирлаш мулк ижараси шартномасида белгиланган муддатда, агар бу
муддат шартномада белгиланмаган ёки шошилинч зарурат туфайли ўтказилса, оқилона
муддатда амалга оширилмоғи лозим.
Ижарага берувчининг капитал таъмирлаш мажбуриятини бажармаслиги ижарага
олувчига ўз хоҳишига кўра:
шартномада белгиланган ёхуд шошилинч зарурат тақозо этаётган капитал
таъмирлашни амалга ошириб, таъмирлаш қийматини ижарага берувчидан ундириб олиш
ёхуд мол-мулкдан фойдаланганлик учун тўланадиган ҳақ ҳисобига ўтказиш;
ҳақни тегишинча камайтиришни талаб қилиш;
шартномани муддатидан олдин бекор қилиш ва зарарнинг қопланишини талаб
қилиш ҳуқуқини беради.
548-модда. Ижарага олувчининг ижарага олинган мол-мулкни сақлаш
мажбуриятлари
Агарда қонун ёки шартномада бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, ижарага
олувчи мол-мулкни яхши ҳолда сақлаши, уни ўз ҳисобидан жорий таъмирлаши ва сақлаш
бўйича бошқа харажатларни қилиши лозим.
549-модда. Тарафлар ўзгарганда мол-мулк ижараси шартномасининг ўз
кучида қолиши
Ижарага топширилган мол-мулкка нисбатан мулк (хўжалик юритиш, оператив
бошқариш, мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш) ҳуқуқининг бошқа шахсга
ўтиши мулк ижараси шартномасининг ўзгартирилиши ёхуд бекор қилиниши учун асос
бўлмайди.
Кўчмас мулкни ижарага олган фуқаро вафот этган тақдирда, агар қонун ёки
шартномада бошқача тартиб белгиланмаган бўлса, ушбу мол-мулкни ижарага топшириш
шартномаси бўйича унинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари ворисга ўтади. Шартноманинг
тузилиши ижарага олувчининг шахсий фазилатлари билан боғлиқ бўлган ҳоллардан
ташқари ижарага берувчи бундай вориснинг шартнома амал қилишининг қолган
муддатида шартномага қўшилишини рад этишга ҳақли эмас.
550-модда. Мулк ижараси шартномаси муддатидан олдин бекор қилинганида
иккиламчи ижара шартномасининг бекор бўлиши
Агар мулк ижараси шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
мулк ижараси шартномасининг муддатидан олдин бекор қилиниши унга мувофиқ
тузилган иккиламчи ижара шартномасининг бекор бўлишига олиб келади. Бу ҳолда
иккиламчи ижарага олувчи иккиламчи ижаранинг қолган муддати давомида иккиламчи
ижара шартномасига мувофиқ ўзи фойдаланиб келган мол-мулкни бекор бўлган мулк
ижараси шартномасининг тегишли шартлари асосида ижарага олиш ҳақида шартнома
тузиши мумкин.
Агар мулк ижараси шартномаси ушбу Кодексда назарда тутилган асослар бўйича
ҳақиқий эмас деб топилса, унга мувофиқ тузилган иккиламчи ижара шартномалари ҳам
ҳақиқий эмас деб топилади.
551-модда. Ижарага берувчининг талаби бўйича мулк ижараси
шартномасини муддатидан олдин бекор қилиш
Мулк ижараси шартномаси ижарага берувчининг талаби билан суд томонидан
муддатидан олдин бекор қилиниши мумкин, агар ижарага олувчи:
ижарага берувчининг ёзма огоҳлантиришига қарамасдан мол-мулкдан шартнома
шартларини ёки мол-мулкнинг вазифаларини жиддий равишда бузган ёхуд бир неча марта
бузган ҳолда фойдаланса;
мол-мулкни жиддий ёмонлаштирса;
шартномада белгиланган тўлов муддатини кетма-кет икки мартадан ортиқ бузиб,
мол-мулкдан фойдаланганлик учун ҳақ тўламаса;
қонун ҳужжатларига ёки шартномага мувофиқ капитал таъмирлаш ишларини
бажариш ижарага олувчи зиммасидаги мажбурият бўлган ҳолларда шартномада
белгиланган муддатларда, шартномада бундай муддат белгиланган бўлмаса, оқилона
муддатларда мол-мулкни капитал таъмирлашни амалга оширмаса.
Мулк ижараси шартномасида ушбу Кодекснинг 382-моддаси иккинчи қисмига
мувофиқ ижарага берувчининг талаби билан шартномани муддатидан олдин бекор
қилишнинг бошқа асослари ҳам белгиланиши мумкин.
Ижарага берувчи ижарага олувчини ёзма равишда огоҳлантирганидан ва унга ўз
мажбуриятларини бажариш учун имконият берганидан кейингина шартнома муддатидан
олдин бекор қилинишини талаб қилишга ҳақли.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
552-модда. Ижарага олувчининг талаби билан мулк ижараси шартномасини
муддатидан олдин бекор қилиш
Ижарага олувчининг талаби билан мулк ижараси шартномаси суд томонидан
муддатидан олдин бекор қилиниши мумкин, агар:
ижарага берувчи мол-мулкни фойдаланиш учун ижарага олувчига бермаса ёки
мол-мулкдан шартнома шартларига ёхуд мол-мулкнинг вазифасига мувофиқ
фойдаланишга тўсқинлик қилса;
ижарага олувчига топширилган мол-мулкда ундан фойдаланишга тўсқинлик
қиладиган камчиликлар бўлиб, уларни ижарага берувчи шартнома тузиш вақтида айтиб
ўтмаган, ижарага олувчига олдиндан маълум бўлмаган ва шартнома тузаётганда мол-
мулкни кўздан кечириш ёхуд унинг созлигини текшириш вақтида аниқланиши мумкин
бўлмаган бўлса;
ижарага берувчи шартномада белгиланган муддатларда, агарда шартномада
муддат белгиланган бўлмаса, оқилона муддатларда ўз зиммасидаги мол-мулкни капитал
таъмирлаш мажбуриятини бажармаса;
ижарага олувчи жавобгар бўлмаган ҳолатлар туфайли мол-мулк фойдаланишга
яроқсиз бўлиб қолса.
Мулк ижараси шартномасида ушбу Кодекс 382-моддасининг иккинчи қисмига
мувофиқ ижарага олувчининг талаби билан шартномани муддатидан олдин бекор
қилишнинг бошқа асослари ҳам белгиланиши мумкин.
553-модда. Янги муддатга мулк ижараси шартномаси тузишда ижарага
олувчининг имтиёзли ҳуқуқи
Агарда қонун ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ўз
мажбуриятларини лозим даражада бажарган ижарага олувчи шартнома муддати
тугаганидан кейин янги муддатга мулк ижараси шартномасини тузишда шароитлар тенг
бўлган ҳолларда бошқа шахсларга нисбатан имтиёзли ҳуқуққа эга бўлади. Ижарага олувчи
ижарага берувчини мулк ижараси шартномасида белгиланган муддатда, агар шартномада
бундай муддат белгиланган бўлмаса, шартноманинг амал қилиши тамом бўлгунча
оқилона муддатда бундай шартномани тузиш истаги ҳақида ёзма равишда огоҳлантириши
лозим.
Мулк ижараси шартномасини янги муддатга тузишда шартнома шартлари
тарафларнинг келишуви асосида ўзгартирилиши мумкин.
Агар ижарага берувчи ижарага олувчи билан янги муддатга шартнома тузишни
рад этса-ю, аммо у билан тузилган шартнома муддати тугаганидан кейин бир йил ичида
бошқа шахс билан мулк ижараси шартномасини тузса, ижарага олувчи ўз хоҳишига кўра ё
тузилган шартнома бўйича ҳуқуқ ва мажбуриятлар ўзига ўтказилишини ва ўзи билан
шартномани янгилашни рад этиш оқибатида ўзига етказилган зарарнинг тўланишини ёки
фақат зарарнинг ўзи тўланишини суд орқали талаб қилишга ҳақли.
Агар мулк ижараси шартномасининг муддати тамом бўлганидан кейин ҳам
ижарага олувчи мулкдан фойдаланишни давом эттирса ва ижарага берувчи бунга эътироз
билдирмаган бўлса, шартнома аввалги шартлар асосида номаълум муддатга қайтадан
тузилган ҳисобланади.
554-модда. Мол-мулкни ижарага берувчига қайтариш
Мулк ижараси шартномаси бекор бўлганидан кейин ижарага олувчи ижарага
берувчига мол-мулкни ўзига топширилган ҳолатда, нормал эскиришни ҳисобга олиб ёки
шартномада келишилган ҳолатда қайтариши лозим.
Агар ижарага олувчи ижарага олган мол-мулкни қайтармаса ёки кечиктириб
қайтарса, ижарага берувчи кечиктирилган барча вақт давомида мол-мулкдан
фойдаланганлик учун ҳақ тўлашни талаб қилишга ҳақли. Бу ҳақ ижарага берувчи кўрган
зарарни қопламаган тақдирда зарарни тўлашни талаб қилишга ҳақли.
Ижарага олинган мол-мулк ўз вақтида қайтарилмаганлиги учун шартномада
неустойка ундириш назарда тутилган тақдирда, агар шартномада бошқача тартиб назарда
тутилган бўлмаса, неустойкадан ташқари зарар тўлиқ миқдорда ундирилиши мумкин.
555-модда. Ижарага олинган мол-мулкни яхшилаш
Агарда мулк ижараси шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
ижарага олувчи томонидан мол-мулкнинг ажратиб олса бўладиган тарзда яхшиланиши
унинг мулки ҳисобланади.
Ижарага олувчи ижарага олинган мол-мулкни ўз маблағлари ҳисобидан ва
ижарага берувчининг розилиги билан яхшилаган, бу яхшилашни мол-мулкка зарар
етказмаган ҳолда ажратиб олиш мумкин бўлмаган тақдирда, ижарага олувчи шартнома
бекор бўлганидан кейин, башарти шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса,
бу яхшилашлар қийматини тўлашни талаб қилиш ҳуқуқига эга.
Агар қонунда бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, ижарага олувчи
томонидан ижарага берувчининг розилигисиз амалга оширилган ва ижарага берилган мол-
мулкдан ажратиб олиб бўлмайдиган яхшилашларнинг қиймати тўланмайди.
Ижарага олинган мол-мулкдан амортизация ажратмалари ҳисобига амалга
оширилган, мол-мулкдан ажратиб олиш мумкин бўлган ва мумкин бўлмаган яхшилашлар
ижарага берувчининг мулки бўлади.
556-модда. Ижарага олинган мол-мулкни сотиб олиш
Мулк ижараси шартномасида ижарага олинган мол-мулк ижара шартномасининг
муддати тамом бўлганидан кейин ёки тамом бўлмасдан олдин ижарага олувчи
шартномада келишилган сотиб олиш баҳосининг ҳаммасини тўлаган тақдирда унинг
мулкига айланиши назарда тутилиши мумкин.
Агар ижарага олинган мол-мулкни сотиб олиш шарти шартномада назарда
тутилмаган бўлса, у тарафларнинг қўшимча келишуви билан белгиланиши мумкин, бунда
тарафлар мол-мулкдан фойдаланганлик учун илгари тўланган ҳақни харид нархига
киритиш тўғрисида келишишга ҳақлидирлар.
Қонунларда ижарага олинган мол-мулкни сотиб олишни тақиқлаш ҳоллари
белгилаб қўйилиши мумкин.
557-модда. Мулк ижараси айрим турларининг ва айрим турдаги мол-мулкни
ижарага беришнинг хусусиятлари
Мулк ижараси шартномасининг айрим турларига ва айрим турдаги мол-мулкни
ижарага бериш шартномаларига (прокат, транспорт воситалари ижараси, корхоналар
ижараси, молиявий маблағлар ижараси ва ҳоказолар), агарда ушбу Кодекснинг
қоидаларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ушбу параграфда назарда
тутилган қоидалар қўлланади.
2-§. Прокат
558-модда. Прокат шартномаси
Прокат шартномаси бўйича доимий тадбиркорлик фаолияти сифатида мол-
мулкни ижарага берувчи ҳақ эвазига ижарага олувчига вақтинчалик эгалик қилиш ва
фойдаланиш учун кўчар мол-мулкни топшириш мажбуриятини олади.
Прокат шартномаси бўйича топширилган мол-мулкдан, агар шартномада бошқача
тартиб белгиланмаган бўлса ёки у мажбурият моҳиятидан келиб чиқмаса, истеъмол
мақсадларида фойдаланилади.
Прокат шартномаси ёзма шаклда тузилади. Прокат шартномаси оммавийдир.
559-модда. Прокат шартномасининг муддати
Прокат шартномаси бир йилгача муддатга тузилади.
Мулк ижараси шартномасини номуайян муддатга қайтадан тузиш ва ижарага
олувчининг мулк ижараси шартномасини қайтадан тузишга имтиёзли ҳуқуқи ҳақидаги
қоидалар прокат шартномасига нисбатан қўлланмайди.
Ижарага олувчи прокат шартномасини бажаришни истаган вақтида рад этишга
ҳақли.
560-модда. Ижарачига мол-мулкни топшириш
Прокат шартномасини тузган ижарага берувчи ижарага топширилаётган мол-
мулкнинг созлигини ижарага олувчи иштирокида текшириши, шунингдек уни мол-
мулкдан фойдаланиш қоидалари билан таништириши ёки унга бу мол-мулкдан
фойдаланиш ҳақидаги ёзма қўлланмани бериши шарт.
561-модда. Ижарага топширилган мол-мулкдаги камчиликларни бартараф
этиш
Агар ижарага топширилган мол-мулкдаги камчиликлар ижарага олувчи
томонидан мол-мулкдан фойдаланиш ва уни сақлаш қоидаларининг бузилиши натижасида
вужудга келган бўлса, ижарага олувчи ижарага берувчига мол-мулкни таъмирлаш ва
транспортда ташиш харажатларини тўлайди.
562-модда. Прокат шартномаси бўйича мол-мулкдан фойдаланганлик ҳақи
Прокат шартномаси бўйича мол-мулкдан фойдаланганлик ҳақи вақти-вақти билан
ёки бир йўла тўланадиган қатъий суммадаги тўловлар шаклида белгиланади.
Ижарага олувчи мол-мулкни муддатидан олдин қайтарган тақдирда ижарага
берувчи унга мол-мулкдан фойдаланганлик учун олинган ҳақдан тегишли қисмини мол-
мулк амалда қайтарилган куннинг эртасидан бошлаб ҳисоблаган ҳолда қайтаради.
Мол-мулкдан фойдаланганлик ҳақи бўйича ижарага олувчининг қарзлари
нотариуснинг ижро устхати асосида сўзсиз ундириб олинади.
563-модда. Ижарага олинган мол-мулкдан фойдаланиш
Прокат шартномаси бўйича ижарага топширилган мол-мулкни капитал ва жорий
таъмирлаш ижарага берувчининг бурчидир.
Прокат шартномаси бўйича ижарага олувчига топширилган мол-мулкни
иккиламчи ижарага беришга, ижарага олувчи прокат шартномаси бўйича ўз ҳуқуқ ва
мажбуриятларини бошқа шахсга ўтказишига, бу мол-мулкнинг бепул фойдаланиш учун
бериб қўйилишига, ижарага олувчининг ҳуқуқларини гаровга қўйишга ва уларни хўжалик
ширкатлари ва жамиятларининг устав фондига (капиталига) ҳисса тариқасида, ишлаб
чиқариш кооперативларига пай бадаллари тариқасида қўшишга йўл қўйилмайди.
3-§. Транспорт воситаларининг ижараси
564-модда. Транспорт воситасини ижарага бериш шартномаси
Транспорт воситасини экипажи билан ижарага бериш шартномаси бўйича
ижарага берувчи транспорт воситасини вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш учун ҳақ
эвазига ижарага олувчига беради ва ўз кучи билан уни бошқариш ҳамда техник
фойдаланиш бўйича хизмат кўрсатади.
Транспорт воситасини экипажсиз ижарага бериш шартномаси бўйича ижарага
берувчи транспорт воситасини бошқариш ва техник фойдаланиш бўйича хизмат
кўрсатмаган ҳолда вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш учун ижарага олувчига ҳақ
эвазига беради.
Ушбу бобнинг ижара шартномасини номуайян муддатга қайта тузиш ва ижарага
олувчининг ижара шартномасини янги муддатга қайтадан тузишга имтиёзли ҳуқуқи
ҳақидаги қоидалари транспорт воситасини ижарага бериш шартномасига нисбатан
қўлланмайди.
565-модда. Транспорт воситасини ижарага бериш шартномасининг шакли
Олдинги таҳрирга қаранг.
Транспорт воситасини ижарага бериш шартномаси, унинг муддатидан қатъи
назар, ёзма шаклда тузилиши шарт.
(565-модданинг биринчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2006 йил 27 сентябрдаги
ЎРҚ-56-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2006 й., 39-сон, 385-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
Қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим
бўлган автомототранспорт воситаларини ижарага бериш шартномаси нотариал
тасдиқланган бўлиши керак. (565-модда Ўзбекистон Республикасининг 2001 йил 7 декабрдаги 320-II-сон Қонунига
мувофиқ қисм билан тўлдирилган — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2002 й., 1-сон, 20-модда)
566-модда. Транспорт воситаси уни сақлаш, бошқариш ва техник
фойдаланиш бўйича хизмат кўрсатган ҳолда ижарага берилганда ижарага
берувчининг мажбуриятлари
Ижарага берувчи шартнома амал қилиб турган бутун муддат давомида ижарага
берилган транспорт воситасини тегишли ҳолатда сақлаши, шу жумладан жорий ва
капитал таъмирлаши ҳамда зарур асбоб-ускуналарни бериши шарт.
Ижарага берувчининг транспорт воситасини бошқариш ва техник фойдаланиш
бўйича ижарага олувчига кўрсатадиган хизматлари ҳажми транспорт воситасининг
шартномада кўрсатилган ижара мақсадларига мос равишда нормал ва хавфсиз
ишлатилишини таъминлаши шарт. Ижара шартномасида ижарага олувчига
кўрсатиладиган хизматларнинг янада кенгроқ доираси назарда тутилиши мумкин.
Транспорт воситаси экипажининг таркиби ва унинг малакаси тарафлар учун
мажбурий бўлган қоидаларга ва шартномада белгиланган шартларга, борди-ю, тарафлар
учун мажбурий бўлган қоидаларда бундай талаблар белгилаб қўйилмаган бўлса, ––
шундай турдаги транспорт воситасини ишлатишнинг одатдаги амалиёти талаблари ва
шартнома шартларига жавоб бериши лозим.
Экипаж аъзолари ижарага берувчи билан меҳнат муносабатларини сақлаб
қоладилар. Улар ижарага берувчининг транспорт воситасини бошқариш ва техник
фойдаланишга доир кўрсатмаларига ва ижарага олувчининг транспорт воситасини
тижорат мақсадида ишлатишга доир кўрсатмаларига бўйсунадилар.
Агар транспорт воситасини ижарага бериш шартномасида бошқача тартиб
назарда тутилган бўлмаса, экипаж аъзоларининг хизматига ҳақ тўлаш, шунингдек уларни
сақлаш харажатлари ижарага берувчи зиммасида бўлади.
Агар транспорт воситасини ижарага бериш шартномасида бошқача тартиб
назарда тутилган бўлмаса, транспорт воситасини суғурта қилиш ва (ёки) унинг томонидан
ёки уни ишлатиш муносабати билан етказилиши мумкин бўлган зарар учун
жавобгарликни суғурталаш мажбурияти, бундай суғурталаш қонун ёки шартномага
мувофиқ мажбурий бўлса, ижарага берувчи зиммасига юклатилади.
567-модда. Транспорт воситасини тижорат мақсадида ишлатиш билан
боғлиқ харажатларни тўлаш бўйича ижарага олувчининг мажбурияти
Агар транспорт воситасини ижарага бериш шартномасида бошқача тартиб
назарда тутилган бўлмаса, транспорт воситасини тижорат мақсадида ишлатиш муносабати
билан ёнилғи ва ишлатиш жараёнида сарфланадиган бошқа материаллар ҳақини тўлаш,
йиғимлар ва бошқа чиқимларни тўлаш ижарага олувчи зиммасида бўлади.
568-модда. Транспорт воситаси уни сақлаш, бошқариш ва техник
фойдаланиш бўйича хизмат кўрсатмаган ҳолда ижарага берилганида ижарага
олувчининг мажбуриятлари
Ижарага олувчи транспорт воситасини ижарага бериш шартномаси амал қилиб
турган бутун муддат давомида ижарага олинган транспорт воситасини тегишли ҳолатда
сақлаб туриши, жумладан уни жорий таъмирлашни, шунингдек, агар шартномада бошқача
ҳол назарда тутилган бўлмаса, капитал таъмирлашни ҳам амалга ошириши шарт.
Ижарага олувчи ижарага олинган транспорт воситасини ўз кучи билан бошқаради,
шунингдек ундан тижорат мақсадида ва техник фойдаланишни амалга оширади.
Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ижарага олувчи
ижарага олинган транспорт воситасини сақлаш, уни суғурталаш, шу жумладан ўз
жавобгарлигини суғурталаш, транспорт воситасини ишлатиш билан боғлиқ харажатларни
амалга оширади.
569-модда. Транспорт воситасидан фойдаланиш ҳақида учинчи шахслар
билан тузиладиган шартномалар
Агар ижара шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ижарага
олувчи ижарага олинган транспорт воситасини экипаж билан ёки экипажсиз ижара
шартномаси шартлари асосида ижарага берувчининг розилиги билан қўшимча ижарага
беришга ҳақли.
Ижарага олувчи ижарага берувчининг розилигисиз ўз номидан, агар ижара
шартномасида назарда тутилган транспорт воситаларидан фойдаланиш мақсадларига,
борди-ю бундай мақсадлар белгилаб қўйилган бўлмаса, транспорт воситасининг
вазифасига хилоф бўлмаса, учинчи шахслар билан ташиш шартномаларини ва бошқа
шартномаларни тузишга ҳақли.
570-модда. Транспорт воситасига етказилган зарар учун жавобгарлик
Ижарага берилган транспорт воситаси ҳалокатга учраган ёки шикастланган
тақдирда, агар ижарага берувчи транспорт воситаси қонун ёки шартномага мувофиқ
ижарага олувчи жавобгар бўладиган ҳолатларда ҳалокатга учраганини ёки
шикастланганлигини исбот қилса, ижарага олувчи етказилган зарарни ижарага берувчига
тўлаши шарт.
571-модда. Транспорт воситаси билан етказилган зарар учун жавобгарлик
Экипаж билан ижарага берилган транспорт воситаси, унинг механизмлари,
қурилмалари, жиҳозлари ва шу кабилар билан учинчи шахсларга етказилган зарар учун
жавобгарлик, ушбу Кодекснинг 57-боби қоидаларига мувофиқ, ижарага берувчи
зиммасида бўлади. Ижарага берувчи зарар ижарага олувчининг айби билан
етказилганлигини исботласа, учинчи шахсларга тўланган пул суммасини қоплашни
ижарага олувчидан регресс тартибида талаб қилишга ҳақли.
Транспорт воситаси сақлаш, бошқариш ва техник фойдаланиш бўйича хизмат
кўрсатмаган ҳолда ижарага берилганида транспорт воситаси, унинг механизмлари,
қурилмалари, жиҳозлари ва шу кабилар билан учинчи шахсларга етказилган зарар учун
ушбу Кодекснинг 57-боби қоидаларига мувофиқ ижарага олувчи жавобгар бўлади.
572-модда. Айрим турдаги транспорт воситаларини ижарага бериш
хусусиятлари
Айрим турдаги транспорт воситаларини ижарага бериш хусусиятлари, ушбу
параграфда назарда тутилган ҳоллардан ташқари, қонун ҳужжатлари билан белгиланиши
мумкин.
4-§. Бинолар ва иншоотлар ижараси
573-модда. Бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномаси
Бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномаси бўйича ижарага берувчи ижарага
олувчига бино ёки иншоотни вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш ёхуд вақтинча
фойдаланиш учун топшириш мажбуриятини ўз зиммасига олади.
Агар ушбу Кодекснинг корхонани ижарага бериш тўғрисидаги қоидаларида
бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ушбу параграфнинг қоидалари корхоналар
ижарасига татбиқ этилади.
574-модда. Бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномасининг шакли ва
уни давлат рўйхатидан ўтказиш
Бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномаси тарафлар имзолайдиган битта
ҳужжат тарзида ёзма шаклда тузилади.
Бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномасининг шаклига риоя этмаслик
унинг ҳақиқий бўлмаслигига олиб келади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Фуқаролар ўртасида тузилган бино ёки иншоотни ёхуд унинг бир қисмини
ижарага бериш шартномаси нотариал тасдиқланган бўлиши керак. (574-модда Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 30 декабрдаги ЎРҚ-313-сонли
Қонунига асосан учинчи қисм билан тўлдирилган — ЎР ҚҲТ, 2011 й., 52-сон, 556-модда)
Бир йилдан кам бўлмаган муддатга тузилган бино ёки иншоотни ижарага бериш
шартномаси давлат рўйхатидан ўтказилиши лозим ва рўйхатдан ўтказилган пайтдан
бошлаб тузилган ҳисобланади.
575-модда. Бино ёки иншоот ижарага берилганида улар жойлашган ер
участкасига бўлган ҳуқуқлар
Бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномаси бўйича ижарага олувчига бундай
кўчмас мулкка эгалик қилиш ва ундан фойдаланиш ҳуқуқларини топшириш билан бир
вақтда ер участкасининг ана шу кўчмас мулк жойлашган ва ундан фойдаланиш учун зарур
қисмига бўлган ҳуқуқлар ҳам топширилади.
Ижарага берувчи ижарага берилаётган бино ёки иншоот жойлашган ер
участкасининг мулкдори бўлса, ижарага олувчига ер участкасининг тегишли қисмига
бўлган ижара ҳуқуқи ёхуд бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномасида назарда
тутилган бошқа ҳуқуқ топширилади.
Агар ижарага олувчига топшириладиган тегишли ер участкасига бўлган ҳуқуқ
шартномада белгилаб қўйилган бўлмаса, ер участкасининг бино ёки иншоот жойлашган ва
улардан ўз вазифасига мувофиқ фойдаланиш учун зарур бўлган қисмидан фойдаланиш
ҳуқуқи бино ёки иншоот ижарага берилган муддатга ижарага олувчига ўтади.
Ижарага берувчига мулк ҳуқуқи асосида қарашли бўлмаган ер участкасида
жойлашган бино ёки иншоотни ижарага беришга, агар бундай участкадан
фойдаланишнинг қонунда ёки ер участкасининг мулкдори билан тузилган шартномада
белгиланган шартларига зид бўлмаса, ушбу участка мулкдорининг розилигисиз йўл
қўйилади.
576-модда. Ер участкаси сотилганида ундан фойдаланиш ҳуқуқининг бино
ёки иншоотни ижарага олувчида сақланиб қолиши
Ижарага олинган бино ёки иншоот жойлашган ер участкаси бошқа шахсга
сотилган ҳолларда ер участкасининг бино ёки иншоот жойлашган ва ундан фойдаланиш
учун зарур бўлган қисмидан фойдаланиш ҳуқуқи ушбу ер участкаси сотилгунига қадар
амалда бўлган шартлар билан ана шу бино ёки иншоотни ижарага олувчи шахсда
сақланиб қолади.
577-модда. Ижара ҳақининг миқдори
Бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномасида ижара ҳақининг миқдори
назарда тутилиши лозим. Ижара ҳақининг миқдори тўғрисида тарафлар ёзма шаклда
келишган шартлар бўлмаган тақдирда, бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномаси
тузилмаган ҳисобланади. Бунда ушбу Кодекс 356-моддасининг тўртинчи қисмида назарда
тутилган нарх белгилаш қоидалари қўлланмайди.
Бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномасида белгиланган бино ёки
иншоотдан фойдаланганлик ҳақига, агар қонун ёки шартномада бошқача тартиб назарда
тутилган бўлмаса, бино ёки иншоот жойлашган ер участкасидан ёхуд ер участкасининг
бино ёки иншоот билан бирга топширилаётган тегишли қисмидан фойдаланганлик ҳақи
ҳам киради.
Шартномада бино ёки иншоотнинг ижара ҳақи бино (иншоот) майдонининг
бирлиги ёки унинг бошқа ўлчов кўрсаткичлари бўйича белгиланган бўлса, ижара ҳақи
ижарага олувчига топширилган бино ёки иншоотнинг ҳақиқий ўлчовига қараб
аниқланади.
578-модда. Бино ёки иншоотни топшириш
Бино ёки иншоотни ижарага берувчи томонидан топшириш ва ижарага олувчи
томонидан қабул қилиб олиш тарафлар имзолайдиган топшириш далолатномаси ёки
топширишга доир бошқа ҳужжат бўйича амалга оширилади.
Агар қонунда ёхуд бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномасида бошқача
тартиб назарда тутилган бўлмаса, ижарага берувчининг бино ёки иншоотни ижарага
олувчига топшириш мажбурияти бино ёки иншоот ижарага олувчининг эгалигига ёки
фойдаланишига топширилганидан ва тарафлар топшириш тўғрисидаги тегишли ҳужжатни
имзолаганларидан кейин бажарилган ҳисобланади.
Тарафлардан бирининг бино ёки иншоотни шартномада назарда тутилган
шартларда топшириш тўғрисидаги ҳужжатни имзолашдан бош тортиши тегишли
бўлишига қараб, ижарага берувчининг мол-мулкни топшириш бўйича ўз
мажбуриятларини, ижарага олувчининг эса, мол-мулкни қабул қилиб олиш бўйича ўз
мажбуриятларини бажаришдан бош тортиши деб қаралади.
Бино ёки иншоотни ижарага бериш шартномаси бекор қилинганида ижарага
олинган бино ёки иншоот ушбу моддада назарда тутилган қоидаларга риоя этган ҳолда
ижарага берувчига қайтарилиши лозим.
5-§. Корхонани ижарага бериш
579-модда. Корхонани ижарага бериш шартномаси
Корхонани ижарага бериш шартномаси бўйича ижарага берувчи ижарага
олувчига вақтинча эгалик қилиш ва фойдаланиш учун мулкий комплекс сифатида бутун
корхонани ёки унинг бир қисмини ҳақ эвазига бериш мажбуриятини олади, ижарага
берувчи бошқа шахсларга ўтказиши мумкин бўлмаган ҳуқуқ ва мажбуриятлар бундан
мустасно.
Ижарага берувчи ўз қарзларини ижарага олувчининг зиммасига ўтказиши ҳақида
кредиторларини ёзма равишда огоҳлантириши шарт, кредиторлар бунга рози бўлмасалар,
огоҳлантиришни олган вақтдан бошлаб уч ой давомида ижарага берувчидан тегишли
мажбуриятларни бекор қилишни ёки муддатидан олдин бажаришни ва шу туфайли
етказилган зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақли. Агар шу муддатда мазкур
талаблардан биронтаси билдирилмаса, кредитор тегишли қарзнинг ижарачига
ўтказилишига розилик берган деб ҳисобланади.
Ижарага берувчидан мажбуриятларни бекор қилишни ёки муддатидан олдин
бажаришни ва зарарни қоплашни талаб қилган кредиторлар билан ҳисоб-китоб қилиб
бўлинганидан кейингина корхона ижарачига топширилиши мумкин.
Корхона мулкий комплекс сифатида ижарага берилганидан кейин ижарага
берувчи билан ижарага олувчи топширилган корхона таркибига киритилган ва ижарага
олувчига кредиторнинг розилигисиз ўтказилган қарзлар бўйича солидар жавобгар
бўладилар.
Агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ижарага
берувчининг тегишли фаолият билан шуғулланиш учун махсус рухсатнома (лицензия)
асосида олган ҳуқуқлари ижарага олувчига берилиши мумкин эмас. Ижарачи махсус
рухсатнома (лицензия)си бўлмаганлиги сабабли бажара олмайдиган мажбуриятларни
шартнома бўйича топширилаётган корхона таркибига киритиш ижарага берувчини
кредиторлар олдидаги тегишли мажбуриятлардан озод қилмайди.
580-модда. Корхонани ижарага бериш шартномасининг шакли
Корхонани ижарага бериш шартномаси тарафлар имзолаган битта ҳужжат тарзида
ёзма шаклда тузилади ва у нотариал гувоҳлантирилиши ҳамда давлат рўйхатидан
ўтказилиши лозим.
Корхонани ижарага бериш шартномаси давлат рўйхатидан ўтказилган пайтдан
бошлаб тузилган ҳисобланади.
Корхонани ижарага бериш шартномасининг шаклига риоя этмаслик унинг
ҳақиқий бўлмаслигига олиб келади.
581-модда. Ижарага олинган корхонани топшириш
Ижарага олинган корхона ижарага олувчига топшириш далолатномаси бўйича
топширилади.
Агар ижара шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ижарага
олинган корхонани топширишга тайёрлаш, шу жумладан топшириш далолатномасини
тузиш ва имзолашга тақдим этиш ижарага берувчининг зиммасидаги мажбурият
ҳисобланади ва унинг ҳисобидан амалга оширилади.
582-модда. Ижарага олувчининг корхонани сақлаш ва уни ишлатиш
харажатларини тўлаш бўйича мажбуриятлари
Корхонани ижарага олувчи ижара шартномаси амал қилиб турган бутун вақт
мобайнида корхонани тегишли техник ҳолатда сақлаб туриши, шу жумладан уни жорий
таъмирлаши ва шартномада назарда тутилган ҳолларда капитал таъмирлаши шарт.
Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, ижарага олинган
корхонани ишлатиш билан боғлиқ харажатлар, шунингдек ижарага олинган мол-мулкни
суғурталаш бўйича тўловлар, солиқлар ва бошқа мажбурий тўловлар ижарага олувчи
зиммасига юклатилади.
583-модда. Ижарага олинган корхона мол-мулкидан фойдаланиш
Агар қонунда ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, ижарага
олувчи ижарага олинган корхона мол-мулки таркибига кирувчи моддий бойликларни
ижарага берувчининг розилиги билан сотиш, айирбошлаш ва унинг розилигисиз вақтинча
фойдаланишга ёхуд қарзга, қўшимча ижарага беришга, шунингдек корхона баҳосини
пасайтирмаслик ва ижара шартномасининг бошқа бандларини бузмаслик шарти билан
бундай бойликларга нисбатан ижара шартномаси бўйича ўз ҳуқуқ ва мажбуриятларини
бошқа шахсларга ўтказишга ҳақли.
Агар корхонани ижарага бериш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, ижарага олувчи ижарага олинган корхонани ижарага берувчининг розилигисиз
қайта қуришга, уни кенгайтириб, техник қайта жиҳозлаб қийматини оширишга ҳақли.
584-модда. Ижарачининг ижарага олинган корхонани яхшилаши
Корхонани ижарага олиш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, корхонани ижарага олувчи ижарага берувчининг рухсатидан қатъи назар,
ижарага олинган мол-мулкни ажратиб бўлмайдиган тарзда яхшилаш қийматини олишга
ҳақли.
Агар ижарага берувчи ижарага олувчининг бундай яхшилашга қилган
харажатлари ижарага олинган мол-мулкнинг қийматини унинг сифати ва (ёки) ундан
фойдаланиш хусусиятларини яхшилашга қараганда беқиёс даражада ошириб
юборганлигини ёки бундай яхшилашни амалга ошириш вақтида ҳалоллик ва оқилоналик
тамойиллари бузилганлигини исботласа, суд уни бундай яхшилаш ҳақини ижарага
олувчига тўлаш мажбуриятидан озод қилиши мумкин.
585-модда. Корхонани ижарага бериш шартномасига битимларнинг ҳақиқий
эмаслиги ҳамда шартномани ўзгартириш ва бекор қилиш оқибатлари ҳақидаги
қоидаларнинг татбиқ этилиши
Ушбу Кодекснинг битимлар ҳақиқий эмаслигининг оқибатлари тўғрисидаги,
шартномани ўзгартириш ва бекор қилиш ҳақидаги шартнома бўйича олинган нарсани бир
тарафдан ёки ҳар иккала тарафдан қайтариб олишни ёки асли ҳолида ундириб олишни
назарда тутувчи қоидалари, агар бундай оқибатлар ижарага берувчи ва ижарага
олувчининг кредиторларининг, бошқа шахсларнинг муҳим ҳуқуқлари ҳамда қонун билан
қўриқланадиган манфаатларини жиддий бузмаса ва ушбу Кодекс 116-моддасининг
қоидаларига зид келмаса, корхонани ижарага бериш шартномасига нисбатан қўлланади.
586-модда. Ижарага олинган корхонани қайтариш
Корхонани ижарага бериш шартномаси бекор бўлганида, ижарага олинган мулкий
комплекс ушбу Кодекснинг 579 ва 581-моддаларида назарда тутилган қоидаларга амал
қилган ҳолда ижарага берувчига қайтарилиши шарт.
Олдинги таҳрирга қаранг.
6-§. Лизинг
(34-боб 6-параграфининг номи Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 28 декабрдаги
ЎРҚ-138-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 52-сон, 533-модда)
587-модда. Лизинг шартномаси
Олдинги таҳрирга қаранг.
Лизинг шартномаси бўйича лизинг берувчи (ижарага берувчи) бир тараф лизинг
олувчи (ижарага олувчи) иккинчи тарафнинг топшириғига биноан сотувчи учинчи тараф
билан ундан лизинг олувчи учун мол-мулк сотиб олиш ҳақида келишиш мажбуриятини
олади, лизинг олувчи эса бунинг учун лизинг берувчига лизинг тўловларини тўлаш
мажбуриятини олади. (587-модданинг матни Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 13 декабрдаги 447–II-сон
Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й., 1-сон, 8-модда)
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
588-модда. Лизинг объекти
Истеъмол қилинмайдиган, тадбиркорлик фаолияти учун фойдаланиладиган ҳар
қандай ашёлар лизинг объекти бўлиши мумкин, ер участкалари ва бошқа табиат
объектлари бундан мустасно.
589-модда. Лизинг субъектлари
Келажакда лизинг олувчига лизинг бўйича топшириш мақсадида мол-мулкни
ўзига мулк қилиб олувчи шахс лизинг берувчи деб тан олинади.
Эгалик қилиш ва фойдаланиш учун лизинг объектини оладиган шахс лизинг
олувчи деб ҳисобланади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Лизинг берувчи лизинг объектини кимдан олаётган бўлса, шу шахс сотувчи деб
эътироф этилади. (589-модданинг учинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 13 декабрдаги 447–
II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й., 1-сон, 8-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
Лизинг берувчи мол-мулкни бўлажак фойдаланувчидан сотиб олган тақдирда
ёхуд лизинг берувчи келажакда мол-мулкни сотувчига лизинг бўйича топшириш учун
ундан шу мол-мулкни сотиб олиш мақсадида уни маблағ билан таъминлаган тақдирда бир
шахснинг ўзи ҳам лизинг олувчи, ҳам сотувчи бўлишига йўл қўйилади. (589-модданинг тўртинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 13 декабрдаги
447–II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й., 1-сон, 8-модда)
590-модда. Лизинг тўлови
Олдинги таҳрирга қаранг.
Лизинг тўлови лизинг берувчига лизинг объекти қийматининг лизинг олувчи
томонидан қопланишидан, шунингдек лизинг берувчининг фоизли даромадидан иборат
бўлади. (590-модда матни Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 28 декабрдаги ЎРҚ-138-сонли
Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 52-сон, 533-модда)
591-модда. Мол-мулкни лизингга топшириш тўғрисида сотувчини хабардор
қилиш
Лизинг берувчи лизинг олувчи учун мол-мулк сотиб олаётганда мол-мулк муайян
шахсга лизингга беришга мўлжалланганлигини сотувчига билдириши шарт.
592-модда. Лизинг шартномаси нарсасини лизинг олувчига топшириш
Агар лизинг шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ушбу
шартнома объекти бўлган мол-мулк сотувчи томонидан бевосита лизинг олувчига у
турган жойда топширилади.
Агар лизинг шартномасининг нарсаси бўлган мол-мулк шу шартномада
кўрсатилган муддатда, башарти шартномада бундай муддат кўрсатилмаган бўлса, оқилона
муддатда лизинг олувчига топширилмаган бўлса, лизинг берувчи жавобгар бўладиган
ҳолатлар туфайли муддат ўтказиб юборилган тақдирда, лизинг олувчи шартномани бекор
қилишни ва зарарнинг қопланишини талаб қилишга ҳақли.
593-модда. Мол-мулкнинг тасодифан нобуд бўлиши ёки тасодифан бузилиши
хавфининг лизинг олувчига ўтиши
Лизинг бўйича ижарага олинган мол-мулкнинг тасодифан нобуд бўлиши ёки
тасодифан бузилиши хавфи, агар лизинг шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, лизинг олувчига бу мол-мулкни топшириш пайтида ўтади.
594-модда. Лизинг берувчининг мажбурияти ва жавобгарлиги
Лизинг берувчи лизинг объектини лизинг олувчига шартнома шартларига жавоб
берадиган ҳолатда ва унда келишилган муддатда топшириши шарт.
Агар лизинг берувчининг айбли ҳаракатлари ёки йўл қўйган камчиликлари
туфайли мол-мулк етказиб берилмаган, тўлиқ етказиб берилмаган, муддати кечиктириб
етказиб берилган ёки тегишли даражада сифатли бўлмаган мол-мулк етказиб берилган
бўлса, бунинг учун у лизинг олувчи олдида жавобгардир.
595-модда. Лизинг олувчининг ҳуқуқлари
Олдинги таҳрирга қаранг.
Мол-мулк етказиб берилмаган, тўлиқ етказиб берилмаган, муддати кечиктириб
етказиб берилган ёки унинг сифати тегишли даражада бўлмаган тақдирда, лизинг олувчи,
агар шартномада бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса: (595-моддани биринчи қисмининг биринчи хатбошиси Ўзбекистон Республикасининг 2002
йил 13 декабрдаги 447–II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й., 1-сон,
8-модда)
лизинг тўловларини тўхтатиб туриш;
етказиб берилаётган мол-мулкни рад этиш ва лизинг шартномасини бекор
қилишни талаб қилишга ҳақли.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Лизинг шартномаси муддатидан олдин бекор қилинган тақдирда лизинг олувчи
илгари бўнак сифатида тўлаган пулларини, лизинг объектидан фойдаланишдан олган
фойданинг қийматини чегириб ташлаб, ўзига қайтариб беришни талаб қилишга ҳақли. (595-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 13 декабрдаги
447–II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й., 1-сон, 8-модда)
Лизинг шартномасининг муддати тугагач, агар шартномада бошқача тартиб
назарда тутилган бўлмаса, лизинг объекти лизинг олувчининг мулки бўлиб қолади.
596-модда. Қўшимча лизинг
Лизинг олувчи лизинг берувчи олдида шартнома юзасидан жавобгар бўлиб
қолгани ҳолда, лизинг шартномаси бўйича олган мол-мулкини лизинг берувчининг
розилиги билан қўшимча лизингга топширишга ҳақли.
597-модда. Лизинг олувчининг мажбурияти ва жавобгарлиги
Олдинги таҳрирга қаранг.
Агар лизинг шартномасида бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, лизинг олувчи
лизинг тўловларини ўз вақтида тўлаши, мол-мулкдан уни етказиб бериш шартларига
мувофиқ фойдаланиши, уни соз ҳолда сақлаши, ўз ҳисобидан жорий таъмирлаш
ишларини бажариши, сақлаш бўйича бошқа харажатларни амалга ошириши шарт.
(597-модданинг биринчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 13 декабрдаги
447–II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й., 1-сон, 8-модда)
Лизинг шартномаси бекор қилинганида лизинг олувчи мол-мулкни лизинг
берувчидан олган ҳолатида унинг нормал эскиришини ва тарафларнинг келишувида
шартлашилган ўзгаришларни ҳисобга олиб, қайтариб беришга мажбур.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Лизинг олувчи лизинг тўловларини тўлаш мажбуриятларини бажармаган
тақдирда, лизинг берувчи ўзига тегиши керак бўлган тўловларни фоизи билан олиши
мумкин. (597-модданинг учинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 13 декабрдаги 447–
II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й., 1-сон, 8-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
Лизинг олувчи ўз мажбуриятларини жиддий равишда бузган тақдирда, агар
лизинг шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, лизинг берувчи бўлажак
лизинг тўловларини тезлаштиришни ёки лизинг объектини қайтариб олган ва зарарни
ундирган ҳолда шартномани бекор қилишни талаб қилиш ҳуқуқига эга.
(597-модданинг тўртинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 13 декабрдаги
447–II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2003 й., 1-сон, 8-модда)
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
598-модда. Сотувчининг жавобгарлиги
Лизинг олувчи лизинг шартномасининг нарсаси бўлган мол-мулкни сотувчига
сотувчи билан лизинг берувчи ўртасида тузилган олди-сотди шартномасидан келиб
чиқадиган талабларни, хусусан мол-мулкнинг сифати ва бутлиги, уни етказиб бериш
муддатлари ҳақидаги талабларни ва шартнома сотувчи томонидан зарур даражада
бажарилмаётган бошқа ҳоллардан келиб чиқадиган талабларни қўйишга ҳақли. Бунда
лизинг олувчи, мазкур мол-мулкнинг олди-сотди шартномасидаги тарафлардан бири
бўлгани каби, ушбу Кодексда сотиб олувчи учун назарда тутилган ҳуқуқларга эга бўлади
ва мажбуриятларни ўз зиммасига олади (сотиб олинган мол-мулк ҳақини тўлаш
мажбурияти бундан мустасно). Бироқ лизинг олувчи сотувчи билан олди-сотди
шартномасини лизинг берувчининг розилигисиз бекор қила олмайди.
Сотувчи билан бўладиган муносабатларда лизинг олувчи ва лизинг берувчи
солидар кредиторлар бўладилар.
Агар лизинг шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, лизинг
берувчи олди-сотди шартномасидан келиб чиқадиган талабларнинг сотувчи томонидан
бажарилиши учун лизинг олувчи олдида жавобгар бўлмайди, сотувчи танлаш бўйича
жавобгарлик лизинг берувчининг зиммасида бўлган ҳоллар бундан мустасно. Сотувчини
лизинг берувчи танлаган тақдирда, лизинг олувчи олди-сотди шартномасидан келиб
чиқадиган талабларни ўз хоҳишига қараб, солидар жавобгар бўлган мол-мулк сотувчи
олдига ҳам, лизинг берувчи олдига ҳам қўйишга ҳақли.
599- модда. Лизинг объекти бошқа мулкдорга ўтганида лизинг
шартномасининг ўз кучида қолиши
Лизинг бўйича топширилган мол-мулкка бўлган мулк ҳуқуқи лизинг берувчидан
бошқа шахсга ўтганида лизинг шартномаси янги мулкдор учун ўз кучини сақлаб қолади.
35-боб. Уй-жой ижараси
600-модда. Уй-жойни ижарага бериш шартномаси
Уй-жойни ижарага бериш шартномасига биноан бир тараф –– уй-жойнинг
мулкдори ёки у ваколат берган шахс (ижарага берувчи) –– бошқа тараф (ижарага
олувчи)га уй-жойда яшаш учун уни ҳақ эвазига эгалик қилиш ва фойдаланишга
топшириш мажбуриятини олади.
Уй-жой юридик шахсларга ижара шартномаси ёки бошқа шартнома асосида
эгалик қилиш ва (ёки) фойдаланиш учун топширилиши мумкин. Юридик шахс уй-жойдан
фақат фуқароларнинг яшаши учун фойдаланиши мумкин.
601-модда. Аниқ мақсадга қаратилган коммунал уй-жой фондидаги уй-
жойни ижарага бериш шартномаси
Аниқ мақсадга қаратилган коммунал уй-жой фондидаги уй-жойлар фуқароларга
уй-жойни ижарага бериш шартномасига биноан берилади. Уй-жойни ижарага беришнинг
бундай шартномаси бўйича ижарага олувчи билан бирга яшайдиган унинг оила аъзолари
уй-жойни ижарага бериш шартномаси бўйича барча ҳуқуқлардан ижарага олувчи билан
тенг фойдаланадилар ва барча мажбуриятларни бажарадилар.
Ижарага олувчи ва унинг оила аъзоларининг талабига биноан шартнома оила
аъзоларининг биттаси билан тузилиши мумкин. Ижарага олувчи вафот этган ёки уй-
жойдан чиқиб кетган тақдирда, шартнома уй-жойда яшаб турган оила аъзоларининг бири
билан тузилади.
Аниқ мақсадга қаратилган коммунал уй-жой фондидаги уй-жойни ижарага бериш
шартномаси уй-жой тўғрисидаги қонун ҳужжатларида назарда тутилган асослар, шартлар
ва тартибда тузилади. Бундай шартномага нисбатан ушбу Кодекс 603, 604, 607, 609, 610-
моддаларининг, шунингдек 613-модда биринчи, иккинчи ва учинчи қисмларининг
қоидалари қўлланади. Ушбу Кодекснинг бошқа қоидалари, агар уй-жой тўғрисидаги
қонун ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, аниқ мақсадга қаратилган
коммунал уй-жой фондидаги уй-жойни ижарага бериш шартномасига нисбатан
қўлланади.
602-модда. Уй-жойни ижарага бериш шартномасининг объекти
Доимий яшаш учун яроқли бўлган алоҳида уй-жой (квартира, уй, квартиранинг
ёки уйнинг бир қисми) уй-жойни ижарага бериш шартномасининг объекти бўлиши
мумкин.
Уй-жойнинг яшаш учун яроқлилиги уй-жой тўғрисидаги қонун ҳужжатларида
белгиланган тартибда аниқланади.
Кўп квартирали уйдаги уй-жойни ижарага олган шахс ундан фойдаланиш билан
бир қаторда ушбу Кодекснинг 211-моддасида кўрсатилган мол-мулкдан фойдаланиш
ҳуқуқига эга бўлади.
603-модда. Уй-жойни ижарага бериш шартномасининг шакли
Уй-жойни ижарага бериш шартномаси ёзма шаклда тузилади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Фуқаролар ўртасида тузилган уй-жойни ижарага бериш шартномаси нотариал
тасдиқланган бўлиши керак. (603-модда Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 30 декабрдаги ЎРҚ-313-сонли
Қонунига асосан иккинчи қисм билан тўлдирилган — ЎР ҚҲТ, 2011 й., 52-сон, 556-модда)
604-модда. Уй-жойга бўлган мулк ҳуқуқи бошқа шахсга ўтганида уй-жойни
ижарага бериш шартномасининг сақланиши
Ижара шартномаси бўйича эгаллаб турилган уй-жойга бўлган мулк ҳуқуқининг
бошқа шахсга ўтиши шартноманинг ўзгартирилиши ёки бекор қилинишига олиб
бормайди. Бунда янги мулкдор илгари тузилган ижара шартномаси шартлари асосида
ижарага берувчига айланади.
605-модда. Уй-жойни ижарага берувчининг мажбуриятлари
Ижарага берувчи ижарага олувчига доимий яшаш учун яроқли бўш уй-жойни
бериши лозим.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Ижарага берувчи ижарага берилган турар жой жойлашган уйдан тегишли
даражада фойдаланишни амалга ошириши, ижарага олувчига ҳақ эвазига зарур коммунал
хизмат кўрсатиши ёки хизмат кўрсатилишини таъминлаши, кўп квартирали уйнинг
умумий фойдаланиладиган мол-мулки ва турар жой биносида жойлашган коммунал
хизмат кўрсатиш қурилмалари таъмирланишини таъминлаши шунингдек уй-жойдан фақат
ижара шартномасида кўрсатилган мақсадларда фойдаланишни таъминлаш чораларини
кўриши лозим. (605-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2016 йил 25 апрелдаги
ЎРҚ-405-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2016 й., 17-сон, 173-модда)
606-модда. Ижарага олувчи ва у билан бирга доимий яшайдиган фуқаролар
Уй-жойни ижарага олиш шартномасига биноан фақатгина фуқаро ижарага олувчи
бўлиши мумкин.
Шартномада уй-жойда ижарага олувчи билан бирга доимий яшайдиган фуқаролар
кўрсатилиши лозим. Шартномада бундай кўрсатмалар бўлмаса, мазкур фуқароларни уй-
жойга қўйиш ушбу Кодекс 608-моддасининг қоидаларига мувофиқ амалга оширилади.
Ижарага олувчи билан бирга доимий яшайдиган фуқаролар уй-жойдан
фойдаланиш бўйича у билан тенг ҳуқуқларга эгадирлар. Ижарага олувчи билан бундай
фуқаролар ўртасидаги муносабатлар қонунда белгиланади.
Ижарага олувчи ўзи билан бирга доимий яшаб, уй-жойни ижарага бериш
шартномасининг шартларини бузаётган фуқароларнинг хатти-ҳаракатлари учун ижарага
берувчи олдида жавобгар бўлади.
Ижарага олувчи билан бирга доимий яшайдиган фуқаролар ижарага берувчини
хабардор қилган ҳолда уй-жойда доимий яшайдиган фуқароларнинг ҳаммаси ижарага
олувчи билан бирга ижарага берувчи олдида солидар жавобгар эканликлари тўғрисида
ижарага олувчи билан шартнома тузишлари мумкин. Бундай ҳолда ушбу фуқаролар
биргаликда ижарага олувчи бўладилар.
607-модда. Уй-жойни ижарага олувчининг мажбуриятлари
Ижарага олувчи уй-жойдан фақат унинг вазифаси бўйича фойдаланиши, уй-
жойнинг сақланишини таъминлаши ва уни яхши ҳолда тутиши шарт.
Ижарага олувчи ижарага берувчининг розилигисиз уй-жойни қайта қуришга ва
тузилишини ўзгартиришга ҳақли эмас.
Ижарага олувчи уй-жой ҳақини ўз вақтида тўлаб туриши шарт. Агар шартномада
бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, ижарага олувчи коммунал хизматлар ҳақини
мустақил тўлаши шарт.
608-модда. Уй-жойни ижарага олиш шартномасига ижарага олувчининг янги
оила аъзоларини киритиш
Уй-жойни ижарага олувчи, шунингдек унинг оила аъзолари бошқа фуқароларни
оила аъзоси сифатида уй-жойни ижарага олиш шартномасига киритишни талаб қилишга
ҳақли. Бундай фуқароларни уй-жойни ижарага олиш шартномасига киритиш тартиби ва
шартлари қонун ҳужжатлари билан белгиланади.
609-модда. Вақтинча яшовчилар
Ижарага олувчи ва у билан бирга доимий яшайдиган фуқаролар умумий
келишувга биноан ва ижарага берувчини олдиндан хабардор қилган ҳолда вақтинча
яшовчиларга (фойдаланувчиларга) уй-жойда бепул яшаб туришлари учун рухсат этишга
ҳақлидирлар. Башарти, қонун ҳужжатларининг жон бошига тўғри келадиган уй-жой
майдони нормаси ҳақидаги талабларига риоя этилмаса, ижарага берувчи вақтинча
яшовчиларнинг яшаб туришларини тақиқлаб қўйиши мумкин. Вақтинча яшовчиларнинг
яшаб туриш муддати олти ойдан ошмаслиги керак.
Вақтинча яшовчилар уй-жойдан фойдаланишда мустақил ҳуқуққа эга
бўлмайдилар. Уларнинг хатти-ҳаракатлари учун ижарага берувчи олдида ижарага олувчи
жавобгардир.
Вақтинча яшовчилар улар билан келишилган яшаб туриш муддати ўтганидан
кейин, агарда бундай муддат келишилмаган бўлса, ижарага олувчи ёки у билан бирга
доимий яшайдиган ҳар қандай фуқаро томонидан тегишли талаб қўйилган кундан
эътиборан кўпи билан етти кун ичида уй-жойни бўшатишлари шарт.
610-модда. Ижарага берилган уй-жойни таъмирлаш
Ижарага берилган уй-жойни жорий таъмирлаш, агар уй-жойни ижарага бериш
шартномасида бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, ижарага олувчининг зиммасидадир.
Ижарага берилган уй-жойни капитал таъмирлаш, агар уй-жойни ижарага бериш
шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ижарага берувчининг
зиммасидадир.
Ижарага берилган уй-жой жойлашган уйни қайта жиҳозлашга, агар бундай қайта
жиҳозлаш уй-жойдан фойдаланиш шарт-шароитларини жиддий равишда ўзгартирса,
ижарага олувчининг розилигисиз йўл қўйилмайди.
611-модда. Уй-жой учун тўланадиган ҳақ
Уй-жой учун тўланадиган ҳақнинг миқдори тарафларнинг ўзаро келишувига
биноан уй-жойни ижарага бериш шартномасида белгилаб қўйилади. Башарти қонунга
мувофиқ уй-жой учун тўланадиган ҳақнинг энг кўп миқдори белгилаб қўйилган бўлса,
шартномада белгиланган ҳақ ана шу миқдордан ошиб кетмаслиги лозим.
Уй-жой учун тўланадиган ҳақнинг миқдори бир томонлама ўзгартирилишига йўл
қўйилмайди, қонун ёки шартномада назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.
Уй-жой учун ҳақ ижарага олувчи томонидан уй-жойни ижарага олиш
шартномасида назарда тутилган муддатларда тўлаб турилиши лозим. Агар шартномада
бундай муддатлар назарда тутилган бўлмаса, ҳақ ижарага олувчи томонидан ҳар ойда
қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда тўлаб турилиши шарт.
612-модда. Уй-жойни ижарага бериш шартномасининг муддати
Уй-жойни ижарага бериш шартномаси беш йилдан ортиқ бўлмаган муддатга
тузилади. Агар шартномада муддат кўрсатилган бўлмаса, у беш йилга тузилган
ҳисобланади.
Бир йилгача муддатга тузилган уй-жойни ижарага бериш (қисқа муддатли ижара)
шартномасига нисбатан, агар шартномада бошқа ҳол назарда тутилган бўлмаса, ушбу
Кодекс 606-моддасининг иккинчи ва учинчи қисмларида, 609-моддасида, ушбу модданинг
учинчи қисмида, 613 ва 614-моддаларида назарда тутилган қоидалар қўлланмайди.
Ижарага олувчи янги муддатга шартнома тузишда имтиёзли ҳуқуққа эга.
Агар ижарага берувчи уй-жойни бир йилдан кам бўлмаган муддатда ижарага
бермасликка қарор қилган бўлса, у янги муддатга шартнома тузишни рад қилишга ҳақли.
613-модда. Уй-жойни иккиламчи ижарага бериш
Уй-жойни иккиламчи ижарага бериш шартномасига биноан ижарага олувчи
ижарага берувчининг розилиги билан ўзи ижарага олган бинонинг бир қисмини ёки
ҳаммасини муайян муддатга иккиламчи ижарага олувчига беради. Иккиламчи ижарага
олувчи уй-жойдан мустақил фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлмайди. Уй-жойни ижарага
бериш шартномасига биноан ижарага олувчи ижарага берувчи олдида жавобгар бўлиб
қолаверади.
Уй-жойни иккиламчи ижарага бериш шартномаси қонун ҳужжатларининг жон
бошига тўғри келадиган уй-жой майдони нормаси ҳақидаги талабларига риоя этилган
тақдирдагина тузилиши мумкин.
Уй-жойни иккиламчи ижарага бериш шартномаси ҳақ эвазига амалга оширилади.
Уй-жойни иккиламчи ижарага бериш шартномасининг муддати уй-жойни
ижарага бериш шартномасининг муддатидан кўп бўлиши мумкин эмас.
Уй-жойни ижарага бериш шартномаси муддатидан олдин бекор қилинган
тақдирда бир вақтнинг ўзида уй-жойни иккиламчи ижарага бериш шартномаси ҳам бекор
қилинади.
Янги муддатга шартнома тузишга бўлган имтиёзли ҳуқуқ тўғрисидаги қоида уй-
жойни иккиламчи ижарага бериш шартномасига нисбатан татбиқ этилмайди.
614-модда. Уй-жойни ижарага бериш шартномасида ижарага олувчини
алмаштириш
Ижарага олувчи ва у билан бирга доимий яшайдиган бошқа фуқароларнинг
талабига биноан ва ижарага берувчининг розилиги билан уй-жойни ижарага бериш
шартномасидаги ижарага олувчи у билан бирга доимий яшайдиган вояга етган бошқа бир
фуқаро билан алмаштирилиши мумкин.
Ижарага олувчи вафот этган ёки у уй-жойдан кетиб қолган тақдирда, шартнома
аввалги шартларда амал қилаверади, аввалги ижарага олувчи билан бирга доимий
яшайдиган фуқароларнинг умумий келишувига биноан улардан бири ижарага олувчи
бўлади. Агар бундай келишувга эришилган бўлмаса, уй-жойда биргаликда доимий
яшайдиган фуқароларнинг ҳаммаси биргаликда ижарага олувчи бўладилар.
615-модда. Ижара шартномасини бекор қилиш
Уй-жойни ижарага бериш шартномаси тарафларнинг келишуви билан бекор
қилинади.
Уй-жойни ижарага олувчи ўзи билан бирга доимий яшайдиган бошқа
фуқароларнинг розилиги билан ижарага берувчини уч ой аввал ёзма равишда
огоҳлантириб, исталган вақтда ижара шартномасини бекор қилишга ҳақли.
Уй-жойни ижарага бериш шартномаси:
агар шартномада узоқроқ муддат белгиланган бўлмаса, ижарага олувчи
томонидан уй-жой учун олти ой мобайнида, қисқа муддатли ижарада эса шартномада
белгиланган ҳақ тўлаш муддати ўтганидан кейин икки мартадан кўпроқ ҳақ тўланмаган
бўлса;
Олдинги таҳрирга қаранг.
ижарага олувчи ёки хатти-ҳаракатлари учун ижарага олувчи жавобгар бўлган
бошқа фуқаролар томонидан уй-жой вайрон қилинса ёки унга путур етказилса;
уй-жойдан ғайриҳуқуқий қилмишларни содир этиш учун фойдаланилган бўлса,
ижарага берувчининг талабига биноан суд тартибида бекор қилиниши мумкин. (615-модданинг учинчи қисми учинчи хатбошиси Ўзбекистон Республикасининг 2016 йил
25 апрелдаги ЎРҚ-405-сонли Қонунига асосан учинчи ва тўртинчи хатбошилар билан
алмаштирилган — ЎР ҚҲТ, 2016 й., 17-сон, 173-модда)
Уй-жойни ижарага бериш шартномаси:
агар уй-жой доимий яшаш учун яроқли бўлмай қолса, шунингдек авария ҳолатига
келиб қолса;
уй-жой тўғрисидаги қонун ҳужжатларида назарда тутилган бошқа ҳолларда
шартномадаги исталган тарафнинг талабига биноан суд тартибида бекор қилиниши
мумкин.
Агар уй-жойни ижарага олувчи ёки хатти-ҳаракатлари учун ижарага олувчи
жавобгар бўлган бошқа фуқаролар уй-жойдан унинг вазифасига биноан фойдаланмасалар
ёхуд мунтазам равишда қўшниларнинг ҳуқуқлари ва манфаатларини бузсалар, ижарага
берувчи ижарага олувчини қоидабузарликларга барҳам бериш зарурлиги тўғрисида
огоҳлантириши мумкин.
Агар ижарага олувчи ёки хатти-ҳаракатлари учун ижарага олувчи жавобгар
бўлган бошқа фуқаролар огоҳлантириш олганлардан кейин ҳам уй-жойдан унинг
вазифасига биноан фойдаланмасликни ёки қўшниларнинг ҳуқуқ ва манфаатларини
бузишни давом эттирсалар, ижарага берувчи уй-жойни ижарага бериш шартномасини суд
тартибида бекор қилишга ҳақли.
Уй-жойни ижарага бериш шартномасини бекор қилиш учун асос бўлган
қоидабузарликларга барҳам бериш тартиби ва муддатлари қонун билан белгилаб
қўйилади.
616-модда. Уй-жойни ижарага бериш шартномасини бекор қилишнинг
оқибатлари
Уй-жойни ижарага бериш шартномаси бекор қилинган тақдирда, ижарага олувчи
ва шартнома бекор қилинган вақтда уй-жойда яшаб турган бошқа фуқаролар суднинг
қарорига асосан уй-жойдан кўчириб чиқарилиши лозим.
36-боб. Текин фойдаланиш
617-модда. Текин фойдаланиш шартномаси тушунчаси
Текин фойдаланиш (ссуда) шартномаси бўйича бир тараф (ссуда берувчи)
иккинчи тарафга (ссуда олувчига) ашёни вақтинча текин фойдаланиш учун бериш
мажбуриятини олади ёки беради, иккинчи тараф эса бу ашёни қандай олган бўлса, нормал
ейилишни ҳисобга олиб худди шундай ҳолатда ёки шартномада назарда тутилган ҳолатда
қайтариб бериш мажбуриятини олади.
Текин фойдаланиш шартномасига нисбатан ушбу Кодекс 537-моддасида, 540-
моддасининг биринчи ва иккинчи қисмларида, 545-моддасида, 553-моддасининг тўртинчи
қисмида, 555-моддасининг биринчи ва учинчи қисмларида назарда тутилган қоидалар
қўлланади.
618-модда. Ссуда берувчи
Ашёни текин фойдаланишга бериш ҳуқуқига унинг мулкдори ва қонун ёки
мулкдор томонидан ваколат берилган бошқа шахслар эга бўлади.
Тижорат ташкилоти ўз муассиси, иштирокчиси (акциядори), раҳбари, ўз бошқарув
ёки назорат органларининг аъзоси бўлган шахсга ашёни текин фойдаланишга беришга
ҳақли эмас.
619-модда. Ашёни текин фойдаланиш учун бериш
Ссуда берувчи ашёни ундан текин ҳамда вазифасига мувофиқ фойдаланиш
шартларига жавоб берадиган ҳолатда топшириши шарт.
Агар шартномада бошқа тартиб назарда тутилган бўлмаса, ашё ундан текин
фойдаланиш учун барча мансуб ашёлари ва тегишли ҳужжатлари (фойдаланиш бўйича
йўриқномалар, техник паспорти ва шу кабилар) билан бирга берилади.
Агар бундай ашёлар ва ҳужжатлар берилмаган бўлиб, уларсиз ашёдан вазифасига
мувофиқ фойдаланиб бўлмаса ёки ундан фойдаланиш ссуда олувчи учун ўз аҳамиятини
анча йўқотса, ссуда олувчи бундай ашёлар ва ҳужжатлар берилишини ёки шартнома бекор
қилиниб, ўзи кўрган ҳақиқий зарарнинг ўрнини қоплашни талаб қилишга ҳақли.
620-модда. Ашёни текин фойдаланишга бермаслик оқибатлари
Агар ссуда берувчи ашёни ссуда олувчига бермаса, ссуда олувчи шартномани
бекор қилиш ва етказилган ҳақиқий зарарнинг ўрнини қоплашни талаб қилишга ҳақли.
621-модда. Текин фойдаланиш учун берилган ашёнинг камчиликлари учун
жавобгарлик
Ссуда берувчи текин фойдаланиш шартномасини тузиш пайтида қасддан ёки
қўпол эҳтиётсизлик билан ашёнинг камчиликларини айтиб қўймаган бўлса, бу
камчиликлар учун жавоб беради.
Бундай камчиликларни аниқлаганида ссуда олувчи ўз хоҳишига қараб, ссуда
берувчидан ашёдаги камчиликларни текин бартараф этишни ёки ашёнинг
камчиликларини бартараф этишга қилинган харажатларни қоплашни ёхуд текин
фойдаланиш шартномасини муддатидан олдин бекор қилиб, ҳақиқий зарарни қоплашни
талаб қилишга ҳақли.
Ссуда олувчининг талабларидан ёки унинг ашёдаги камчиликларни ссуда
берувчининг ҳисобидан бартараф этиш ниятидан хабардор қилинган ссуда берувчи бузуқ
ашёни кечиктирмасдан тегишли ҳолатдаги худди шундай ашё билан алмаштириши
мумкин.
Ашёнинг текин фойдаланиш шартномасини тузиш вақтида кўрсатиб ўтилган ёки
ссуда олувчига олдиндан маълум бўлган ёхуд у ашёни кўздан кечириш ёки шартнома
тузиш ёхуд ашёни топшириш вақтида унинг созлигини текшириш чоғида аниқлаши лозим
бўлган камчиликлари учун ссуда берувчи жавобгар бўлмайди.
622-модда. Текин фойдаланишга топширилаётган ашёга учинчи
шахсларнинг ҳуқуқи
Ашёнинг текин фойдаланишга топширилиши бу ашёга учинчи шахсларнинг
ҳуқуқларини ўзгартириш ёки бекор қилиш учун асос бўлмайди.
Текин фойдаланиш шартномасини тузишда ссуда берувчи бу ашёга учинчи
шахсларнинг барча ҳуқуқлари (сервитут, гаров ҳуқуқи ва бошқалар) тўғрисида ссуда
олувчини огоҳлантириши шарт. Бу мажбуриятни бажармаслик ссуда олувчига
шартномани бекор қилиш ва ҳақиқий зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқини беради.
623-модда. Ссуда олувчининг ашёни сақлаш мажбуриятлари
Ссуда олувчи текин фойдаланиш учун олинган ашёни соз ҳолатда сақлаши шарт.
Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ссуда олувчи ашёни жорий
ва капитал таъмирлаши ва уни сақлаш билан боғлиқ ҳамма харажатларни тўлаши шарт.
624-модда. Ашёнинг тасодифан нобуд бўлиш ёки тасодифан бузилиш хавфи
Агар ссуда олувчи ашёдан шартномага ёки унинг вазифасига номувофиқ ҳолда
фойдаланиши ёхуд уни ссуда берувчининг розилигисиз учинчи шахсга бериши туфайли
ашё нобуд бўлса ёки бузилса, текин фойдаланиш учун олинган ашёнинг тасодифан нобуд
бўлиш ёки тасодифан бузилиш хавфи ссуда олувчининг зиммасида бўлади. Ссуда олувчи
ўз ашёсидан воз кечиб, ссудага берилган ашёнинг нобуд бўлиши ёки бузилишини
бартараф қилиш имкониятига эга бўлган бўлса ҳам, ашёнинг тасодифан нобуд бўлиш ёки
тасодифан бузилиш хавфи унинг зиммасида бўлади.
625-модда. Ашёдан фойдаланиш натижасида учинчи шахсга етказилган
зарар учун жавобгарлик
Ссуда берувчи ашёдан фойдаланиш натижасида учинчи шахсга етказилган зарар
учун, башарти бу зарар ссуда олувчи томонидан ёки бу ашё ссуда берувчининг розилиги
билан қўлига тушиб қолган шахс томонидан қасддан ёхуд қўпол эҳтиётсизлик туфайли
етказилганини ёинки зарар ссуда олувчининг эгалигидан ссуда берувчининг розилигисиз
чиқиб кетган ашёдан фойдаланиб етказилганини исбот қилмаса, жавобгар бўлади.
626-модда. Текин фойдаланиш учун олинган ашёни учинчи шахсга
топшириш
Ссуда олувчи текин фойдаланиш учун олган ашёни учинчи шахсга фойдаланиш
учун фақат ссуда берувчининг розилиги билан ва унинг олдида масъул бўлиб қолган
ҳолда беришга ҳақли.
Олдинги таҳрирга қаранг.
626 1 -модда. Уй-жойни текин фойдаланишга бериш шартномасининг шакли
Уй-жойни текин фойдаланишга бериш шартномаси ёзма шаклда тузилади, бундан
уй-жойни яқин қариндошларга (ота-она, туғишган ва ўгай ака-ука ва опа-сингиллар, эр-
хотин, фарзанд, шу жумладан фарзандликка олинганлар, бобо, буви, неваралар,
шунингдек эр-хотиннинг ота-онаси, туғишган ва ўгай ака-ука ва опа-сингиллари) текин
фойдаланишга бериш ҳоллари мустасно.
Фуқаролар ўртасида уй-жойни текин фойдаланишга бериш шартномаси нотариал
тартибда тасдиқланиши шарт.
Уй-жойни текин фойдаланишга бериш шартномасига нисбатан ушбу Кодекс 606-
моддасининг иккинчи қисмида, 607-моддасининг биринчи ва иккинчи қисмларида, 609,
610-моддаларида, 612-моддасининг биринчи қисмида, 615-моддасининг биринчи қисмида,
учинчи қисми учинчи ва тўртинчи хатбошиларида, тўртинчи ва бешинчи қисмларида, 616-
моддасида назарда тутилган қоидалар қўлланилади. (626
1 -модда Ўзбекистон Республикасининг 2016 йил 25 апрелдаги ЎРҚ-405-сонли
Қонунига асосан киритилган — ЎР ҚҲТ, 2016 й., 17-сон, 173-модда)
627-модда. Текин фойдаланиш шартномасини муддатидан олдин бекор
қилиш
Ссуда берувчи қуйидаги ҳолларда шартномани муддатидан олдин бекор қилишни
талаб қилишга ҳақли, агар ссуда олувчи:
ашёдан шартномага ёки ашёнинг вазифасига мувофиқ фойдаланмаса;
ашёни соз ҳолатда сақлаш ёки уни асраш мажбуриятларини бажармаса;
ашёнинг ҳолатини анча ёмонлаштирса;
ссуда берувчининг розилигисиз ашёни учинчи шахсга берган бўлса.
Ссуда олувчи қуйидаги ҳолларда текин фойдаланиш шартномасини муддатидан
олдин бекор қилишни талаб қилишга ҳақли:
ашёдан нормал фойдаланишни мумкин бўлмайдиган ёки қийин қилиб қўядиган
нуқсонларни аниқлаган бўлса, бу нуқсонлар хусусида шартнома тузиш пайтида билмаган
ва билиши мумкин бўлмаган тақдирда;
агар ўзи жавобгар бўлмаган ҳолатларга кўра ашё ундан фойдаланиш мумкин
бўлмайдиган ҳолатга келиб қолса;
агар шартнома тузишда ссуда берувчи уни топширилаётган ашёга нисбатан
учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари тўғрисида огоҳлантирмаган бўлса;
ссуда берувчи ашёни ёки унга мансуб ашёларни ва тегишли ҳужжатларни бериш
мажбуриятини бажармаса.
628-модда. Текин фойдаланиш шартномасидан воз кечиш
Агар ашёдан текин фойдаланиш муддати шартномада белгилаб қўйилган бўлмаса
ва шартномада хабар қилишнинг бошқа муддати назарда тутилмаган бўлса, ҳар қайси
тараф иккинчи тарафни бир ой олдин хабардор қилиб, шартномадан хоҳлаган пайтда воз
кечишга ҳақли.
Агар текин фойдаланиш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
ссуда олувчи муддати кўрсатиб тузилган шартномадан ушбу модданинг биринчи қисмида
назарда тутилган тартибда ҳар қачон воз кечишга ҳақли.
629-модда. Текин фойдаланиш шартномасидаги тарафларнинг ўзгариши
Ссуда берувчи ашёни бошқа шахсга беришга ёки уни ҳақ эвазига фойдаланиш
учун учинчи шахсга топширишга ҳақли. Бунда аввал тузилган текин фойдаланиш
шартномаси бўйича ҳуқуқлар янги мулкдор ёки фойдаланувчига ўтади, унинг ашёга
нисбатан ҳуқуқлари қаторига ссуда олувчининг ҳуқуқлари қўшилади.
Ссуда берувчи фуқаро вафот этган ёхуд ссуда берувчи юридик шахс қайта ташкил
этилган ёки тугатилган тақдирда текин фойдаланиш шартномаси бўйича уларнинг ҳуқуқ
ва бурчлари меросхўрга ёки бошқа ҳуқуқий ворисга ёхуд ашёга мулк ҳуқуқи ёки ашёни
текин фойдаланиш учун топширишга асос бўлган ўзга ҳуқуқ ўтган бошқа шахсга ўтади.
Ссуда олувчи юридик шахс қайта ташкил этилган тақдирда, текин фойдаланиш
шартномасида бошқа тартиб назарда тутилган бўлмаса, унинг шартнома бўйича ҳуқуқ ва
мажбуриятлари ҳуқуқий ворисга ўтади.
630-модда. Текин фойдаланиш шартномасининг бекор бўлиши
Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ссуда олувчи фуқаро
вафот этган ёки ссуда олувчи юридик шахс тугатилган ҳолларда текин фойдаланиш
шартномаси бекор бўлади.
37-боб. Пудрат
1-§. Пудрат тўғрисида умумий қоидалар
631-модда. Пудрат шартномаси
Пудрат шартномаси бўйича бир тараф (пудратчи) иккинчи тараф
(буюртмачи)нинг топшириғига биноан маълум бир ишни бажариш ва унинг натижасини
буюртмачига белгиланган муддатда топшириш мажбуриятини олади, буюртмачи эса иш
натижасини қабул қилиб олиш ва бунинг учун ҳақ тўлаш мажбуриятини олади. Агар
қонун ҳужжатларида ёхуд тарафлар келишувида бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, ишни бажариш учун пудратчи таваккал қилади.
Пудрат шартномасининг айрим турлари (маиший пудрат, қурилиш пудрати,
лойиҳалаш ёки қидирув ишлари пудрати, илмий-тадқиқот, тажриба-конструкторлик ва
технология ишлари пудрати)га, агар ушбу Кодекснинг бундай турдаги шартномалар
тўғрисидаги қоидаларида бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, ушбу параграфда назарда
тутилган қоидалар қўлланади.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
632-модда. Пудрат шартномаси бўйича бажариладиган ишлар
Пудрат шартномаси ашёни тайёрлаш ёки уни қайта ишлаш (ишлов бериш) ёхуд
бошқа ишни бажариб, натижасини буюртмачига бериш ёки бошқача тарзда топшириш
ҳақида тузилади.
Агар пудрат шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, иш
пудратчининг материаллари, унинг кучи ва маблағлари ҳисобидан бажарилади.
Агар пудрат шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
буюртмачининг топшириғини бажариш усулларини пудратчи мустақил белгилайди.
Пудратчи ўзи берган материаллар ва ускуналарнинг сифати тегишли даражада
бўлмаганлиги учун, шунингдек учинчи шахслар ҳуқуқлари бўлган материаллар ва
ускуналарни берганлиги учун жавобгар бўлади.
633-модда. Материалларнинг тасодифан нобуд бўлиш ёки тасодифан
бузилиш хавфи
Материалларнинг тасодифан нобуд бўлиш ёки тасодифан бузилиш хавфи, агар
қонун ҳужжатларида ёки шартномада бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, пудратчининг
пудрат шартномасида шартлашилган ишни топшириш муддати келгунча материалларни
берган тараф зиммасида, бу муддатдан кейин эса ишни топширишни кечиктириб юборган
тараф зиммасида бўлади.
634-модда. Бош пудратчи ва ёрдамчи пудратчи
Агар қонун ҳужжатларида ёки пудрат шартномасида пудратчининг шартномада
кўрсатилган ишни шахсан ўзи бажариш мажбуриятлари келиб чиқмаса, пудратчи ўз
мажбуриятларининг бир қисмини бажариш учун бошқа шахслар (ёрдамчи пудратчилар)ни
жалб қилишга ҳақли. Бундай ҳолларда пудратчи бош пудратчи ҳисобланади.
Ушбу Кодекс 241-моддасининг иккинчи ва учинчи қисмларига ва 334-моддасига
мувофиқ, бош пудратчи буюртмачининг пудрат шартномаси бўйича ўз мажбуриятларини
бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги учун ёрдамчи пудратчи олдида
жавобгар бўлади, буюртмачи олдида эса, ёрдамчи пудратчи ўз мажбуриятларини
бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлигининг оқибатлари учун жавобгар
бўлади.
Агар қонун ёки пудрат шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
буюртмачи ва ёрдамчи пудратчининг ҳар бири бош пудратчи билан тузган шартномалар
бузилиши билан боғлиқ талабларни бир-бирига қўйишга ҳақли эмас.
Ушбу модданинг биринчи қисмидаги қоидаларни ёки пудрат шартномасини
бузиб, шартномани бажариш учун ёрдамчи пудратчини жалб қилган пудратчи ушбу
ёрдамчи пудратчи шартномани бажаришда қатнашиб, етказган зарар учун буюртмачи
олдида жавобгар бўлади.
Бош пудратчининг розилигини олган ҳолда буюртмачи айрим ишларни бажариш
учун бошқа шахслар билан шартнома тузишга ҳақли. Бу ҳолда мазкур шахслар ишни
бажармаганлиги ёки лозим даражада бажармаганлиги учун бевосита буюртмачи олдида
жавобгар бўладилар.
635-модда. Ишни бажариш муддатлари
Пудрат шартномасида ишни бажаришнинг бошланғич ва охирги муддатлари
кўрсатилади. Тарафлар ўртасидаги келишувга мувофиқ, шартномада ишнинг айрим
босқичларини тугаллаш муддатлари (оралиқ муддатлар) ҳам назарда тутилиши мумкин.
Пудрат шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, пудратчи ишни
бажаришнинг бошланғич ва охирги, шунингдек оралиқ муддатларини бузганлик учун
жавобгар бўлади.
Пудрат шартномасида кўрсатилган ишни бажаришнинг бошланғич, охирги ва
оралиқ муддатлари шартномада назарда тутилган ҳолларда ва тартибда ўзгартирилиши
мумкин.
Ушбу Кодекс 337-моддасининг иккинчи қисмида кўрсатилган ижро муддатини
кечиктириш оқибатлари ишни бажаришнинг охирги муддатига риоя этилмаган ҳолларда
юзага келади.
636-модда. Ишнинг баҳоси
Пудрат шартномасида бажариладиган ишнинг баҳоси ёки уни аниқлаш усуллари
кўрсатилади. Улар шартномада кўрсатилган бўлмаса, ишнинг баҳоси ушбу Кодекс 356-
моддасининг тўртинчи қисмига мувофиқ белгиланади.
Пудрат шартномасидаги ишнинг баҳоси пудратчининг чиқимларини ва унга
тўланадиган ҳақни ўз ичига олади.
Ишнинг баҳоси смета тузиш йўли билан аниқланиши мумкин.
Иш пудратчи томонидан тузилган смета бўйича бажарилган тақдирда, смета
буюртмачи томонидан тасдиқланган пайтдан бошлаб кучга эга бўлади ва пудрат
шартномасининг бир қисми бўлиб қолади.
Ишнинг баҳоси (смета) тахминий ёки қатъий бўлиши мумкин. Пудрат
шартномасида бундай кўрсатма бўлмаса, ишнинг баҳоси (смета) қатъий ҳисобланади.
Агар қўшимча ишларни бажариш зарур бўлиб қолса ва шу сабабли ишнинг
тахминан белгиланган баҳосини (тахминий сметани) анча оширишга тўғри келса,
пудратчи бу ҳақда буюртмачини вақтида огоҳлантириши шарт. Буюртмачи пудрат
шартномасида кўрсатилган ишнинг баҳосини (сметани) оширишга рози бўлмаган
тақдирда, шартномадан воз кечишга ҳақли. Бундай ҳолларда пудратчи буюртмачидан
ишнинг бажарилган қисмининг баҳосини тўлашни талаб қилиши мумкин.
Буюртмачини пудрат шартномасида кўрсатилган ишнинг баҳосини (сметани)
ошириш зарурлиги тўғрисида ўз вақтида огоҳлантирмаган пудратчи иш учун шартномада
кўрсатилган баҳо бўйича ҳақ олиш ҳуқуқини сақлаб қолган ҳолда шартномани бажариши
шарт.
Пудратчи, қоида тариқасида, қатъий баҳо (қатъий смета)ни оширишни,
буюртмачи эса уни камайтиришни талаб қилишга, шу жумладан бажарилиши керак
бўлган ишнинг тўла ҳажмини ёки бунинг учун зарур харажатларни пудрат шартномаси
тузилаётган пайтда назарда тутиш имконияти бўлмаган ҳолларда ҳам, ҳақли эмас.
Пудратчи томонидан тақдим қилиниши керак бўлган материаллар ва ускуналар,
шунингдек учинчи шахслар томонидан унга кўрсатиладиган хизматлар баҳоси анча ошган
ва буни шартнома тузиш вақтида назарда тутиш мумкин бўлмаган ҳолларда ушбу
Кодекснинг 383-моддасига биноан пудратчи белгиланган иш баҳосини (сметани)
оширишни талаб қилишга, буюртмачи бу талабни бажаришдан бош тортган тақдирда эса,
шартномани бекор қилишни талаб қилишга ҳақли.
637-модда. Пудратчининг тежами
Пудратчининг амалдаги харажатлари иш баҳосини аниқлаш вақтида (смета
тузилаётганда) назарда тутилган харажатлардан кам бўлган ҳолларда, башарти буюртмачи
пудратчининг тежами бажарилган иш сифатига таъсир этганлигини исботлай олмаса,
пудратчи ишлар учун пудрат шартномасида кўрсатилган баҳо бўйича ҳақ олиш ҳуқуқини
сақлаб қолади.
Пудрат шартномасида пудратчининг тежами тарафлар ўртасида тақсимланиши
назарда тутилиши мумкин.
638-модда. Ишга ҳақ тўлаш тартиби
Агар пудрат шартномасида бажарилган ишга ёки унинг айрим босқичларига
олдиндан ҳақ тўлаш назарда тутилган бўлмаса, буюртмачи пудратчига шартлашилган
ҳақни иш тегишли тарзда ва келишилган муддатда ёхуд буюртмачининг розилиги билан
муддатидан олдин бажарилиб, унинг натижалари узил-кесил топширилганидан кейин
тўлаши шарт.
Пудратчи қонун ҳужжатларида ёки пудрат шартномасида назарда тутилган
ҳолларда ва миқдордагина ўзига бўнак ёки закалат берилишини талаб қилишга ҳақли.
639-модда. Пудратчининг ушлаб қолиш ҳуқуқи
Шартноманинг бажарилиши муносабати билан буюртмачи пудратчига
белгиланган тегишли ҳақни ёки бошқа суммани тўлаш мажбуриятини бажармаган
тақдирда, буюртмачи томонидан тегишли сумма тўлангунга қадар пудратчи ишнинг
натижаларини, шунингдек буюртмачига тегишли ускуналарни, қайта ишлаш (ишлов
бериш) учун берилган ашёларни, фойдаланилмай қолган материал қолдиғи ва
пудратчининг ихтиёридаги бошқа мол-мулкни ушбу Кодекснинг 290 ва 291-моддаларига
мувофиқ ушлаб қолиш ҳуқуқига эга.
640-модда. Ишни буюртмачининг материалидан фойдаланиб бажариш
Пудратчи буюртмачи берган материалдан тежаб-тергаб ва режали фойдаланиши,
иш тугаганидан сўнг ишлатилган материал тўғрисида буюртмачига ҳисобот бериши,
шунингдек унинг қолдиғини қайтариб бериши ёхуд ўз ихтиёридаги фойдаланилмай
қолган материалнинг қийматини ҳисобга олиб, буюртмачининг розилиги билан ишнинг
баҳосини камайтириши шарт.
Башарти пудратчи буюртмачи берган материални тегишли суратда қабул қилиб
олаётганида ундаги камчиликларни аниқлаш мумкин бўлмаганлигини исбот қила олмаса,
у буюртмачи берган материалнинг камчиликлари туфайли ишнинг лозим даражада
бажарилмаганлиги учун жавобгар бўлади.
641-модда. Буюртмачи берган мол-мулкнинг сақланмаганлиги учун
пудратчининг жавобгарлиги
Пудрат шартномасини бажариш муносабати билан буюртмачи берган материал,
ускуна, қайта ишлашга (ишлов беришга) топширилган ашё ва пудратчи ихтиёрига ўтган
бошқа мол-мулк сақланмаганлиги учун пудратчи жавобгар бўлади.
642-модда. Пудратчи ишни бажараётган вақтда буюртмачининг ҳуқуқлари
Буюртмачи пудратчининг фаолиятига аралашмаган ҳолда исталган вақтда ишнинг
боришини ва сифатини текширишга ҳақли.
Агар пудратчи пудрат шартномасини бажаришга ўз вақтида киришмаса ёки ишни
суст бажариши натижасида уни белгиланган муддатда тугатиш мумкин эмаслиги аниқ
бўлиб қолса, буюртмачи шартномадан воз кечиб, етказилган зарарни қоплашни талаб
қилишга ҳақли. Шу билан бирга агар иш кечиктириб бажариладиган бўлса, буюртмачи
шартномага нисбатан ўз қизиқишини йўқотганлигини исбот қилиши лозим.
Агар ишни бажариш вақтида унинг тегишли даражада бажарилмаслиги аниқ
бўлиб қолса, буюртмачи пудратчига камчиликларни йўқотиш учун оқилона муддат
белгилашга ва бу талабни пудратчи белгиланган муддатда бажармаган тақдирда пудрат
шартномасидан воз кечишга ёхуд бу камчиликларни пудратчи ҳисобидан тузатишни
бошқа шахсга топширишга, шунингдек етказилган зарарни қоплашни талаб қилишга
ҳақли.
Агар пудрат шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, буюртмачи
иш натижаси ўзига топширилгунга қадар истаган вақтда шартномадан воз кечиб,
белгиланган баҳонинг буюртмачи шартномадан воз кечганлиги тўғрисидаги
огоҳлантириш олингунга қадар бажарилган ишга мутаносиб қисмини тўлаши мумкин.
Буюртмачи пудратчига шартноманинг бекор қилиниши туфайли етказилган зарарни ҳам
бажарилган ишнинг баҳоси билан ҳамма иш учун белгиланган баҳо ўртасидаги фарқ
доирасида тўлаши шарт.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
643-модда. Пудратчи буюртмачини огоҳлантириб қўйиши шарт бўлган
ҳолатлар
Пудратчи қуйидагиларни аниқлаган тақдирда дарҳол буюртмачини
огоҳлантириши ва ундан кўрсатмалар олгунга қадар ишни тўхтатиб туриши шарт:
буюртмачи берган материал, ускуналар, техник ҳужжатлар ёки қайта ишлаш
(ишлов бериш) учун топширилган ашёнинг яроқсизлиги ёки сифатсизлигини;
буюртмачининг ишни бажариш усули тўғрисидаги кўрсатмаларини бажариш
унинг учун ёмон оқибатларга олиб келиши мумкинлигини;
пудратчига боғлиқ бўлмаган, бажарилаётган иш натижаларининг яроқлилиги ёки
пишиқлигини хавф остига қўядиган ёхуд ишни белгиланган муддатда ниҳоясига етказиш
мумкин бўлмайдиган қилиб қўядиган бошқа ҳолатларни.
Ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган ҳолатлар тўғрисида буюртмачини
огоҳлантирмаган ёки огоҳлантиришга жавоб олиш учун шартномада кўрсатилган муддат
ўтишини, бундай муддат кўрсатилмаган бўлса, оқилона муддат ўтишини кутмасдан ёхуд
буюртмачи ишни тўхтатиб туриш тўғрисида ўз вақтида кўрсатма берган бўлишига
қарамасдан ишни давом эттираверган пудратчи буюртмачи унга ёки пудратчи
буюртмачига тегишли талаблар қўйганида мазкур ҳолатларни важ қилиб келтиришга
ҳақли эмас.
Агар буюртмачи пудратчининг ушбу модданинг биринчи қисмида назарда
тутилган ҳолатлар тўғрисида ўз вақтида ва асосли огоҳлантирганига қарамасдан, оқилона
муддатда яроқсиз ёки сифатсиз материални алмаштирмаса, ишни бажариш усули
тўғрисидаги кўрсатмаларини ўзгартирмаса ёхуд ишнинг яроқлилиги ёки пишиқлигини
хавф остига қўядиган ҳолатларни бартараф этиш учун зарур бўлган бошқа чораларни
кўрмаса, пудратчи шартномани бажаришдан бош тортишга ва етказилган зарарни
қоплашни талаб қилишга ҳақли.
644-модда. Буюртмачининг пудрат шартномаси бўйича муқобил
мажбуриятларни бажармаслиги
Буюртмачи пудрат шартномаси бўйича ўзининг муқобил мажбуриятларини
бажармаганлиги, хусусан материал, ускуналар, техник ҳужжатларни ёки қайта ишланиши
(ишлов берилиши) керак бўлган ашёни бермаганлиги пудратчининг шартномани
бажаришига тўсқинлик қилган ҳолларда, шунингдек мазкур мажбуриятлар белгиланган
муддатда бажарилмаслигини яққол кўрсатиб турган ҳолатлар мавжуд бўлганида (ушбу
Кодекснинг 256-моддаси) пудратчи ишга киришмасликка, бошланган ишни эса тўхтатиб
қўйишга ҳақли.
Агар пудрат шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, пудратчи
ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган ҳолатлар мавжуд бўлган тақдирда,
шартномани бажаришдан бош тортишга ва зарарнинг қопланишини талаб қилишга ҳақли.
645-модда. Буюртмачининг ёрдами
Пудратчининг ишни бажаришига буюртмачи пудрат шартномасида назарда
тутилган ҳолларда, ҳажмда ва тартибда ёрдам бериши шарт.
Буюртмачи бу мажбуриятни бажармаса, пудратчи кўрилган зарарни, шу
жумладан бекор туриб қолганлик оқибатидаги қўшимча чиқимларни қоплашни ёки ишни
бажариш муддатини ўзгартириш ёхуд пудрат шартномасида кўрсатилган иш баҳосини
оширишни талаб қилишга ҳақли.
Буюртмачининг ҳаракати ёки йўл қўйган хатоси туфайли пудрат шартномаси
бўйича ишни бажариш мумкин бўлмай қолган тақдирда, пудратчи ишнинг бажарилган
қисмини ҳисобга олган ҳолда шартномада кўрсатилган баҳони олиш ҳуқуқини сақлаб
қолади.
646-модда. Буюртмачининг бажарилган ишларни қабул қилиши
Буюртмачи бажарилган ишни (унинг натижасини) пудрат шартномасида назарда
тутилган муддатда ва тартибда пудратчи иштирокида кўриб чиқиши ва қабул қилиши, иш
натижасини ёмонлаштирадиган даражада шартномадан чекиниш ёки бошқа камчиликлар
аниқланган тақдирда эса, бу тўғрида пудратчига дарҳол маълум қилиши шарт.
Ишни қабул қилиш вақтида унинг камчиликларини аниқлаган буюртмачи бу
камчиликлар ёхуд уларни тузатиш тўғрисида кейинчалик талаб қўйиш мумкинлиги
далолатнома ёки қабул қилишни тасдиқловчи бошқа ҳужжатда кўрсатилган ҳоллардагина
уларни важ қилиб келтиришга ҳақли.
Буюртмачи ишни текширмасдан қабул қилган бўлса, уни қабул қилишнинг оддий
усулида аниқланиши мумкин бўлган камчиликлар (очиқ кўриниб турган камчиликлар)ни
далил қилиб келтириш ҳуқуқидан маҳрум бўлади.
Буюртмачи иш қабул қилиб олинганидан сўнг унда пудрат шартномасидан
чекинишлар ёки ишни қабул қилишнинг оддий усулида аниқланиши мумкин бўлмаган
бошқа хил камчиликлар (яширин камчиликлар)ни, шу жумладан, пудратчи қасддан
яширган камчиликларни аниқласа, улар аниқланганидан сўнг ўн кунлик муддат ичида бу
тўғрида пудратчига хабар қилиши шарт.
Буюртмачи билан пудратчи ўртасида бажарилган ишнинг камчиликлари ёки
уларнинг сабаблари юзасидан низо келиб чиққан тақдирда, истаган тарафнинг талаби
бўйича экспертиза тайинланиши керак. Экспертиза ўтказиш харажатлари пудратчи
зиммасида бўлади, экспертиза пудрат шартномаси бузилмаганлигини ёки пудратчининг
ҳаракатлари билан аниқланган камчиликлар ўртасида сабабий боғланиш йўқлигини
аниқлаган ҳоллар бундан мустасно. Бундай ҳолларда экспертиза харажатларини
экспертиза ўтказишни талаб қилган тараф, агар экспертиза тарафларнинг ўзаро келишуви
билан тайинланган бўлса, иккала тараф тенг миқдорда тўлайди.
Агар пудрат шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, буюртмачи
бажарилган ишни қабул қилишдан бош тортганида, пудратчи шартномага биноан иш
натижаси буюртмачига топширилиши керак бўлган кундан бошлаб бир ой ўтгач ва
шундан кейин буюртмачини икки марта огоҳлантирган ҳолда иш натижасини сотиб
юборишга, тушган пулни эса, пудратчига тегишли ҳамма тўловларни чегириб ташлаб,
нотариал идоранинг депозитига буюртмачининг номига киритиб қўйишга ҳақли.
Пудратчи пудрат нарсасини сотиш ўрнига уни ушлаб туриш ёки келтирилган зарарни
буюртмачидан ундириб олиш ҳуқуқидан фойдаланишга ҳақли.
Агар буюртмачининг бажарилган ишни қабул қилишдан бош тортиши ишни
топшириш кечикиб кетишига сабаб бўлган бўлса, тайёрланган (қайта ишланган) ашёнинг
тасодифан нобуд бўлиш хавфи ашё топширилиши лозим бўлган пайтда буюртмачига
ўтган деб ҳисобланади.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
647-модда. Ишнинг сифати
Пудратчи бажарган иш пудрат шартномасининг шартларига, шартлар
бўлмаганида ёки тўлиқ бўлмаганида эса, одатда тегишли турдаги ишларга қўйиладиган
талабларга мос келиши керак. Агар қонун ҳужжатларида ёки шартномада бошқача тартиб
назарда тутилган бўлмаса, бажарилган иш натижаси буюртмачига топшириш пайтида
шартномада кўрсатилган ёки одатда қўйиладиган талаблар билан белгиланган
хусусиятларга эга бўлиши ва оқилона муддат давомида шартномада назарда тутилганидек
фойдаланиш учун, агар у шартномада белгиланган бўлмаса, бундай турдаги ишнинг
натижасидан одатдагидек фойдаланиш учун яроқли бўлиши керак.
Агар қонун ҳужжатларида пудрат шартномаси бўйича бажариладиган ишга
қўйиладиган мажбурий талаблар назарда тутилган бўлса, тадбиркор сифатида иш олиб
бораётган пудратчи ишни бундай мажбурий талабларга амал қилган ҳолда бажариши
шарт.
Пудратчи белгиланган мажбурий талабларга нисбатан сифат жиҳатидан бирмунча
юқори талабларга жавоб берадиган ишни бажаришни пудрат шартномаси асосида ўз
зиммасига олиши мумкин.
648-модда. Ишнинг сифатига кафолат бериш
Қонун ҳужжатларида ёки пудрат шартномасида пудратчи буюртмачига ишнинг
сифатига кафолат бериши назарда тутилган бўлса, пудратчи бутун кафолат муддати
давомида ушбу Кодекс 647-моддасининг биринчи қисми талабларига мос келадиган иш
натижаларини буюртмачига топшириши шарт.
Агар пудрат шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ишлар
натижасининг сифатига берилган кафолат ишнинг натижасини ташкил этувчи ҳамма
нарсага тегишли бўлади.
649-модда. Кафолат муддатини ҳисоблаш тартиби
Агар пудрат шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, кафолат
муддати буюртмачи бажарилган иш натижасини қабул қилган ёки қабул қилиши лозим
бўлган пайтдан ўта бошлайди.
Агар қонун ҳужжатларида ёки тарафларнинг келишувида бошқача тартиб назарда
тутилган бўлмаса ёхуд у пудрат шартномасининг хусусиятларидан келиб чиқмаса, пудрат
шартномаси бўйича кафолат муддатини ҳисоблаш учун ушбу Кодекс 404-моддасининг
иккинчи, учинчи, тўртинчи ва бешинчи қисмларида кўрсатилган қоидалар тегишинча
татбиқ этилади.
650-модда. Ишнинг сифати лозим даражада бўлмаганлиги учун
пудратчининг жавобгарлиги
Агар иш пудратчи томонидан пудрат шартномасидан четга чиққан ҳолда
бажарилиб, иш натижасини ёмонлаштирган бўлса, ёки уни шартномада назарда тутилган
мақсадлар учун ёхуд шартномада яроқсизлик ҳақида тегишли шартлар бўлмаган тақдирда,
одатдаги мақсадлар учун фойдаланишга яроқсиз қилиб қўядиган бошқа камчиликлар
билан бажарилган бўлса, буюртмачи, башарти қонунда ёки шартномада бошқача тартиб
назарда тутилган бўлмаса, ўз хоҳишига кўра пудратчидан:
камчиликларни оқилона муддатда бепул бартараф этишни;
иш учун белгиланган баҳони мутаносиб равишда камайтиришни;
шартномада буюртмачининг камчиликларни бартараф этиш ҳуқуқи назарда
тутилган бўлса, уларни бартараф этишга қилган ўз харажатларини қоплашни талаб
қилишга ҳақли.
Пудратчи ишдаги ўзи жавобгар бўлган камчиликларни бартараф этиш ўрнига,
буюртмачига шартномани бажаришни кечиктирганлик натижасида етказган зарарни
қоплаган ҳолда ишни янгидан бепул бажариб беришга ҳақли. Бундай ҳолда буюртмачи
илгари ўзига топширилган иш натижасини, агар ишнинг характерига кўра уни қайтариб
бериш мумкин бўлса, пудратчига қайтариб бериши шарт.
Агар ишдаги пудрат шартномаси шартларидан четга чиқишлар ёки бошқа хил
камчиликлар жиддий ва бартараф этиб бўлмайдиган даражада бўлса ёхуд аниқланган
камчиликлар буюртмачи томонидан белгиланган оқилона муддатда бартараф этилмаган
бўлса, буюртмачи шартномани бажаришдан бош тортишга ва келтирилган зарарни
қоплашни талаб қилишга ҳақли.
Пудрат шартномасининг муайян камчилик учун пудратчини жавобгарликдан озод
қилиш тўғрисидаги шарти, агар бундай нуқсонлар пудратчининг айбли ҳаракатлари ёки
ҳаракатсизлиги туфайли вужудга келганлиги исботланса, пудратчини жавобгарликдан
озод қилмайди.
Ишни бажариш учун материал берган пудратчи унинг сифати учун сотувчининг
сифати лозим даражада бўлмаган товар учун жавобгарлиги тўғрисидаги қоидалар бўйича
жавобгар бўлади.
651-модда. Иш натижасининг лозим даражада сифатли эмаслигини аниқлаш
муддатлари
Агар қонун ёки пудрат шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
буюртмачи ушбу моддада белгиланган муддатларда иш натижасининг лозим даражада
сифатли эмаслигини аниқлаган тақдирда, ишнинг натижаси лозим даражада сифатли
эмаслиги билан боғлиқ талабларни қўйишга ҳақли.
Иш натижасига кафолат муддати белгиланмаган ҳолларда иш натижаларидаги
камчиликлар оқилона муддатда, бироқ иш натижаси топширилган кундан бошлаб икки
йил мобайнида аниқланган тақдирда, агар қонунда, шартномада ёки иш муомаласи
одатларида бошқа муддатлар белгиланган бўлмаса, буюртмачи иш натижасидаги
камчиликлар билан боғлиқ талабларни қўйиши мумкин.
Буюртмачи кафолат муддати мобайнида аниқланган иш натижасидаги
камчиликлар билан боғлиқ талабларни қўйишга ҳақли.
Шартномада назарда тутилган кафолат муддати икки йилдан кам бўлиб,
буюртмачи иш натижасидаги камчиликларни кафолат муддати тамом бўлгач, бироқ ушбу
модданинг бешинчи қисмида назарда тутилган пайтдан эътиборан икки йил давомида
аниқлаган ва бу камчиликлар иш натижаси ўзига топширилгунича ёки топшириш пайтига
қадар юзага келган сабабларга кўра пайдо бўлганлигини исбот қилса, улар учун пудратчи
жавобгар бўлади.
Агар пудрат шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, кафолат
муддати бажарилган иш натижаси буюртмачи томонидан қабул қилиб олинган ёки қабул
қилиб олиниши лозим бўлган пайтдан эътиборан ўта бошлайди.
Пудрат шартномаси бўйича кафолат муддатини ҳисоблашда, агар қонун
ҳужжатларида, тарафлар ўртасидаги келишувда бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса
ёки у пудрат шартномасининг хусусиятларидан келиб чиқмаса, ушбу Кодекс 404-моддаси
иккинчи, учинчи, тўртинчи ва бешинчи қисмларининг қоидалари тегишинча қўлланади.
652-модда. Иш сифатининг тегишли даражада эмаслиги хусусида даъво
қўзғатиш муддати
Иш сифатининг тегишли даражада эмаслиги туфайли келиб чиққан талаблар учун
даъво қўзғатиш муддати ушбу Кодекс 150-моддасининг қоидаларига биноан белгиланади.
Агар қонун ҳужжатлари ёки пудрат шартномасида пудратчининг иш сифатига
кафолат бериши назарда тутилган, кафолат муддати белгиланган ва ишдаги камчиликлар
хусусидаги ариза кафолат муддатида берилган бўлса, даъво қўзғатиш муддати
камчиликлар хусусида ариза берилган кундан эътиборан ўта бошлайди.
Агар пудрат шартномасига мувофиқ буюртмачи иш натижасини қисмларга бўлиб
қабул қилган бўлса, даъво муддати иш натижаси бутунлай қабул қилиб олинган кундан
эътиборан ўта бошлайди.
653-модда. Пудратчининг буюртмачига ахборот бериш мажбурияти
Агар шартномада назарда тутилган бўлса ёки ахборотнинг характеридан иш
натижасидан пудрат шартномасида назарда тутилган мақсадларда ушбу ахборотсиз
фойдаланиш мумкин эмаслиги англашилса, пудратчи буюртмачига ишнинг натижаси
билан бирга пудрат шартномасининг нарсасини ишлатиш ёки ундан бошқача тарзда
фойдаланишга тааллуқли бўлган ахборотни ҳам бериши шарт.
654-модда. Тарафлар олган ахборотнинг махфийлиги
Агар бир тараф пудрат шартномаси бўйича ўз мажбуриятларини бажарганлиги
туфайли иккинчи тарафдан янги ечимлар ва техникавий билимлар, жумладан ҳуқуқий
муҳофаза қилинмайдиган ечим ва билимлар, шунингдек тижорат сири деб ҳисобланиши
мумкин бўлган маълумотлар олса, у бу маълумотларни иккинчи тарафнинг розилигисиз
учинчи шахсларга маълум қилишга ҳақли эмас. Бундай ахборотдан фойдаланиш тартиби
ва шартлари тарафларнинг келишуви билан белгиланади.
655-модда. Буюртмачига материал ва ускуналарни қайтариб бериш
Агар буюртмачи ушбу Кодекс 642-моддасининг тўртинчи қисмига ёки 650-
моддасининг учинчи қисмига асосан пудрат шартномасини бажаришдан воз кечса,
пудратчи буюртмачи томонидан берилган материалларни, ускуналарни, қайта ишлаш
(ишлов бериш) учун берилган ашё ва бошқа мол-мулкни буюртмачига қайтариб бериши
ёки буюртмачи кўрсатган шахсга топшириши, агар бунинг иложи бўлмаса —
материаллар, ускуналар, ашё ва бошқа мол-мулкнинг қийматини тўлаши шарт.
2-§. Маиший пудрат
656-модда. Маиший пудрат шартномаси
Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошираётган пудратчи маиший пудрат
шартномаси бўйича буюртмачи-фуқаронинг топшириғи билан унинг маиший ёхуд бошқа
шахсий эҳтиёжларини қондиришга қаратилган маълум ишларни бажариш мажбуриятини,
буюртмачи эса ишни қабул қилиш ва ҳақини тўлаш мажбуриятини олади.
Агар қонун ҳужжатлари ёхуд шартномада, шу жумладан буюртмачи қўшилган
формулярлар ёки бошқа стандарт шаклларнинг шартларида бошқача тартиб назарда
тутилмаган бўлса, пудратчи буюртмачига патта ёки буюртма қабул қилинганлигини
тасдиқлайдиган бошқа ҳужжатни берган пайтдан бошлаб маиший пудрат шартномаси
тузилган ҳисобланади.
Мазкур ҳужжатларнинг буюртмачида бўлмаслиги, уни маиший пудрат
шартномаси тузилганлигини ёки унинг шартларини тасдиқловчи гувоҳлар
кўрсатмаларини важ қилиб келтириш ҳуқуқидан маҳрум қилмайди.
Маиший пудрат шартномаси оммавий шартномалар жумласига киради.
657-модда. Буюртмачи ҳуқуқларининг кафолатлари
Пудратчи маиший пудрат шартномасига ҳақ эвазига бажариладиган қўшимча
ишлар ёки хизматларни киритишга буюртмачини мажбур қилишга ҳақли эмас. Бу талаб
бузилган тақдирда, буюртмачи тегишли иш ёки хизматга ҳақ тўлашдан бош тортишга
ҳақли.
Буюртмачи иш унга топширилгунча истаган вақтда белгиланган ҳақнинг у пудрат
шартномасини бажаришдан воз кечганлиги тўғрисидаги билдиришни пудратчи олгунга
қадар бажарилган ишга мутаносиб қисмини ва шартномани бажариш мақсадида шу
пайтгача қилинган харажатларни пудратчига тўлаб, агар бу харажатлар иш учун
тўланадиган ҳақнинг кўрсатиб ўтилган қисмига кирмаса, маиший буюртма шартномасини
бажаришдан воз кечишга ҳақли. Шартноманинг буюртмачини бундай ҳуқуқдан маҳрум
қилувчи шартлари ўз-ўзидан ҳақиқий эмас.
658-модда. Таклиф этилаётган иш тўғрисида буюртмачига ахборот бериш
Маиший пудрат шартномаси тузилгунига қадар пудратчи таклиф қилинаётган иш,
унинг турлари ва хусусиятлари, баҳоси, ҳақ тўлаш шакли тўғрисида буюртмачига зарур ва
ишонарли ахборотни топшириши, шунингдек буюртмачининг илтимосига биноан
шартномага ва тегишли ишга доир маълумотларни унга бериши шарт. Агар ишнинг
хусусияти бўйича аҳамияти бўлса, пудратчи уни бажарадиган аниқ шахсни кўрсатиши
керак.
Пудратчидан олинган ахборотнинг тўлиқ ёки ишончли бўлмаганлиги оқибатида
буюртмачи назарда тутган хусусиятларга эга бўлмаган ишни бажариш тўғрисида
шартнома тузилган бўлса, буюртмачи бажарилган ишга ҳақ тўламаган ҳолда маиший
пудрат шартномасини бекор қилишни ва етказилган зарарни қоплашни талаб қилишга
ҳақли.
659-модда. Бажарилган ишдан фойдаланиш шартлари тўғрисида
буюртмачини огоҳлантириш
Пудратчи буюртмачига ишни топшириш вақтида иш натижасидан самарали ва
хавфсиз фойдаланиш учун риоя этилиши зарур бўлган талабларни, шунингдек тегишли
талабларга риоя қилмаслик буюртмачининг шахсан ўзи ва бошқа шахслар учун қандай
оқибатларга олиб келиши мумкинлигини маълум қилиши шарт.
660-модда. Ишни пудратчининг материалидан фойдаланиб бажариш
Агар маиший пудрат шартномаси бўйича иш пудратчининг материалидан
фойдаланиб бажарилса, буюртмачи материал ҳақининг ҳаммасини шартнома тузиш
вақтида тўлайди ёки унинг шартномада кўрсатилган қисми тўланиб, пудратчи бажарган
ишни буюртмачи қабул қилиб олаётганида тўла ҳисоб-китоб қилинади.
Маиший пудрат шартномасига биноан материал пудратчи томонидан насияга
берилиши, шу жумладан буюртмачи томонидан материалнинг ҳақини бўлиб-бўлиб тўлаш
шарти билан ҳам берилиши мумкин.
Пудратчи томонидан берилган материал баҳосининг маиший пудрат шартномаси
тузилганидан сўнг ўзгариши қайта ҳисоб-китоб қилишга сабаб бўлмайди.
661-модда. Ишни буюртмачининг материалидан фойдаланиб бажариш
Агар маиший пудрат шартномаси бўйича иш буюртмачининг материалидан
фойдаланиб бажарилса, шартнома тузилаётганда буюртмачига пудратчи томонидан
бериладиган паттада ёки бошқа ҳужжатда материалнинг аниқ номи, таърифи ва
тарафларнинг келишуви бўйича белгиланадиган баҳоси кўрсатилиши керак. Патта ёки
шунга ўхшаш бошқа ҳужжатдаги материалнинг баҳоси хусусида буюртмачи кейинчалик
судда низолашиши мумкин.
662-модда. Ишнинг баҳоси ва уни тўлаш
Маиший пудрат шартномасида ишнинг баҳоси тарафларнинг келишуви билан
белгиланади ва у пудратчи эълон қилган прейскурантда кўрсатилганидан юқори бўлиши
мумкин эмас. Пудратчи ишни бутунлай топширганидан сўнг буюртмачи унга ҳақ тўлайди.
Тарафларнинг келишувига мувофиқ буюртмачи шартнома тузилаётганда иш учун ҳақни
тўлиқ ёки бўнак бериш йўли билан тўлаши мумкин.
663-модда. Бажарилган ишда камчиликлар борлигини аниқлаш оқибатлари
Буюртмачи иш натижасини қабул қилиб олаётган ёки пудрат нарсасидан
фойдаланаётган пайтда камчиликларни аниқласа, ушбу Кодекснинг 650-моддасида
назарда тутилган ҳуқуқларидан бирини ушбу Кодекс 652-моддасининг биринчи қисмида
назарда тутилган умумий муддат давомида, кафолат муддати бўлганида эса, шу муддат
давомида амалга ошириши мумкин.
Маиший пудрат шартномаси бўйича бажарилган ишнинг буюртмачининг ўзи ва
бошқа шахслар ҳаётига ёки соғлиғига хавф туғдириши мумкин бўлган камчиликларини
текин бартараф этиш тўғрисидаги талаб, агар қонунда белгиланган тартибда узоқроқ
муддат (хизмат муддати) назарда тутилган бўлмаса, буюртмачи ёки унинг қонуний вориси
томонидан иш натижаси қабул қилиб олинган пайтдан бошлаб ўн йил давомида қўйилиши
мумкин. Бундай талаб ушбу камчиликлар қачон аниқланганлигидан қатъи назар, шу
жумладан улар кафолат муддати тугагандан сўнг аниқланган бўлса ҳам, қўйилиши
мумкин. Мазкур талаб пудратчи томонидан бажарилмаса, буюртмачи юқорида
кўрсатилган муддат давомида ё иш учун тўланган ҳақнинг тегишли қисмини қайтаришни
ёхуд ўз кучи билан ёки учинчи шахслар ёрдамида камчиликларни бартараф этиш билан
боғлиқ харажатларини қоплашни талаб қилишга ҳақли.
664-модда. Буюртмачи иш натижасини қабул қилиш учун келмаслигининг
оқибатлари
Буюртмачи бажарилган иш натижасини қабул қилиш учун келмаган ёки ишни
қабул қилишдан бошқача тарзда бўйин товлаган тақдирда, пудратчи буюртмачини ёзма
равишда огоҳлантириб, бундай огоҳлантиришдан кейин икки ой ўтгач, ишнинг
натижасини оқилона нархда сотишга, тушган пулни эса, ундан ўзига тегишли бўлган
бутун тўловларни чегириб қолиб, ушбу Кодекснинг 249-моддасига мувофиқ
буюртмачининг номига депозитга ўтказишга ҳақли.
Ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган ҳолларда пудратчи иш
натижасини сотиш ўрнига уни ушлаб туриш ёки келтирилган зарарни буюртмачидан
ундириб олиш ҳуқуқидан фойдаланиши мумкин.
665-модда. Маиший пудрат шартномаси бўйича иш тегишли даражада ёки
умуман бажарилмаган тақдирда буюртмачининг ҳуқуқлари
Маиший пудрат шартномаси бўйича иш тегишли даражада ёки умуман
бажарилмаган тақдирда буюртмачи ушбу Кодекснинг 434 — 436-моддаларига мувофиқ
сотиб олувчига берилган ҳуқуқлардан фойдаланиши мумкин.
3-§. Қурилиш пудрати
666-модда. Қурилиш пудрати шартномаси
Қурилиш пудрати шартномаси бўйича пудратчи шартномада белгиланган
муддатда буюртмачининг топшириғи билан муайян объектни қуриш ёки бошқа қурилиш
ишини бажариш мажбуриятини олади, буюртмачи эса пудратчига ишни бажариш учун
зарур шароит яратиб бериш, ишни қабул қилиш ва келишилган ҳақни тўлаш
мажбуриятини олади.
Қурилиш пудрати шартномаси корхонани, бинони (жумладан уй-жой биносини),
иншоотни ёки бошқа объектни қуриш ёки қайта қуриш ҳақида, шунингдек монтаж,
созлаш-ишга тушириш ва қурилаётган объект билан бевосита боғлиқ бўлган бошқа
ишларни бажариш ҳақида тузилади. Қурилиш пудрати шартномаси тўғрисидаги қоидалар,
агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, бино ва иншоотларни капитал
таъмирлаш ишларига нисбатан ҳам татбиқ этилади.
Қурилиш пудрати шартномасида назарда тутилган ҳолларда объектни буюртмачи
қабул қилиб олганидан кейин уни шартномада кўрсатилган муддатда ишлатишни
таъминлаш мажбуриятини пудратчи ўз зиммасига олади.
Тугалланмаган қурилишнинг мулкдори у буюртмачига топширилгунча ва унинг
ҳақи тўлангунча пудратчи ҳисобланади.
667-модда. Пудрат объектининг тасодифан нобуд бўлиш ёки тасодифан
шикастланиш хавфи
Агар пудрат объекти нобуд бўлса ёки шикастланса, объект қабул қилиб олингунга
қадар унинг тасодифан нобуд бўлиш ёки тасодифан шикастланиш хавфи пудратчи
зиммасида бўлади.
668-модда. Бажарилаётган ишларнинг хавфсизлиги учун жавобгарлик
Бажарилаётган ишларнинг хавфсизлиги учун пудратчи жавобгар бўлади.
669-модда. Қурилиш объектини суғурталаш
Агар шартномада тарафлар бошқача тартиб ва шартларни белгилаб қўйган
бўлмасалар, шартномада назарда тутилган объектни ёки ишлар мажмуини пудратчи ўз
ҳисобидан суғурталаши шарт.
Суғурталаш мажбурияти юклатилган тараф қурилиш пудрати шартномасида
назарда тутилган тартибда иккинчи тарафга шартнома шартларига мувофиқ суғурта
шартномаси тузганини тасдиқловчи далилларни, шу жумладан суғурта қилувчи, суғурта
суммаси миқдори ва суғурталанган таваккалчиликлар тўғрисидаги маълумотларни тақдим
қилиши керак.
Суғурталаш тегишли тарафни суғурта ҳодисаси юз беришининг олдини олиш
чора-тадбирларини кўриш мажбуриятидан озод қилмайди.
670-модда. Лойиҳа-смета ҳужжатлари
Пудратчи қурилиш ва у билан боғлиқ бўлган ишларни ишнинг ҳажми, мазмуни ва
уларга қўйиладиган бошқа талабларни белгилайдиган лойиҳа-смета ҳужжатларига
мувофиқ амалга ошириши шарт.
Қурилиш пудрати шартномасида бошқа кўрсатмалар бўлмаса, пудратчи лойиҳа-
смета ҳужжатларида кўрсатилган ҳамма ишларни бажариши шарт, деб тахмин қилинади.
Қурилиш пудрати шартномасида лойиҳа-смета ҳужжатларининг таркиби ва
мазмуни аниқланган, шунингдек қайси тараф ва қанча муддатда тегишли ҳужжатларни
тақдим қилиши лозимлиги назарда тутилган бўлиши керак.
Пудратчи қурилиш давомида лойиҳа-смета ҳужжатларида ҳисобга олинмаган
ишларни ва шу муносабат билан қўшимча ишларни бажариш ва қурилишнинг смета
қийматини ошириш зарурлигини аниқласа, бу тўғрида буюртмачига хабар бериши шарт.
Пудратчи буюртмачидан ўн кун ичида ўз хабарига жавоб олмаган тақдирда, агар
қонунда ёки қурилиш пудрати шартномасида бунинг учун бошқа муддат назарда тутилган
бўлмаса, тегишли ишларни тўхтатиб, бекор туриб қолиш натижасида кўрилган зарарни
буюртмачининг зиммасига юклаши шарт. Агар буюртмачи қўшимча иш бажариш
зарурати йўқлигини исботласа, бу зарарни қоплашдан озод этилади.
Ушбу модданинг тўртинчи ва бешинчи қисмларида белгиланган мажбуриятларни
бажармаган пудратчи, агар буюртмачининг манфаатини кўзлаб, хусусан ишнинг
тўхтатилиши қурилиш объектининг нобуд бўлишига ёки шикастланишига олиб келиши
мумкин бўлганлиги муносабати билан дарҳол ҳаракат қилиш зарур бўлганлигини
исботлай олмаса, у бажарган қўшимча иши учун буюртмачидан ҳақ тўлашни ва шу
туфайли кўрилган зарарни қоплашни талаб қилиш ҳуқуқидан маҳрум бўлади.
Қўшимча иш бажариш ва унга ҳақ тўлашга буюртмачи рози бўлса, бу ишлар
пудратчининг касб фаолияти соҳасига кирмайдиган ёки у ўзига боғлиқ бўлмаган
сабабларга кўра уларни бажара олмаган ҳоллардагина пудратчи мазкур ишларни
бажаришдан бош тортишга ҳақли.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
671-модда. Лойиҳа-смета ҳужжатларига ўзгартишлар киритиш
Агар техник ҳужжатларга ўзгартишлар киритиш туфайли бажарилиши керак
бўладиган қўшимча ишлар қиймати жиҳатидан сметада кўрсатилган қурилиш умумий
қийматининг ўн фоизидан ошиб кетмаса ва қурилиш пудрати шартномасида назарда
тутилган ишларнинг хусусиятини ўзгартирмаса, буюртмачи техник ҳужжатларга
ўзгартишлар киритишга ҳақли.
Техник ҳужжатларга ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилганига нисбатан
каттароқ ҳажмда ўзгартишлар киритиш тарафлар келишган қўшимча смета асосида амалга
оширилади.
Агар ишнинг қиймати пудратчига боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра сметадан
камида ўн фоиз ошган бўлса, пудратчи ушбу Кодекснинг 382-моддасига мувофиқ сметани
қайта кўриб чиқишни талаб қилишга ҳақли.
Пудратчи лойиҳа-смета ҳужжатларидаги камчиликларни аниқлаш ва йўқотиш
билан боғлиқ оқилона харажатларни қоплашни талаб қилишга ҳақли.
672-модда. Қурилишни материаллар ва ускуналар билан таъминлаш
Агар шартномада бутун қурилишни ёки унинг муайян қисмини моддий
таъминлаш буюртмачи томонидан амалга оширилиши назарда тутилган бўлмаса,
қурилишни материаллар, шу жумладан деталлар ва конструкциялар, шунингдек ускуналар
билан таъминлаш мажбурияти пудратчи зиммасида бўлади.
Қурилишни таъминлаш мажбуриятини зиммасига олган тараф ўзи топширган
материаллар (деталлар, конструкциялар)дан, шунингдек ускуналардан бажарилаётган
ишлар сифатини ёмонлаштирмаган ҳолда фойдаланиб бўлмаслиги вужудга келганлиги
учун, агар фойдаланиб бўлмаслик иккинчи тараф жавоб берадиган вазиятлар туфайли
вужудга келганлигини исбот қилмаса, жавобгар бўлади.
Буюртмачи берган материаллар ёки ускуналардан бажарилаётган ишлар сифатини
ёмонлаштирмаган ҳолда фойдаланиш мумкин эмаслиги аниқланган ва буюртмачи уларни
алмаштиришдан бош тортган тақдирда, пудратчи қурилиш пудрати шартномасидан воз
кечишга ва буюртмачидан ишнинг бажарилган қисмига мутаносиб равишда шартнома
нархини тўлашни талаб қилишга ҳақли.
673-модда. Ишга ҳақ тўлаш
Буюртмачи пудратчининг бажарган иши учун сметада назарда тутилган
миқдорда, қонун ёки қурилиш пудрати шартномасида белгиланган муддатда ва тартибда
ҳақ тўлайди. Қонун ёки шартномада тегишли кўрсатмалар бўлмаса, пудратчи томонидан
бажарилган ишлар учун ушбу Кодекснинг 638-моддасига мувофиқ ҳақ тўланади.
Қурилиш пудрати шартномасида ишларга объект буюртмачи томонидан қабул
қилинганидан сўнг бир йўла ва тўлиқ ҳажмда ҳақ тўлаш назарда тутилиши мумкин.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
674-модда. Қурилиш учун ер участкаси бериш
Буюртмачи қурилиш учун ер участкасини қурилиш пудрати шартномасида
кўрсатилган катталикда ва ҳолатда ўз вақтида бериши шарт. Шартномада булар
кўрсатилган бўлмаса, ер участкасининг майдони ва ҳолати ишнинг ўз вақтида
бошланиши, нормал олиб борилиши ва муддатида тугалланишини таъминлаши шарт.
675-модда. Қурилиш пудрати шартномасидаги буюртмачининг қўшимча
мажбуриятлари
Буюртмачи қурилиш пудрати шартномасида назарда тутилган ҳолларда ва
тартибда пудратчига ишларни бажариш учун зарур бўлган бино ва иншоотларни
фойдаланишга бериши, унинг манзилига юкларнинг ташиб берилишини, вақтинчалик
электр таъминоти тармоқлари, сув ва буғ қувурлари ўтказилишини таъминлаши ва бошқа
хизматлар кўрсатиши шарт.
676-модда. Буюртмачининг қурилиш пудрати шартномаси бўйича
ишларнинг бажарилишини текшириши ва назорат қилиши
Буюртмачи, пудратчининг оператив-хўжалик фаолиятига аралашмаган ҳолда,
ишларнинг бажарилишини ва сифатини, уларни бажариш муддатларига (графикка) риоя
этилишини, пудратчи берган материалларнинг сифатини, шунингдек буюртмачининг
материалидан пудратчи тўғри фойдаланаётганлигини текширишга ва назорат қилишга
ҳақли.
Буюртмачи ишларнинг бажарилиши устидан текширув ва назоратни амалга
ошираётганда қурилиш пудрати шартномаси шартларидан ишлар сифатини
ёмонлаштириши мумкин бўлган даражада чекинишни ёки бошқа камчиликларни
аниқласа, бу тўғрида дарҳол пудратчига хабар бериши шарт. Буни хабар қилмаган
буюртмачи аниқланган камчиликларни кейинчалик важ қилиб келтириш ҳуқуқини
йўқотади.
Агар пудратчи буюртмачидан қурилиш жараёнида олган кўрсатмалар қурилиш
пудрати шартномаси шартларига зид бўлмаса ва пудратчининг оператив-хўжалик
фаолиятига аралашишдан иборат бўлмаса, пудратчи бундай кўрсатмаларни бажариши
шарт.
Ишни тегишли даражада бажармаган пудратчи буюртмачининг бу ишларни
текширмагани ва назорат қилмаганини важ қилиб келтиришга ҳақли эмас, қонун
ҳужжатларида бундай текшириш ва назоратни амалга ошириш буюртмачининг зиммасига
юкланган ҳоллар бундан мустасно.
677-модда. Қурилиш пудрати шартномасидаги тарафларнинг ҳамкорлик
қилиши
Агар қурилишни ва у билан боғлиқ ишларни амалга оширишда қурилиш пудрати
шартномасини тегишли даражада бажаришга тўсиқлар борлиги маълум бўлса,
тарафларнинг ҳар бири бундай тўсиқларни бартараф этиш учун ўзига боғлиқ бўлган
ҳамма чораларни кўриши шарт. Ушбу мажбуриятни бажармаган тараф тегишли тўсиқлар
бартараф этилмаганлиги туфайли етказилган зарарни ундириб олиш ҳуқуқидан маҳрум
бўлади.
Қурилиш пудрати шартномасида назарда тутилган ҳолларда бир тараф ушбу
модданинг биринчи қисмида кўрсатилган мажбуриятларни бажариш учун қилган
харажатларни бошқа тараф тўлаши лозим.
678-модда. Пудратчининг атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва қурилиш
ишларини хавфсиз олиб бориш мажбуриятлари
Пудратчи қурилиш ва у билан боғлиқ ишларни амалга ошираётган вақтда атроф
муҳитни муҳофаза қилиш ва қурилиш ишларини хавфсиз олиб боришга доир қонун
ҳужжатларининг талабларига риоя этиши шарт ва бундай талаблар бузилганлиги учун
учинчи шахслар олдида жавобгар бўлади.
Агар буюртмачи берган материаллар (деталлар, конструкциялар)дан ва
ускуналардан ишни бажариш жараёнида фойдаланиш ёки унинг кўрсатмаларини бажариш
атроф муҳитни муҳофаза қилиш ва қурилиш ишларини хавфсиз олиб бориш тўғрисидаги
тарафлар учун мажбурий бўлган талабларнинг бузилишига олиб келса, пудратчи бу
материаллар ва ускуналардан фойдаланишга, кўрсатмаларни бажаришга ҳақли эмас.
679-модда. Қурилиш консервация қилинганда буюртмачининг
мажбуриятлари
Агар тарафларга боғлиқ бўлмаган сабабларга кўра қурилиш пудрати шартномаси
бўйича ишлар тўхтатилган бўлса ва қурилиш объекти консервация қилинган бўлса,
буюртмачи пудратчига консервация қилинган пайтга қадар бажарилган ишлар ҳақининг
ҳаммасини тўлаши, шунингдек ишларни тўхтатиш ва қурилишни консервация қилиш
зарурияти туфайли қилинган харажатларни тўлаши шарт.
680-модда. Ишларни топшириш ва қабул қилиб олиш
Пудратчидан қурилиш пудрати шартномаси бўйича бажарилган ишлар натижаси
ёки, агар шартномада назарда тутилган бўлса, ишларнинг бажарилган босқичи
топширишга тайёр эканлиги тўғрисида хабар олган буюртмачи дарҳол уни қабул қилиб
олишга киришиши шарт.
Агар қурилиш пудрати шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
буюртмачи ишлар натижасини қабул қилиб олишни ўз ҳисобидан ташкил этади ва амалга
оширади. Қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда ишларни қабул қилиб олишда
давлат органларининг ва фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг вакиллари
иштирок этиши лозим.
Ишларнинг алоҳида босқичларини олдиндан қабул қилиб олган буюртмачи
уларнинг пудратчи айбдор бўлмаган ҳолда нобуд бўлиш ёки шикастланиш хавфини, шу
жумладан қурилиш пудрати шартномасида ишнинг пудратчи томонидан таваккал қилиб
бажарилиши назарда тутилган ҳолларда ҳам, ўз зиммасига олади.
Ишлар натижасининг пудратчи томонидан топширилиши ва буюртмачи
томонидан қабул қилиб олиниши иккала тараф имзолаган далолатнома билан
расмийлаштирилади. Тарафлардан бири далолатномани имзолашдан бош тортса, бу
тўғрида ушбу далолатномага ёзиб қўйилади ва далолатномани иккинчи тараф имзолайди.
Суд далолатномани имзолашдан бош тортиш сабабларини асосли деб топсагина,
ишлар натижасини топшириш ёки қабул қилишнинг бир тарафлама далолатномасини
ҳақиқий эмас деб топиши мумкин.
Қонунда ёки қурилиш пудрати шартномасида назарда тутилган ёки шартнома
юзасидан бажариладиган ишнинг хусусиятидан келиб чиққан ҳолларда иш натижасини
қабул қилиб олишдан олдин дастлабки синов ўтказилиши керак. Бундай ҳолларда ишлар
фақат дастлабки синов ижобий натижа бергандагина қабул қилиб олиниши мумкин.
Бажарилган ишда ундан қурилиш пудрати шартномасида кўрсатилган мақсадда
фойдаланиш имкониятини бермайдиган камчиликлар борлиги аниқланган ва уларни
пудратчи, буюртмачи ёки учинчи шахс бартараф этиши мумкин бўлмаган тақдирда,
буюртмачи ишлар натижасини қабул қилиб олишдан бош тортишга ҳақли.
681-модда. Ишнинг сифати учун пудратчининг жавобгарлиги
Пудратчи қурилиш пудрати шартномасида, техникавий лойиҳада ва тарафлар
учун мажбурий бўлган қурилиш нормалари ва қоидаларида назарда тутилган талаблардан
чекинишга йўл қўйилганлиги, шунингдек қурилиш объектининг лойиҳа-смета
ҳужжатларида белгиланган кўрсаткичларига, жумладан корхонанинг ишлаб чиқариш
қувватига эришилмаганлиги учун буюртмачи олдида жавобгар бўлади.
Бино ёки иншоот реконструкция қилинганида (янгиланган, қайта қурилган,
реставрация қилинганида ва ҳоказо) бинонинг, иншоотнинг ёки унинг бир қисмининг
мустаҳкамлиги, барқарорлиги, ишончлилиги пасайгани ёки йўқолгани учун жавобгарлик
пудратчи зиммасига юкланади.
Пудратчи буюртмачининг розилигисиз лойиҳа ҳужжатларидан буюртмачининг
жиддий манфаатларига таъсир қилмайдиган тарзда озгина четга чиқиш ҳолларига йўл
қўйганлиги учун, башарти бу ҳол қурилишнинг сифатига таъсир этмаганлигини исботлаб
бера олса, жавобгар бўлмайди.
682-модда. Қурилиш пудрати шартномасида сифат кафолатлари
Агар қурилиш пудрати шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
пудратчи қурилиш объектининг лойиҳа-смета ҳужжатларида белгиланган кўрсаткичларга
эришишини ва объектни кафолат муддати давомида шартномага мувофиқ ҳолда ишлатиш
мумкинлигини кафолатлайди. Агар қонунда ёки шартномада бошқача кафолат муддати
назарда тутилган бўлмаса, кафолат муддати объект буюртмачи томондан қабул қилинган
кундан бошлаб ўн йилни ташкил этади.
Агар пудратчи кафолат муддати давомида аниқланган камчиликлар (нуқсонлар)
объектнинг ёки унинг қисмларининг нормал эскириши, унинг нотўғри ишлатилиши ёхуд
буюртмачининг ўзи ёки у жалб қилган учинчи шахслар ишлаб чиққан қўлланманинг
нотўғрилиги, объектни буюртмачининг ўзи ёки у жалб қилган учинчи шахслар тегишли
даражада таъмирламаганлиги оқибатида вужудга келганлигини исботлай олмаса, бу
камчиликлар учун жавобгар бўлади.
Кафолат муддати пудратчи жавобгар бўлган камчиликлар натижасида объектдан
фойдаланиш мумкин бўлмаган бутун вақтга тўхтатиб турилади.
Кафолат муддати давомида ушбу Кодекс 681-моддасининг биринчи ва иккинчи
қисмларида кўрсатилган камчиликлар аниқланган тақдирда, буюртмачи камчиликлар
аниқлангандан кейинги оқилона муддат давомида улар ҳақида пудратчини хабардор
қилиши керак.
683-модда. Камчиликларни буюртмачи ҳисобидан бартараф қилиш
Қурилиш пудрати шартномасида пудратчининг у жавобгар бўлмаган
камчиликларни буюртмачининг талаби бўйича ва буюртмачи ҳисобидан бартараф қилиш
мажбурияти назарда тутилиши мумкин.
Камчиликларни бартараф қилиш иши қурилиш пудрати шартномасининг
нарсасига бевосита боғлиқ бўлмаган ёки бу ишни пудратчи ўзига алоқаси йўқ сабабларга
кўра бажара олмайдиган ҳолларда пудратчи ушбу модданинг биринчи қисмида
кўрсатилган мажбуриятни бажаришдан бош тортишга ҳақли.
684-модда. Ер участкасининг ипотекаси
Буюртмачининг қурилиш пудрати шартномаси бўйича ўз зиммасига олган ҳар
қандай мажбуриятларни бажариши, шу жумладан бажарилган ишлар ҳақини тўлаши,
шартномада назарда тутилган ҳолларда пудрат нарсасини ушлаб қолиш билан бир қаторда
қурилиш ёки унга боғлиқ ишлар олиб борилаётган ер участкасининг ипотекаси билан ҳам
таъминланиши мумкин.
685-модда. Қурилиш пудратини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга солиш
Қурилиш пудрати шартномаси билан боғлиқ муносабатлар ушбу Кодекс билан
бир қаторда қурилиш пудрати тўғрисидаги қонун ҳужжатлари билан ҳам тартибга
солиниши мумкин.
4-§. Лойиҳа ва қидирув ишлари пудрати
686-модда. Лойиҳа ва қидирув ишлари пудрат шартномаси
Лойиҳа ва қидирув ишлари пудрат шартномаси бўйича пудратчи (лойиҳаловчи,
қидирувчи) буюртмачининг топшириғи бўйича белгиланган муддатда лойиҳа-смета
ҳужжатларини ишлаб чиқиш ва (ёки) қидирув ишларини бажариш мажбуриятини,
буюртмачи эса уни қабул қилиб олиш ва ҳақ тўлаш мажбуриятини олади.
Агар қонун ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, лойиҳа ва
қидирув ишлари шартномасини тасодифан бажариш мумкин бўлмаслиги хавфи
буюртмачининг зиммасига тушади.
687-модда. Лойиҳа ва қидирув ишлари учун бошланғич маълумотлар
Лойиҳа ва қидирув ишлари пудрат шартномаси бўйича буюртмачи пудратчига
лойиҳалаш ҳақида топшириқ, шунингдек лойиҳа-смета ҳужжатларини тузиш учун зарур
бўлган бошқа бошланғич маълумотларни бериши шарт. Лойиҳалаш ҳақидаги вазифани
буюртмачининг топшириғи бўйича пудратчи тайёрлаши мумкин. Бу ҳолда вазифа
буюртмачи томонидан тасдиқланган пайтдан бошлаб тарафлар учун мажбурий бўлиб
қолади.
Пудратчи лойиҳа ва қидирув ишларини бажариш учун топшириқдаги ва бошқа
бошланғич маълумотлардаги талабларга риоя қилиши шарт ва буюртмачининг розилиги
билангина улардан четга чиқишга ҳақли.
688-модда. Буюртмачининг мажбуриятлари
Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, буюртмачи лойиҳа
ва қидирув ишлари пудрат шартномаси бўйича қуйидагиларни бажариши:
барча ишлар бажариб бўлинганидан кейин белгиланган нархнинг ҳаммасини
пудратчига тўлаши ёки ишларнинг айрим босқичлари тугалланганидан кейин нархнинг
тегишли қисмини тўлаши;
пудратчидан олинган лойиҳа-смета ҳужжатларидан фақат шартномада назарда
тутилган мақсадларда фойдаланиши, лойиҳа-смета ҳужжатларини пудратчининг
розилигисиз учинчи шахсларга бермаслиги ва ундаги маълумотларни ошкор қилмаслиги;
лойиҳа ва қидирув ишларини бажаришда шартномада назарда тутилган ҳажмда ва
шартларда пудратчига хизмат кўрсатиши;
тайёр бўлган лойиҳа-смета ҳужжатларини тегишли давлат органлари ва
фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари билан келишиб олишда пудратчи билан
бирга қатнашиши;
пудратчига боғлиқ бўлмаган ҳолатлар туфайли лойиҳа ва қидирув ишларини
бажариш учун бошланғич маълумотлар ўзгариши билан боғлиқ қўшимча харажатларни
пудратчига тўлаши;
тайёрланган лойиҳа-смета ҳужжатларининг ёки бажарилган қидирув ишларининг
камчиликлари борлиги муносабати билан учинчи шахс томонидан буюртмачига нисбатан
қўзғатилган даъво юзасидан ишда қатнашишга пудратчини жалб қилиши шарт.
689-модда. Пудратчининг мажбуриятлари
Лойиҳа ва қидирув ишлари пудрат шартномасига мувофиқ пудратчи:
ишларни лойиҳалаш ҳақидаги топшириқ ва бошқа бошланғич маълумотларга
мувофиқ бажариши;
тайёр бўлган лойиҳа-смета ҳужжатларини буюртмачи билан келишиб олиши,
шунингдек, буюртмачи билан бирга тегишли давлат органлари ва фуқароларнинг ўзини
ўзи бошқариш органлари билан келишиб олиши;
тайёр бўлган лойиҳа-смета ҳужжатларини ва қидирув ишлари натижаларини
шартномада белгиланган муддатларда буюртмачига топшириши;
буюртмачининг розилигисиз лойиҳа-смета ҳужжатларини учинчи шахсларга
бермаслиги шарт.
690-модда. Пудратчининг кафолатлари
Лойиҳа ва қидирув ишлари пудрат шартномаси бўйича пудратчи учинчи
шахсларда пудратчи томонидан тайёрланган лойиҳа-смета ҳужжатлари асосида ишларни
бажаришга қаршилик қилиш ёки бажаришни чеклаш ҳуқуқи йўқлигини кафолатлайди.
691-модда. Пудратчининг ҳужжатлар ва ишлардаги камчиликлар учун
жавобгарлиги
Лойиҳа ва қидирув ишлари пудрат шартномаси бўйича пудратчи лойиҳа-смета
ҳужжатлари ва қидирув ишларидаги камчиликлар учун, шу жумладан кейинчалик
қурилиш жараёнида, шунингдек тайёрланган лойиҳа-смета ҳужжатлари ва бажарилган
қидирув ишлари маълумотлари асосида барпо этилган объектни ишлатиш жараёнида
аниқланган камчиликлар учун жавобгар бўлади.
Лойиҳа-смета ҳужжатларида ёки қидирув ишларида камчиликлар аниқланган
тақдирда пудратчи буюртмачининг талаби билан лойиҳа-смета ҳужжатларини бепул қайта
ишлаб чиқиши ва шунга мувофиқ зарур қўшимча қидирув ишларини бажариши,
шунингдек, агар қонунда ёки шартномада бошқача тартиб белгиланган бўлмаса,
келтирилган зарарни буюртмачига тўлаши шарт.
692-модда. Лойиҳа ва қидирув ишлари пудратини ҳуқуқий жиҳатдан
тартибга солиш
Лойиҳа ва қидирув ишлари пудрат шартномаси асосидаги муносабатлар ушбу
Кодекс билан, шунингдек лойиҳа ва қидирув ишлари пудрати тўғрисидаги қонун
ҳужжатлари билан ҳам тартибга солинади.
5-§. Илмий-текшириш, тажриба-конструкторлик ва технология ишлари пудрати
693-модда. Илмий-текшириш, тажриба-конструкторлик ва технология
ишлари пудрат шартномалари
Илмий-текшириш ишлари пудрат шартномаси бўйича пудратчи (ижрочи)
буюртмачи берган вазифада кўрсатилган илмий текширишларни амалга ошириш,
тажриба-конструкторлик ва технология ишлари пудрат шартномаси бўйича эса — янги
буюм намунасини, унга тегишли конструкторлик ҳужжатларини, янги технологияни
ишлаб чиқиш ёки намуна нусхасини тайёрлаш мажбуриятини олади. Бунда буюртмачи
пудратчига (ижрочига) техникавий топшириқ бериш, ишни қабул қилиб олиш ва унинг
ҳақини тўлаш мажбуриятини олади.
Пудратчи билан тузилган шартнома тадқиқот олиб бориш, намуналар ишлаб
чиқиш ва тайёрлашнинг бутун жараёнини ҳам, уларнинг айрим босқичларини
(элементларини) ҳам қамраб олиши мумкин.
694-модда. Ишларни бажариш
Пудратчи илмий текширишларни шахсан ўзи олиб бориши шарт. Агар илмий-
текшириш ишлари пудрат шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, у
буюртмачининг розилиги билан шартномани бажаришга учинчи шахсларни жалб қилишга
ҳақли.
Пудратчи тажриба-конструкторлик ва технология ишларини бажарган вақтида,
агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, уни бажаришга учинчи
шахсларни ёрдамчи пудратчи сифатида жалб қилишга ҳақли. Ижрочи билан учинчи
шахслар ўртасидаги муносабатларга ушбу Кодекснинг 634-моддасида назарда тутилган
қоидалар қўлланади.
695-модда. Шартнома тўғрисидаги маълумотларнинг махфийлиги
Агар илмий-текшириш ишлари ёхуд тажриба-конструкторлик ва технология
ишлари пудрат шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, тарафлар
шартнома нарсасига, уни бажариш жараёни ва олинган натижаларга доир
маълумотларнинг махфийлигини таъминлашлари шарт. Махфий деб ҳисобланадиган
маълумотлар ҳажми шартномада белгилаб қўйилади. Пудратчи буюртмачининг ёзма
розилиги билан мазкур шартномалар бўйича бажарилган ишларнинг натижаларини
патентлашга ҳақли.
696-модда. Иш натижаларига тарафларнинг ҳуқуқлари
Илмий-текшириш, тажриба-конструкторлик ва технология ишлари пудрат
шартномаларидаги тарафлар иш натижаларидан, шу жумладан ҳуқуқий муҳофазага лойиқ
натижалардан шартномада назарда тутилган доирада ва шартларда фойдаланиш ҳуқуқига
эга.
Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, буюртмачи ўзига
пудратчи томонидан берилган иш натижаларидан, шу жумладан ҳуқуқий муҳофазага
лойиқ натижалардан фойдаланиш ҳуқуқига эга, пудратчи эса, ўзи олган натижалардан ўз
эҳтиёжлари учун фойдаланишга ҳақли.
697-модда. Буюртмачининг мажбуриятлари
Илмий-текшириш, тажриба-конструкторлик ва технология ишлари пудрат
шартномаси бўйича буюртмачи:
пудратчига техникавий топшириқ бериши ва у билан ишлар дастурини (техника-
иқтисодий параметрларни) ёки мавзусини келишиб олиши;
пудратчига ишларни бажариш учун зарур ахборотни топшириши;
бажарилган ишларни қабул қилиб олиши ва уларнинг ҳақини тўлаши шарт.
698-модда. Пудратчининг мажбуриятлари
Илмий-текшириш ишлари ёки тажриба-конструкторлик ва технология ишлари
пудрат шартномаси бўйича пудратчи:
буюртмачи билан келишилган дастур (техника-иқтисодий параметрлар)га ёки
мавзуга мувофиқ ишларни бажариши ва натижасини шартномада назарда тутилган
муддатда буюртмачига топшириши;
интеллектуал мулкни ҳуқуқий муҳофаза қилиш билан боғлиқ талабларга риоя
этиши;
бажарилган ишларда ўзининг айби билан йўл қўйилган, буюртмачининг
техникавий топшириғида ёки шартномада назарда тутилган техника-иқтисодий
параметрлардан чекинишга олиб келиши мумкин бўлган камчиликларни ўз кучи билан ва
ўз ҳисобидан бартараф этиши;
кутилаётган натижаларни олиш мумкин эмаслиги ёки ишларни давом эттириш
мақсадга мувофиқ эмаслиги аниқланган тақдирда, бу ҳақда буюртмачини дарҳол хабардор
қилиши;
бундай шартномалар асосида топширилган натижаларга учинчи шахсларда
алоҳида ҳуқуқлар йўқлиги ҳақида буюртмачига кафолат бериши шарт.
Агар илмий-текшириш ёхуд тажриба-конструкторлик ва технология ишлари
шартномаларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, пудратчи:
ишларни бажариш жараёнида қўлга киритилган илмий-техникавий натижаларни
буюртмачининг розилигисиз эълон қилмаслиги;
ишларни бажариш жараёнида қўлга киритилган ҳуқуқий муҳофазага лойиқ
натижаларни ҳимоя қилиш чораларини кўриши ва бу ҳақда буюртмачини хабардор
қилиши;
буюртмачига бажарилган ишларда қўлланилган ҳуқуқий муҳофазага лойиқ
илмий-техникавий натижалардан фойдаланиш ҳақидаги махсус лицензияни бериши шарт.
699-модда. Илмий-текшириш ишлари шартномасидаги натижаларга эришиб
бўлмаслик оқибатлари
Агар илмий-текшириш ишлари жараёнида пудратчига боғлиқ бўлмаган ҳолатлар
оқибатида натижага эришиш мумкин эмаслиги маълум бўлса, буюртмачи шартномада
назарда тутилган натижаларга эришиб бўлмаслиги аниқлагунча амалга оширилган ишлар
қийматини тўлаши шарт, аммо бу қиймат шартномада кўрсатилган ишлар баҳосининг
тегишли қисмидан ортиқ бўлмаслиги лозим.
700-модда. Тажриба-конструкторлик ва технология ишлари шартномасидаги
натижаларга эришиб бўлмаслик оқибатлари
Агар тажриба-конструкторлик ва технология ишларини бажариш жараёнида
пудратчи айбдор бўлмагани ҳолда ишни давом эттириш мумкин эмаслиги ёки мақсадга
мувофиқ эмаслиги маълум бўлса, буюртмачи пудратчининг харажатларини тўлаши шарт.
701-модда. Шартномани бузганлик учун пудратчининг жавобгарлиги
Пудратчи илмий-текшириш ишлари ёхуд тажриба-конструкторлик ва технология
ишлари шартномасини умуман ва тегишли даражада бажармаганлиги учун, агар
шартноманинг бузилишида ўзининг айби йўқлигини исбот қилмаса, буюртмачи олдида
жавобгар бўлади.
Агар шартномада ўзгача тартиб назарда тутилмаган бўлса, буюртмачининг ишлар
қиймати доирасида кўрган реал зарарини пудратчи қоплаши шарт.
702-модда. Илмий-текшириш, тажриба-конструкторлик ва технология
ишлари пудрат шартномаларини ҳуқуқий тартибга солиш
Илмий-текшириш ишлари ёхуд тажриба-конструкторлик ва технология ишлари
шартномалари асосидаги муносабатлар ушбу Кодекс билан бир қаторда, илмий-
текшириш, тажриба-конструкторлик ва технология ишлари шартномалари тўғрисидаги
қонун ҳужжатлари билан ҳам тартибга солинади.
38-боб. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш
703-модда. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси
Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномаси бўйича ижрочи буюртмачининг
топшириғи билан ашёвий шаклда бўлмаган хизматни бажариш (муайян ҳаракатларни
қилиш ёки муайян фаолиятни амалга ошириш), буюртмачи эса бу хизмат учун ҳақ тўлаш
мажбуриятини олади.
Ушбу бобнинг қоидалари алоқа хизмати, тиббиёт, ветеринария, аудиторлик,
маслаҳат, ахборот хизматлари, таълим бериш, сайёҳлик хизмати ва бошқа хизматлар
кўрсатиш шартномаларига татбиқ этилади. Ушбу Кодекснинг 37, 39, 40, 43, 44, 45, 46, 48,
49 ва 51-бобларида назарда тутилган шартномалар бўйича кўрсатилган хизматлар бундан
мустасно.
704-модда. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасини бажариш
Шартномада бошқа кўрсатмалар бўлмаса, ижрочи шартномада назарда тутилган
хизмат (хизматлар)ни шахсан ўзи кўрсатиши шарт.
705-модда. Хизматларга ҳақ тўлаш
Буюртмачи ўзига кўрсатилган хизматлар ҳақини ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш
шартномасида кўрсатилган муддатларда ва тартибда тўлаши шарт.
Ижрочи ўзи айбдор бўлмагани ҳолда хизматни бажара олмаган тақдирда
буюртмачи ижрочига унинг харажатларини тўлаши шарт, бунда ижрочининг хизмат
(хизматлар) кўрсатишдан озод қилиниши муносабати билан олган ёки олиши мумкин
бўлган фойдаси чегириб қолинади. Буюртмачининг айби билан хизматни бажариш
мумкин бўлмай қолган тақдирда, агар қонун ҳужжатларида ёки шартномада бошқача
тартиб назарда тутилган бўлмаса, хизматлар баҳоси бутунлай тўланиши керак.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
706-модда. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасини бузганлик учун
ижрочининг жавобгарлиги
Ижрочи ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасини умуман ёки тегишли
даражада бажармаган ҳолларда у келтирилган зарарни буюртмачига батамом тўлаши
шарт, лекин бу тўлов шартномада назарда тутилган хизматлар баҳосининг икки
бараваридан ортиқ бўлиши мумкин эмас.
Тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириш вақтида ижрочи мажбуриятини
умуман ёки тегишли даражада бажармаган ҳолларда ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш
шартномасида ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилгандан кучайтирилган
жавобгарлик назарда тутилиши мумкин.
707-модда. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасини бекор қилиш
Буюртмачи хизматларнинг белгиланган баҳосини батамом тўлаш шарти билан ҳақ
эвазига хизмат кўрсатиш шартномасини бекор қилишни талаб қилишга ҳақли, шартнома
ижрочининг айбли ҳаракатлари туфайли бекор қилинган ҳоллар бундан мустасно.
Ижрочи шартнома бекор қилиниши туфайли буюртмачига етказилган зарарнинг
ҳаммасини тўлаш шарти билангина ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасини бекор
қилишни талаб қилишга ҳақли, шартнома буюртмачининг айби билан бекор қилинган
ҳоллар бундан мустасно.
708-модда. Ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасини ҳуқуқий жиҳатдан
тартибга солиш
Пудрат тўғрисидаги умумий қоидалар ва маиший пудрат тўғрисидаги қоидалар
ушбу бобнинг қоидаларига зид бўлмаса, ҳақ эвазига хизмат кўрсатиш шартномасига
нисбатан қўлланади.
39-боб. Йўловчи, багаж ва юк ташиш
709-модда. Йўловчи, багаж ва юк ташишнинг умумий қоидалари
Йўловчи, багаж ва юк ташиш (қуйида ташиш деб юритилади) ташиш шартномаси
асосида амалга оширилади.
Ташишнинг умумий шартлари ушбу Кодекс, транспорт уставлари ва кодекслари,
бошқа қонунлар ва уларга мувофиқ чиқарилган қоидалар билан белгиланади.
Транспортнинг айрим турларида йўловчи, багаж ва юк ташиш шартлари,
шунингдек тарафларнинг уларни ташиш бўйича жавобгарлиги, агар ушбу Кодексда,
транспорт уставлари ва кодексларида, бошқа қонунларда ва уларга мувофиқ чиқарилган
қоидаларда бошқача тартиб белгиланмаган бўлса, тарафларнинг келишуви билан
белгиланади.
710-модда. Йўловчи ташиш шартномаси
Йўловчи ташиш шартномаси бўйича ташувчи йўловчини, йўловчи багаж
топширган бўлса — багажни ҳам белгиланган манзилга элтиб бериш ҳамда багажни
олишга ваколат берилган шахсга топшириш мажбуриятини олади. Бунда йўловчи
белгиланган йўл ҳақини, багаж топширган бўлса, багаж ташиш ҳақини ҳам тўлаш
мажбуриятини олади.
Йўловчи ва багаж ташиш шартномаси тузилганлиги тегишли чипта ва багаж
паттаси билан тасдиқланади.
Йўловчи тегишли транспорт устави ёки кодексида назарда тутилган тартибда:
ўзи билан болаларни бепул ёки бошқа имтиёзли шартларда олиб юриш;
белгиланган миқдор доирасида ўзи билан бепул багаж олиб юриш;
белгиланган миқдор доирасида бепул, миқдордан ортиқчаси учун эса — тариф
бўйича ҳақ тўлаб, ташиш учун багаж топшириш ҳуқуқига эга.
711-модда. Юк ташиш шартномаси
Юк ташиш шартномаси бўйича юк ташувчи юк жўнатувчи томонидан ўзига
ишониб топширилган юкни белгиланган манзилга етказиб бериш ва уни олишга ваколат
берилган шахсга (олувчига) топшириш, юк жўнатувчи эса юкни ташиб берганлик учун
белгиланган ҳақни тўлаш мажбуриятини олади.
Юк ташиш шартномаси тузилганлиги тегишли транспорт устави ёки кодексида
назарда тутилган ҳужжат (транспорт юкхати, коносамент ёки юкка доир бошқа ҳужжат)ни
тузиш ва уни юк жўнатувчига топшириш йўли билан тасдиқланади.
712-модда. Чартер (фрахтлаш) шартномаси
Чартер (фрахтлаш) шартномаси бўйича бир тараф (фрахтчи) иккинчи тарафга
(фрахтловчига) ҳақ эвазига бир ёки бир неча транспорт воситаси сиғимининг ҳаммасини
ёки бир қисмини йўловчи, багаж ва юк ташиш учун бир марта ёки бир неча марта
қатнашга бериш мажбуриятини олади.
Чартер (фрахтлаш) шартномасини тузиш тартиби, унинг шакли ва турлари
транспорт уставлари ва кодексларида белгилаб қўйилади.
713-модда. Бир йўналишда ҳар хил транспортда ташиш
Ҳар хил транспортда ягона транспорт ҳужжати асосида йўловчи, багаж ва юк
ташилганида (бир йўналишда ҳар хил транспортда ташиш) транспорт ташкилотларининг
ўзаро муносабатлари, шунингдек бундай ташишни ташкил қилиш тартиби бир йўналишда
ҳар хил (аралаш) транспортда ташишга доир қонун ҳужжатларига мувофиқ тегишли
турдаги транспорт ташкилотлари ўртасидаги келишув билан белгиланади.
714-модда. Умумий фойдаланишдаги транспортда ташиш
Тижорат ташкилоти томонидан амалга ошириладиган ташиш, агар қонун
ҳужжатларидан ёки ушбу ташкилотга берилган рухсатномадан (лицензиядан) унинг ҳар
қандай фуқаро ёки юридик шахс мурожаатига мувофиқ йўловчи, багаж ва (ёки) юк
ташиши шартлиги англашилса, умумий фойдаланишдаги транспортда ташиш деб эътироф
этилади.
Умумий фойдаланишдаги транспортда ташиш шартномаси оммавий
шартномадир.
715-модда. Кира ҳақи
Агар қонун ҳужжатларида бошқа ҳол назарда тутилган бўлмаса, йўловчи, багаж
ва юк ташиганлик учун тарафлар келишуви билан белгиланган миқдорда ҳақ олинади.
Умумий фойдаланишдаги транспортда йўловчи, багаж ва юк ташиганлик учун
олинадиган ҳақ транспорт уставлари ва кодексларида белгиланган тартибда
тасдиқланадиган тарифлар асосида жорий этилади.
Ташувчи томонидан юк эгасининг талаби билан бажариладиган ва тарифларда
назарда тутилмаган иш ва хизматлар учун тарафларнинг келишувига мувофиқ ҳақ
тўланади.
Агар қонун ҳужжатларида, ташиш шартномасида бошқача тартиб назарда
тутилган бўлмаса ёки у мажбурият моҳиятидан келиб чиқмаса, ташувчи ташиш учун
топширилган юкларни ўзига тегишли кира ҳақини ва ташиш бўйича бошқа тўловларни
таъминлаш мақсадида ушлаб туриш ҳуқуқига эга.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
716-модда. Транспорт воситаларини бериш, юк ортиш (тушириш)
Ташувчи юк жўнатувчига тегишли юкни ташишга яроқли шай ҳолдаги транспорт
воситаларини жўнатувчидан қабул қилинган талабнома (буюртма)да, ташиш
шартномасида ёки ташишни ташкил этиш тўғрисидаги шартномада белгиланган муддатда
юк ортиш учун бериши шарт.
Берилган транспорт воситалари тегишли юкни ташишга яроқсиз бўлса, юк
жўнатувчи бундай транспортни рад этишга ҳақли.
Юк ортиш (тушириш) транспорт ташкилоти ёки жўнатувчи (олувчи) томонидан
ташиш шартномасида назарда тутилган тартибда транспорт уставлари, кодекслари ҳамда
уларга мувофиқ чиқарилган қоидаларга риоя қилган ҳолда амалга оширилади.
Юк жўнатувчи (олувчи)нинг куч ва воситалари билан амалга ошириладиган юк
ортиш (тушириш) ишлари ташиш шартномасида назарда тутилган муддатларда, агар
бундай муддатлар транспорт уставлари ва кодексларида ҳамда уларга мувофиқ
чиқарилган қоидаларда белгилаб қўйилган бўлмаса, бажарилиши керак.
717-модда. Йўловчи, багаж ва юкни элтиб қўйиш муддати
Ташувчи йўловчи, багаж ёки юкни белгиланган манзилга транспорт уставлари,
кодекслари ёки шартномада назарда тутилган тартибда белгиланган муддатда, бундай
муддат бўлмаган тақдирда эса, оқилона муддатда элтиб қўйиши шарт.
718-модда. Ташишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар бўйича жавобгарлик
Ташишдан келиб чиқадиган мажбуриятларни бажармаган ёки тегишли суратда
бажармаган тақдирда, тарафлар ушбу Кодексда, транспорт уставлари ва кодексларида,
шунингдек тарафларнинг келишувида белгиланган тарзда жавобгар бўладилар.
Транспорт ташкилотларининг йўловчилар ва юк эгалари билан ташувчининг
қонунда белгилаб қўйилган жавобгарлигини чеклаш ёки бартараф этиш ҳақидаги
келишувлари ҳақиқий эмас.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
719-модда. Ташувчининг транспорт воситаларини бермаганлик,
жўнатувчининг эса берилган транспорт воситаларидан фойдаланмаганлик учун
жавобгарлиги
Ташувчи юк ташиш учун транспорт воситаларини қабул қилинган талабнома
(буюртма)га ёки бошқа ташиш шартномасига мувофиқ бермаганлиги учун, жўнатувчи эса
юкни тақдим этмаганлиги ёки берилган транспорт воситаларидан бошқа сабабларга кўра
фойдаланмаганлиги учун транспорт уставлари ва кодекслари, шунингдек тарафларнинг
келишувлари билан белгиланган тарзда жавобгар бўладилар.
Агар транспорт воситаларини бермаслик ёки ўз вақтида бермаслик, ёхуд
транспорт воситаларидан фойдаланмаслик:
енгиб бўлмас куч ёки бошқа стихияли ҳодисалар, шунингдек ҳарбий ҳаракатлар
туфайли;
муайян йўналишларда юк ташиш тегишли транспорт устави ёки кодексида
назарда тутилган тартибда тўхтатиб ёки чеклаб қўйилганлиги туфайли юз берган бўлса,
юк ташувчи ва юк жўнатувчи жавобгарликдан озод қилинади.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
720-модда. Йўловчини жўнатиб юбориш кечиктирилгани учун ташувчининг
жавобгарлиги
Йўловчи ташиш учун транспорт воситасини кечиктириб жўнатганлик ёки бундай
транспорт воситаси манзилга кечикиб келганлиги учун, шаҳар ва шаҳар атрофи
йўналишларида ташиш бундан мустасно, ташувчи, агар кечикиш енгиб бўлмас куч ёхуд
ташувчига боғлиқ бўлмаган бошқа ҳолатлар туфайли юз берганини исбот қилиб бермаса,
йўловчига жарима тариқасида неустойка тўлайди. Жарима миқдори ва уни тўлаш тартиби
транспорт уставлари ва кодекслари билан белгиланади.
Йўловчига жарима тўлаш ташувчини транспорт воситасини жўнатиш
кечикканлиги ёки манзилга кечикиб етиб келганлиги сабабли йўловчи кўрган зарарни
унга тўлаш мажбуриятидан озод қилмайди.
Транспорт воситаларини жўнатиш кечикканлиги сабабли йўловчи уларда
жўнашдан бош тортган тақдирда, ташувчи йўловчига кира ҳақини ва у қилган бошқа
харажатларни қайтариши шарт.
721-модда. Юк ёки багаж йўқолганлиги, кам чиққанлиги ва уларга шикаст
етказилганлиги (бузилганлиги) учун ташувчининг жавобгарлиги
Агар ташувчи юк ёки багажнинг йўқолиши, кам чиқиши ёки шикастланишида
(бузилишида) ўзининг айби йўқлигини исбот қилиб бера олмаса, ташиш учун қабул қилиб
олган юк ва багаж йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки уларга шикаст етказилганлиги
(бузилганлиги) учун жавобгар бўлади.
Юк ёки багажни ташиш вақтида етказилган зарар ташувчи томонидан қуйидаги
миқдорда тўланади:
юк ёки багаж йўқолган ёхуд кам чиққан тақдирда — йўқолган ёки кам чиққан юк
ёхуд багажнинг қиймати миқдорида;
юк ёки багажга шикаст етказилган (бузилган) тақдирда — унинг қиймати қанча
пасайган бўлса, шунча сумма миқдорида, шикастланган (бузилган) юк ёки багажни
тиклаш мумкин бўлмаганида эса, унинг қиймати миқдорида;
баҳосини эълон қилган ҳолда ташишга топширилган юк ёки багаж йўқолган
тақдирда — юк ёки багажнинг эълон қилинган қиймати миқдорида.
Транспорт ташкилоти реал зарарни тўлаш билан бирга йўқолган, кам чиққан ёки
шикастланган (бузилган) юкни ташиш учун олган кира ҳақини, агар у юкнинг баҳосига
кирмаса, жўнатувчи (олувчи)га қайтариб беради.
Жўнатувчи ташувчидан юклар йўқолиши, кам чиқиши ёки шикастланиши
(бузилиши) туфайли етказилган бошқа зарарни ҳам тўлашни талаб қилишга ҳақли.
Юк йўқолганлиги, кам чиққанлиги, шикастланганлиги (бузилганлиги) учун бир
йўналишда ҳар хил транспортда ташувчилар юк жўнатувчи (юк олувчи) олдида солидар
жавобгар бўладилар.
Агар охирги ташувчи юкнинг кечикиб келишида ташувчиларнинг айби йўқлигини
исбот қилиб бера олмаса, юкнинг кечикиб келганлиги учун жавобгар бўлади.
722-модда. Ташишни ташкил этиш шартномалари
Ташувчи билан юк эгаси мунтазам ташишни амалга ошириш зарур бўлганида
ташишни ташкил этиш ҳақида узоқ муддатли шартномалар тузишлари мумкин.
Юк ташишни ташкил этиш шартномаси бўйича ташувчи шартлашилган ҳажмдаги
юкларни белгиланган муддатларда қабул қилиб олиш, юк эгаси эса — топшириш
мажбуриятини оладилар. Юк ташишни ташкил этиш шартномасида ташиш учун
бериладиган транспорт воситаларининг ва топшириладиган юкларнинг ҳажми, уларни
топшириш муддатлари ва бошқа шартлари, ҳисоб-китоб қилиш тартиби, шунингдек
ташишни ташкил этишнинг бошқа шартлари белгилаб қўйилади.
723-модда. Транспорт ташкилотлари ўртасидаги шартномалар
Ҳар хил транспорт ташкилотлари ўртасида юк ташишни таъминлашга қаратилган
ишларни ташкил этиш ҳақида шартномалар (асосий келишувлар, юкларни
марказлаштирилган тартибда ташиб келтириш (ташиб кетиш) шартномалари ва бошқалар)
тузилиши мумкин. Бундай шартномаларни тузиш тартиби транспорт уставлари ва
кодекслари, бошқа қонун ҳужжатлари билан белгиланади.
724-модда. Юк ташишга нисбатан талаб ва даъволар
Ташувчига нисбатан юк ташишдан келиб чиқадиган даъвони қўзғатишдан олдин
унга тегишли транспорт устави ёки кодексида назарда тутилган тартибда талаб қўйилган
бўлиши шарт.
Агар юк ташувчи талабни қондиришни тўлиқ ёки қисман рад этса ёки ўттиз
кунлик муддат ичида талабга жавоб қайтармаса, юк жўнатувчи ёки юк олувчи ташувчига
нисбатан даъво қўзғатиши мумкин.
Юк ташишдан келиб чиқадиган талаблар бўйича даъво қўзғатиш муддати ушбу
Кодекснинг 154-моддасига мувофиқ белгиланадиган пайтдан бошлаб бир йил қилиб
белгиланади.
Ушбу модданинг қоидалари йўловчи ёки багаж ташишдан келиб чиқадиган
талабларга тааллуқли эмас.
725-модда. Йўловчининг ҳаёти ёки соғлиғига шикаст етказилганлиги учун
ташувчининг жавобгарлиги
Йўловчининг ҳаёти ёки соғлиғига шикаст етказилганлиги учун ташувчининг
жавобгарлиги, агар қонунда ёки шартномада кучайтирилган жавобгарлик назарда
тутилган бўлмаса, ушбу Кодекснинг 57-боби қоидалари бўйича белгиланади.
40-боб. Транспорт экспедицияси
726-модда. Транспорт экспедицияси шартномаси
Транспорт экспедицияси шартномаси бўйича экспедитор ҳақ эвазига ва мижоз
(юк жўнатувчи ёки юк олувчи) ҳисобидан экспедиция шартномасида белгиланган юк
ташиш билан боғлиқ хизматларни бажариш ёки бажаришни ташкил этиш мажбуриятини
олади.
Транспорт экспедицияси шартномасида экспедиторнинг экспедитор ёки мижоз
танлаган транспортда ва йўналишда юк ташишни ташкил этиш мажбурияти, мижоз ёки
ўзининг номидан юк ташиш шартномаси (шартномалари)ни тузиш, юкнинг
жўнатилишини ва олинишини таъминлаш мажбурияти, шунингдек ташиш билан боғлиқ
бошқа мажбуриятлари назарда тутилиши мумкин.
Қўшимча хизматлар сифатида транспорт экспедицияси шартномасида экспорт ёки
импорт учун талаб қилинадиган ҳужжатларни олиш, божхона расмиятчиликлари ёки ўзга
расмиятчиликларни бажариш, юкнинг миқдорини ва ҳолатини текшириш, уни ортиш ва
тушириш, мижоз зиммасига юклатиладиган божлар, йиғимлар ва бошқа харажатларни
тўлаш, юкни сақлаш, уни белгиланган манзилда олиш каби юкни етказиб бериш учун
зарур бўлган ҳаракатларни амалга ошириш, шунингдек шартномада белгиланган бошқа
операциялар ва хизматларни бажариш назарда тутилган бўлиши мумкин.
Ушбу бобнинг қоидалари транспорт экспедицияси шартномасига мувофиқ
экспедиторнинг мажбуриятларини ташувчи бажарган ҳолларга ҳам тааллуқлидир.
Транспорт экспедицияси шартномасини бажариш шартлари, агар транспорт-
экспедиция фаолияти тўғрисидаги қонун ҳужжатларида бошқача тартиб белгиланган
бўлмаса, тарафларнинг келишуви билан аниқланади.
727-модда. Шартноманинг шакли
Транспорт экспедицияси шартномаси ёзма шаклда тузилади.
Агар экспедиторнинг ўз мажбуриятларини бажариши учун ишончнома зарур
бўлса, мижоз уни бериши шарт.
728-модда. Транспорт экспедицияси шартномаси бўйича экспедиторнинг
жавобгарлиги
Транспорт экспедицияси шартномаси бўйича мажбуриятларни бажармаганлиги
ёки тегишли даражада бажармаганлиги учун экспедитор ушбу Кодекс 24-бобининг
қоидаларига мувофиқ белгиланадиган асосларда ва миқдорда жавобгар бўлади.
Агар экспедитор мажбуриятнинг бузилиши ташиш шартномалари тегишли
равишда бажарилмаганлиги туфайли келиб чиққанини исботласа, экспедиторнинг мижоз
олдидаги жавобгарлиги тегишли ташувчи экспедитор олдида жавобгар бўладиган
қоидаларга мувофиқ белгиланади.
729-модда. Экспедиторга бериладиган ҳужжатлар ва бошқа ахборот
Мижоз экспедиторга ҳужжатлар ҳамда юкнинг хоссалари, уни ташиш шартлари
тўғрисидаги бошқа ахборотни, шунингдек экспедитор транспорт экспедицияси
шартномасида назарда тутилган вазифаларни бажариши учун зарур бўлган бошқа
ахборотни бериши шарт.
Экспедитор олинган ахборотдаги аниқланган камчиликлар ҳақида мижозга хабар
қилиши, ахборот тўлиқ бўлмаганида эса, мижоздан зарур қўшимча маълумотларни талаб
қилиб олиши шарт.
Мижоз зарур ахборотни тақдим этмаган тақдирда, экспедитор бундай ахборот
тақдим этилгунга қадар тегишли мажбуриятларни ижро этишга киришмасликка ҳақли.
Мижоз ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган ахборотни тақдим этиш
мажбуриятини бузганлиги муносабати билан экспедиторга етказилган зарар учун
жавобгар бўлади.
730-модда. Учинчи шахснинг экспедитор мажбуриятини бажариши
Агар транспорт экспедицияси шартномасидан экспедиторнинг ўз
мажбуриятларини шахсан бажариши шартлиги келиб чиқмаса, экспедитор ўз
мажбуриятларини бажаришга бошқа шахсларни жалб қилишга ҳақли.
Мажбуриятни бажаришни учинчи шахс зиммасига юклаш экспедиторни
транспорт экспедицияси шартномасининг бажарилиши учун мижоз олдидаги
жавобгарликдан озод қилмайди.
731-модда. Экспедиция шартномасидан бош тортиш
Мижоз ёки экспедитор ўн кун олдин бошқа тарафни огоҳлантириб, транспорт
экспедицияси шартномасини бажаришдан бош тортишга ҳақли.
Транспорт экспедицияси шартномасини бажаришдан бир томонлама бош
тортилганида, бу ҳақда маълум қилган тараф шартноманинг бекор қилиниши туфайли
кўрилган зарарни иккинчи тарафга тўлайди.
41-боб. Қарз ва кредит
1-§. Қарз
732-модда. Қарз шартномаси
Қарз шартномаси бўйича бир тараф (қарз берувчи) иккинчи тарафга (қарз
олувчига) пул ёки турга хос аломатлари билан белгиланган бошқа ашёларни мулк қилиб
беради, қарз олувчи эса қарз берувчига бир йўла ёки бўлиб-бўлиб, ўшанча суммадаги
пулни ёки қарзга олинган ашёларнинг хили, сифати ва миқдорига баравар ашёларни (қарз
суммасини) қайтариб бериш мажбуриятини олади.
Қарз шартномаси пул ёки ашёлар топширилган пайтдан бошлаб тузилган
ҳисобланади.
733-модда. Қарз шартномасининг шакли
Фуқаролар ўртасида қарз шартномаси, агар бу қарзнинг суммаси энг кам иш
ҳақининг ўн бараваридан ортиқ бўлса, оддий ёзма шаклда тузилиши шарт, шартномадаги
тарафлардан бири юридик шахс бўлганида эса суммасидан қатъи назар, ёзма шаклда
тузилиши шарт.
Қарз шартномасининг ёзма шаклига риоя қилмаслик ушбу Кодекснинг 109-
моддасида назарда тутилган оқибатларга олиб келади.
Агар қарз олувчининг тилхати ёки унга қарз берувчи томонидан муайян сумма
ёки муайян миқдордаги ашёлар топширилганлигини тасдиқлайдиган бошқа ҳужжат
мавжуд бўлса, қарз шартномаси ёзма шаклда тузилган ҳисобланади.
Агар қарз мажбурияти қарз олувчи томонидан берилган вексель, облигация ёки
қарз суммасини ва қарз берувчининг уни ундириб олиш ҳуқуқини белгилайдиган бошқа
қимматли қоғоз билан тасдиқланган бўлса, қарз шартномасининг ёзма шаклига риоя
қилинган ҳисобланади.
734-модда. Қарз шартномаси бўйича фоизлар
Агар қонунда ёки қарз шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
қарз берувчи (юридик шахс ёки фуқаро) қарз олувчидан қарз суммасига шартномада
белгиланган миқдорда ва тартибда фоизлар олиш ҳуқуқига эга бўлади.
Агар қарз шартномаси бўйича қарз олувчига турга хос аломатлари билан
белгиланган ашёлар топширилса, уларнинг миқдори ва шакли (пул ёки натура ҳолидаги)
шартномада кўзда тутилган ҳолларда фоизлар тўланиши керак.
Фоизлар тўлаш тартиби ва муддатлари қарз шартномаси билан белгиланади. Агар
фоизлар тўлаш тартиби ва муддатлари шартномада белгиланган бўлмаса, улар асосий
қарзни қайтариш учун шартномада назарда тутилган тартибда ва муддатларда тўланади.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
735-модда. Қарз олувчининг қарз суммасини қайтариш мажбурияти
Қарз олувчи олинган қарз суммасини қарз шартномасида назарда тутилган
муддатда ва тартибда қарз берувчига қайтариши шарт.
Агар қарз суммасини қайтариш муддати шартномада белгиланган бўлмаса, қарз
олувчи уни қарз берувчи қарзни қайтариш ҳақида талаб қўйган кундан бошлаб ўттиз кун
мобайнида қайтариши керак.
Фоизсиз қарз суммаси қарз олувчи томонидан муддатидан олдин қайтарилиши
мумкин.
Фоиз эвазига берилган қарз суммаси, агар қарз шартномасида кўзда тутилган
бўлса ёки қарз берувчининг розилиги билан, муддатидан олдин қайтарилиши мумкин.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
736-модда. Қарз олувчи томонидан қарз шартномасини бузиш оқибатлари
Агар қонун ҳужжатларида ёки қарз шартномасида бошқача тартиб назарда
тутилган бўлмаса, қарз олувчи қарз суммасини вақтида қайтармаган ҳолларда ушбу
Кодекснинг 734-моддаси биринчи қисмида назарда тутилган фоизлар тўланган бўлишидан
қатъи назар, қарз қайтариб берилиши керак бўлган кундан бошлаб то у қарз берувчига
қайтариб берилган кунгача бу сумма юзасидан ушбу Кодекснинг 327-моддаси биринчи ва
иккинчи қисмларида назарда тутилган миқдорда фоизлар тўланиши керак.
Агар қарз шартномасида қарзни қисмлаб (бўлиб-бўлиб) қайтариш назарда
тутилган бўлса, қарз олувчи қарзнинг навбатдаги қисмини қайтариш учун белгиланган
муддатни бузган тақдирда, қарз берувчи қарзнинг қолган барча суммасини тегишли
фоизлар билан бирга муддатидан олдин қайтаришни талаб қилишга ҳақли.
Агар қарз шартномасида қарз бўйича фоизларни қарзнинг ўзини қайтариш
муддатидан олдин тўлаш назарда тутилган бўлса, бу мажбурият бузилган тақдирда, қарз
берувчи қарз олувчидан қарз суммасини тегишли фоизлари билан бирга муддатидан
олдин қайтаришни талаб қилишга ҳақли.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
737-модда. Қарз шартномаси юзасидан даъволашиш
Қарз олувчи пул ёки бошқа ашёларни қарз берувчидан амалда олмаганлигини ёки
шартномада кўрсатилганидан кам миқдорда олганлигини исбот қилиб, қарз шартномаси
юзасидан даъволашишга ҳақли.
Ёзма шаклда тузилиши лозим бўлган қарз шартномаси юзасидан гувоҳларнинг
кўрсатмалари ёрдамида даъволашиш мумкин эмас, шартнома алдаш, зўрлик ишлатиш,
таҳдид қилиш, қарз олувчининг вакили қарз берувчи билан ёмон ниятда келишиши ёки
қийин вазиятлар таъсирида тузилган ҳоллар бундан мустасно.
Агар қарз олувчи қарз шартномаси юзасидан даъволашуви жараёнида пул ёки
бошқа ашёлар ҳақиқатан ҳам қарз берувчидан олинмаганлиги аниқланса, қарз шартномаси
тузилмаган ҳисобланади. Қарз олувчи қарз берувчидан пул ёки бошқа ашёларни
шартномада кўрсатилганидан амалда кам миқдорда олган ҳолларда шартнома ана шу
миқдордаги пул ёки ашёларга тузилган ҳисобланади.
738-модда. Қарз олувчининг мажбуриятлари бажарилишини таъминлаш
Қарз олувчи қарз суммасининг қайтариб берилишини таъминлаш юзасидан қарз
шартномасида назарда тутилган мажбуриятларни бажармаса, шунингдек қарзнинг
таъминоти қарз берувчи жавобгар бўлмаган вазиятларда йўқотилса ёки унинг шартлари
ёмонлашса, агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, қарз берувчи қарз
олувчидан қарз суммасини муддатидан олдин қайтаришни ва тегишли фоизларни тўлашни
талаб қилишга ҳақли.
739-модда. Аниқ мақсадли қарз
Агар қарз шартномаси қарз олувчининг маблағлардан аниқ мақсадда (аниқ
мақсадли қарз) фойдаланиши шарти билан тузилган бўлса, қарз олувчи қарз берувчига
қарз суммасидан аниқ мақсадда фойдаланилишини назорат қилиш имкониятини
таъминлаб бериши шарт.
Қарз олувчи қарз шартномасининг қарз суммасидан аниқ мақсадда фойдаланиш
ҳақидаги шартларини бажармаган тақдирда, агар шартномада бошқача тартиб назарда
тутилган бўлмаса, қарз берувчи қарз олувчидан қарз суммасини муддатидан олдин
қайтаришни ва тегишли фоизларни тўлашни талаб қилишга ҳақли.
740-модда. Вексель
Тарафларнинг келишувига мувофиқ қарз олувчи вексель берган бўлиб, бу вексель
уни берувчининг (оддий вексель) ёки векселда кўрсатилган бошқа тўловчининг (ўтказма
вексель) векселда назарда тутилган муддат келгач, қарзга олинган пул суммаларини тўлаш
ҳақидаги ҳеч қандай шарт билан боғланмаган мажбуриятини тасдиқласа, тарафларнинг
вексель бўйича муносабатлари қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади.
741-модда. Облигация
Қонун ҳужжатларида назарда тутилган ҳолларда қарз шартномаси облигациялар
чиқариш ва сотиш йўли билан тузилиши мумкин.
Облигация қимматли қоғоз бўлиб, уни сақловчининг облигацияни чиқарган
шахсдан облигацияда назарда тутилган муддатда облигациянинг номинал қийматини ёки
бошқа мулкий эквивалентини олиш ҳуқуқини тасдиқлайди. Облигация уни сақловчига
облигациянинг номинал қийматидан облигацияда қайд этилган миқдорда фоизлар олиш
ҳуқуқини ёки бошқа мулкий ҳуқуқларни ҳам беради.
742-модда. Қарзни янгилаб, қарз мажбуриятига айлантириш
Тарафларнинг келишувига мувофиқ, олди-сотди, мулкни ижарага олиш ёки бошқа
асослар туфайли пайдо бўлган ҳар қандай қарз қарз мажбурияти билан алмаштирилиши
мумкин.
Қарзнинг қарз мажбурияти билан алмаштирилиши ушбу Кодекснинг 347-
моддасида назарда тутилган мажбуриятни янгилаш тўғрисидаги қоидаларга риоя қилган
ҳолда амалга оширилади ва қарз шартномаси учун белгиланган шаклда бажарилади.
743-модда. Давлат заёми шартномаси
Давлат заёми шартномаси бўйича давлат қарз олувчи, фуқаро ёки юридик шахс
эса қарз берувчи бўлади.
Давлат заёмлари ихтиёрийдир.
Давлат заёми шартномаси қарз берувчининг қарз олувчидан унга қарзга берилган
пул маблағларини ёки, заём шартларига боғлиқ ҳолда, — бошқа мол-мулкни, белгиланган
фоизларни ёки бошқа мулкий ҳуқуқларни заёмни муомалага чиқариш шартларида назарда
тутилган муддатларда олиш ҳуқуқини тасдиқлайдиган давлат облигациялари ёки бошқа
давлат қимматли қоғозларини қарз берувчининг сотиб олиши йўли билан тузилади.
Муомалага чиқарилган заёмнинг шартларини ўзгартиришга (заёмни
конверсиялаш), шу жумладан ушбу Кодекснинг 383-моддасида назарда тутилган
асосларга кўра, ўзгартиришга йўл қўйилмайди, қонун ҳужжатларида назарда тутилган
ҳоллар бундан мустасно.
Давлат заёми шартномаси бўйича давлат ушбу Кодекснинг қоидаларига мувофиқ
жавобгар бўлади.
2-§. Кредит
744-модда. Кредит шартномаси
Кредит шартномаси бўйича бир тараф — банк ёки бошқа кредит ташкилоти
(кредитор) иккинчи тарафга (қарз олувчига) шартномада назарда тутилган миқдорда ва
шартлар асосида пул маблағлари (кредит) бериш, қарз олувчи эса олинган пул суммасини
қайтариш ва унинг учун фоизлар тўлаш мажбуриятини олади.
Қонун ҳужжатларига мувофиқ кредит ташкилотлари бўлмаган тижорат
ташкилотларининг кредитлашни амалга оширишига йўл қўйилган ҳолларда кредит
шартномаси тўғрисидаги қоидалар бундай тижорат ташкилотлари амалга оширадиган
кредитлаш муносабатларига нисбатан қўлланади.
Агар ушбу параграфнинг қоидаларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса
ва у кредит шартномасининг моҳиятидан келиб чиқмаса, кредит шартномаси
муносабатларига нисбатан ушбу боб 1-параграфининг қоидалари қўлланади.
745-модда. Кредит шартномасининг шакли
Кредит шартномаси ёзма шаклда тузилиши шарт.
Ёзма шаклга риоя қилмаслик кредит шартномасининг ҳақиқий бўлмаслигига олиб
келади. Бундай шартнома ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмайди.
746-модда. Кредит бериш ёки олишдан бош тортиш
Кредитор қарз олувчини тўловга қобилиятсиз деб ҳисобласа, қарз олувчи
кредитни таъминлаш мажбуриятларини бажармаса, шартномада назарда тутилган
кредитдан аниқ мақсадда фойдаланиш мажбуриятини бузса, шунингдек шартномада
назарда тутилган бошқа ҳолларда қарз олувчига кредит шартномасида назарда тутилган
кредитни беришдан бутунлай ёки қисман бош тортишга ҳақли.
Қарз олувчи кредит олишдан бутунлай ёки қисман бош тортишга ҳақли. Агар
қонун ҳужжатларида ёки шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, қарз
олувчи бу ҳақда кредиторни кредит шартномасида белгилаб қўйилган кредит бериш
муддатига қадар хабардор қилиши шарт. Қарз олувчи кредит шартномасида назарда
тутилган кредитдан аниқ мақсадда фойдаланиш мажбуриятини бузган тақдирда кредитор
шартнома бўйича қарз олувчини бундан буён кредитлашни тўхтатишга ҳақли.
747-модда. Ашёларни кредитга бериш шартномаси
Тарафлар бир тарафнинг кредит шартномаси шартлари асосида турга хос
аломатлари билан белгиланган ашёларни иккинчи тарафга бериш мажбуриятини назарда
тутувчи шартномани тузишлари мумкин.
Ашёларни кредитга бериш тўғрисидаги шартномада бошқача тартиб назарда
тутилган бўлмаса, шартноманинг берилаётган ашёларнинг миқдори, ассортименти,
тўлиқлиги, сифати, идиши ва (ёки) ўралиши ҳақидаги шартлари товарларни олди-сотди
шартномаси тўғрисидаги қоидаларга мувофиқ бажарилиши шарт.
748-модда. Тижорат кредити
Бажарилиши учун пул суммаларини ёки турга хос аломатлари билан
белгиланадиган бошқа ашёларни иккинчи тарафга мулк қилиб топшириш талаб
қилинадиган шартномаларда, агар қонун ҳужжатларида бошқа ҳол белгилаб қўйилган
бўлмаса, кредит бериш, шу жумладан бўнак, олдиндан ҳақ тўлаш, товарларга, ишлар ёки
хизматларга ҳақ тўлашни кечиктириш ва бўлиб-бўлиб тўлаш шаклида кредит бериш
(тижорат кредити) назарда тутилиши мумкин.
Тегишли мажбурият баён қилинган шартнома тўғрисидаги қоидаларда бошқача
тартиб назарда тутилган бўлмаса ва у мазкур мажбуриятнинг моҳиятига зид келмаса,
тижорат кредитига нисбатан тегишли суратда ушбу бобнинг қоидалари қўлланади.
42-боб. Пул талабномасидан бошқа шахс фойдасига воз кечиш эвазига молиялаш
749-модда. Пул талабномасидан бошқа шахс фойдасига воз кечиш эвазига
молиялаш шартномаси
Пул талабномасидан бошқа шахс фойдасига воз кечиш эвазига молиялаш
шартномаси бўйича бир тараф (молия агенти) иккинчи тарафга (мижозга) шу мижознинг
(кредиторнинг) учинчи шахсга (қарздорга) товарлар беришидан, унинг ишларини
бажаришидан ёки унга хизматлар кўрсатишидан келиб чиқадиган пул талабномаси
ҳисобидан пул маблағларини беради ёки бериш мажбуриятини олади, мижоз эса молия
агентига ушбу пул талабномасини беради ёки бериш мажбуриятини олади.
Мижоз ўзининг молия агенти олдидаги мажбуриятлари бажарилишини
таъминлаш мақсадида ҳам қарздорга нисбатан пул талабномасидан молия агенти
фойдасига воз кечиши мумкин.
Пул талабномасидан бошқа шахс фойдасига воз кечиш эвазига молиялаш
шартномаси бўйича молия агентининг мажбуриятлари мижоз учун бухгалтерия ҳисобини
юритишни, шунингдек мижозга бошқа шахс фойдасига воз кечиш нарсаси бўлган пул
талабномалари билан боғлиқ бошқа молиявий хизматлар кўрсатишни ҳам ўз ичига олиши
мумкин.
750-модда. Молия агенти
Пул талабномасидан бошқа шахс фойдасига воз кечиш эвазига молиялаш
шартномаларини молия агенти сифатида банклар ва бошқа кредит ташкилотлари,
шунингдек бундай турдаги фаолиятни амалга ошириш учун рухсатномаси (лицензияси)
бўлган бошқа тижорат ташкилотлари ҳам тузиши мумкин.
751-модда. Маблағ олиш мақсадида бошқа шахс фойдасига воз кечиладиган
пул талабномаси
Тўлов муддати келган пул талабномаси ҳам (мавжуд талабнома), шунингдек
келажакда вужудга келадиган пул маблағларини олиш ҳуқуқи (бўлажак талабнома) ҳам
молиялаш эвазига бошқа шахс фойдасига воз кечиладиган нарса бўлиши мумкин.
Молиялаш эвазига бошқа шахс фойдасига воз кечиш нарсаси бўлган пул
талабномаси мижознинг молия агенти билан тузадиган шартномасида шундай
белгиланган бўлиши керакки, мавжуд талабнома шартнома тузиш пайтига монанд бўлсин,
бўлажак талабнома эса — кечи билан талаб вужудга келган пайтга монанд бўлсин.
Бўлажак пул талабномасидан бошқа шахс фойдасига воз кечилганида, у
шартномада назарда тутилган талабномадан бошқа шахс фойдасига воз кечиш нарсаси
бўлган пул маблағларини қарздордан олиш ҳуқуқи вужудга келганидан кейин молия
агентига ўтган ҳисобланади. Агар пул талабномасидан бошқа шахс фойдасига воз кечиш
маълум воқеага боғлиқ бўлса, бошқа шахс фойдасига воз кечиш ушбу воқеа юз
берганидан кейин кучга киради. Бундай ҳолларда пул талабномасидан бошқа шахс
фойдасига воз кечишни қўшимча расмийлаштириш талаб қилинмайди.
752-модда. Мижознинг молия агенти олдидаги жавобгарлиги
Агар пул талабномасидан бошқа шахс фойдасига воз кечиш эвазига молиялаш
шартномасида ўзгача тартиб назарда тутилган бўлмаса, мижоз бошқа шахс фойдасига воз
кечиш нарсаси бўлган пул талабномасининг ҳақиқийлиги учун молия агенти олдида
жавобгар бўлади.
Агар мижоз пул талабномасини топшириш ҳуқуқига эга бўлса ва ушбу
талабномадан бошқа шахс фойдасига воз кечиш пайтида у қарздор бу ҳуқуқни
бажармасликка ҳақли бўладиган вазиятлардан бехабар бўлса, бошқа шахс фойдасига воз
кечиш нарсаси бўлган пул талабномаси ҳақиқий ҳисобланади.
Агар мижоз билан молия агенти ўртасидаги шартномада бошқача тартиб назарда
тутилган бўлмаса, молия агенти бошқа шахс фойдасига воз кечиш нарсаси бўлган
талабномани ижрога тақдим этганида қарздор бу талабномани бажармаганлиги ёки
тегишли даражада бажармаганлиги учун мижоз жавобгар бўлмайди.
753-модда. Пул талабномасидан бошқа шахс фойдасига воз кечишни
тақиқлашнинг ҳақиқий эмаслиги
Мижоз билан унинг қарздори ўртасида талабномадан бошқа шахс фойдасига воз
кечишни тақиқлаш ёки чеклаш ҳақида келишув бўлган тақдирда ҳам, пул талабномасидан
молия агенти фойдасига воз кечиш ҳақиқий ҳисобланади.
Ушбу модданинг биринчи қисмида белгилаб қўйилган қоида талабномадан бошқа
шахс фойдасига воз кечишни тақиқлаш ёки чеклаш ҳақида мижоз билан қарздор
ўртасидаги келишувни бузган ҳолда талабномадан бошқа шахс фойдасига воз кечилиши
муносабати билан мижозни қарздор олдидаги мажбуриятлар ёки жавобгарликдан озод
қилмайди.
754-модда. Пул талабномасидан ўз навбатида бошқа шахс фойдасига воз
кечиш
Агар пул талабномасидан бошқа шахс фойдасига воз кечиш эвазига молиялаш
шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, молия агентининг пул
талабномасидан ўз навбатида бошқа шахс фойдасига воз кечишига йўл қўйилмайди.
Шартномада пул талабномасидан ўз навбатида бошқа шахс фойдасига воз
кечишга йўл қўйилган ҳолларда унга нисбатан ушбу модданинг қоидалари тегишли
суратда қўлланади.
755-модда. Қарздорнинг пул талабномасини молия агентига ижро этиши
Қарздор мижоздан ёки молия агентидан пул талабномасидан ушбу молия агенти
фойдасига воз кечилганлиги ҳақида ёзма билдиришнома олган ва унда ижро этилиши
керак бўлган пул талабномаси белгиланган, шунингдек тўлов амалга оширилиши керак
бўлган молия агенти кўрсатилган тақдирда қарздор тўловни молия агентига амалга
ошириши шарт.
Қарздорнинг илтимосига кўра молия агенти оқилона муддатда қарздорга пул
талабномасидан ҳақиқатан ҳам молия агенти фойдасига воз кечилганлигининг исботини
тақдим этиши керак. Агар молия агенти ушбу мажбуриятни бажармаган бўлса, қарздор
ушбу талабнома бўйича тўловни мижозга нисбатан амалга ошириб, унинг олдидаги ўз
мажбуриятини бажаришга ҳақли.
Қарздорнинг пул талабномасини ушбу модданинг қоидаларига мувофиқ молия
агенти фойдасига бажариши қарздорни мижоз олдидаги тегишли мажбуриятдан озод
қилади.
756-модда. Молия агентининг қарздордан олинган суммаларга ҳуқуқлари
Агар пул талабномасидан бошқа шахс фойдасига воз кечиш эвазига молиялаш
шартномаси шартларига кўра молия агенти мижоздан бу талабни сотиб олиб, шу йўл
билан уни молияласа, молия агенти қарздор талабни бажариш учун тўлайдиган ҳамма
суммани олиш ҳуқуқини қўлга киритади, мижоз эса молия агенти олган суммалар у сотиб
олган талабноманинг баҳосидан кам бўлиб чиққанлиги учун агент олдида жавобгар
бўлмайди.
Агар мижознинг мажбуриятлари молия агентига бажарилишини таъминлаш
мақсадида пул талабномасидан унинг фойдасига воз кечилган бўлса ва талабномадан
бошқа шахс фойдасига воз кечиш эвазига молиялаш шартномасида бошқа ҳол назарда
тутилган бўлмаса, молия агенти мижозга ҳисобот тақдим этиши ҳамда мижознинг
талабномадан бошқа шахс фойдасига воз кечиш билан таъминланган қарзидан ортиб
қолган суммани мижозга бериши шарт. Агар молия агенти қарздордан олган пул
маблағлари мижознинг молия агентига талабномадан бошқа шахс фойдасига воз кечиш
билан таъминланган қарзи суммасидан кам бўлиб чиқса, мижоз қарзнинг қолдиғи учун
молия агенти олдида жавобгар бўлиб қолаверади.
757-модда. Қарздорнинг муқобил талаблари
Молия агенти қарздорга мурожаат этиб, тўловни амалга оширишни талаб қилган
тақдирда, қарздор ушбу Кодекснинг 343-345-моддаларига мувофиқ, ўзининг мижоз билан
тузилган шартномага асосланган, қарздор талабномадан молия агенти фойдасига воз
кечилганлиги ҳақида билдириш олган пайтда ихтиёрида бўлган ўз пул талабномаларини
инобатга олиш учун тақдим этишга ҳақли.
Мижоз талабномадан бошқа шахс фойдасига воз кечишни тақиқлаш ёки чеклаш
тўғрисидаги келишувни бузганлиги муносабати билан қарздор мижозга қўйиши мумкин
бўлган талаблар молия агентига нисбатан кучга эга эмас.
758-модда. Молия агенти олган суммаларнинг қарздорга қайтарилиши
Мижоз қарздор билан тузган шартнома бўйича ўз мажбуриятларини бузган
тақдирда, қарздор молия агентига ўтган талабнома бўйича тўланган суммаларни, агар
қарздор бундай суммаларни бевосита мижоздан олишга ҳақли бўлса, ундан қайтариб
беришни талаб қилишга ҳақли эмас.
Қарздор талабномадан бошқа шахс фойдасига воз кечиш натижасида молия
агентига тўланган суммаларни бевосита мижоздан олиш ҳуқуқига эга бўлишига қарамай,
агар молия агенти талабномадан бошқа шахс фойдасига воз кечиш билан боғлиқ ваъда
қилинган тўловни мижозга тўлаш мажбуриятини бажармаганлиги ёки мижоз
талабномадан бошқа шахс фойдасига воз кечиш билан боғлиқ тўловни олиши керак
бўлган қарздор олдидаги мажбуриятини бузганлигини била туриб, бундай тўловни амалга
оширганлиги исбот қилинган бўлса, ушбу суммалар молия агенти томонидан
қайтарилишини талаб қилишга ҳақли.
43-боб. Банк омонати
759-модда. Банк омонати шартномаси
Банк омонати шартномаси бўйича биринчи тарафдан (омонатчидан) қабул қилиб
олган ёки унинг номига келган пул суммасини (омонатни) қабул қилиб олган иккинчи
тараф (банк) шартномада назарда тутилган шартлар асосида ва тартибда омонат
суммасини қайтариш ва унга фоизлар тўлаш мажбуриятини олади.
Банк омонати шартномаси омонат суммаси банкка келиб тушган кундан бошлаб
тузилган ҳисобланади.
Фуқаро омонатчи бўлган банк омонати шартномаси оммавий шартнома деб
ҳисобланади.
Банк билан омонатчининг омонат қўйилган ҳисобварақ бўйича муносабатларига
нисбатан банк ҳисобварағи шартномаси тўғрисидаги қоидалар, агар ушбу бобнинг
қоидаларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса ёки у банк омонати
шартномасининг моҳиятидан келиб чиқмаса, қўлланилади.
Ушбу бобнинг банкларга доир қоидалари қонун ҳужжатларига мувофиқ юридик
шахслардан омонатлар қабул қилувчи бошқа кредит ташкилотларига нисбатан ҳам
қўлланади.
760-модда. Пул маблағларини омонатларга жалб қилиш ҳуқуқи
Пул маблағларини омонатларга жалб қилиш ҳуқуқига қонун ҳужжатларида
белгиланган тартибда лицензия берилган банклар эга бўладилар.
Бундай ҳуқуққа эга бўлмаган шахс фуқародан омонат қабул қилган тақдирда,
омонатчи дарҳол омонат суммасини қайтариб беришни, шунингдек бу суммага ушбу
Кодекснинг 327-моддасида назарда тутилган фоизларни тўлашни ҳамда фоиз
суммаларидан ташқари омонатчига етказилган ҳамма зарарни қоплашни талаб қилиши
мумкин.
Агар бундай шахс банк омонати шартномаси шартлари асосида юридик шахснинг
пул маблағларини қабул қилган бўлса, ушбу Кодекснинг битимлар ҳақиқий
бўлмаслигининг асослари ва оқибатларига доир тегишли қоидалари қўлланади.
Агар қонунда бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, ушбу модданинг иккинчи ва
учинчи қисмларида назарда тутилган оқибатлар, ким бўлишидан қатъи назар, фуқаролар
ва юридик шахсларнинг пул маблағларини:
омонат сақловчиларга омонатни талаб қилиши биланоқ олиш ва омонатчининг
ушбу боб қоидаларида кўзда тутилган бошқа ҳуқуқларини амалга ошириш имкониятини
бермайдиган векселлар ёки бошқа қимматли қоғозлар бериш;
уларга ғайриқонуний чиқарилган деб топилган акциялар ва бошқа қимматли
қоғозларни сотиш йўли билан омонатларга жалб қилиш ҳолларига нисбатан қўлланади.
761-модда. Банк омонати шартномасининг шакли
Банк омонати шартномаси ёзма шаклда тузилган бўлиши керак.
Агар омонатнинг қўйилганлиги омонат дафтарчаси, жамғарма (депозит)
сертификати ёки банк томонидан омонатчига берилган, қонунда, қонунга мувофиқ
белгиланган банк қоидаларида ва банк амалиётида қўлланиладиган иш муомаласи
одатларида бундай ҳужжатлар учун назарда тутилган талабларга жавоб берадиган бошқа
ҳужжат билан тасдиқланган бўлса, банк омонати шартномасининг ёзма шаклига риоя
қилинган ҳисобланади.
Банк омонати шартномасининг ёзма шаклига риоя қилмаслик бундай
шартноманинг ҳақиқий бўлмаслигига олиб келади. Бундай шартнома ўз-ўзидан ҳақиқий
эмас.
762-модда. Омонатларнинг турлари
Банк омонати шартномаси омонатни талаб қилиниши биланоқ бериш (талаб
қилингунча сақланадиган омонат) ёки омонатни шартномада белгиланган муддат
тугаганидан кейин қайтариш (муддатли омонат) шарти билан тузилади.
Банк омонати шартномасида қайтариб беришнинг қонун ҳужжатларига зид
бўлмаган бошқа шартлари асосида омонатлар қўйиш ҳам назарда тутилиши мумкин.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Банк омонати шартномаси бўйича, омонатнинг туридан қатъи назар, банк
омонатчининг талаби билан омонат суммасини ёки унинг бир қисмини бериши шарт,
юридик шахслар томонидан қайтариб беришнинг шартномада назарда тутилган бошқа
шартлари асосида қўйилган омонатлар бундан мустасно.
(762-модданинг учинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 30 августдаги 405-
II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2002 й., 9-сон, 165-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
Банк омонати шартномасининг фуқаро омонатни талаб қилиши биланоқ олиш
ҳуқуқидан, муддатли ёки бошқа омонатни эса хабардор этишнинг қонун ҳужжатларида
белгиланган муддати ўтганидан кейин олиш ҳуқуқидан воз кечиш ҳақидаги шарти ўз-
ўзидан ҳақиқий эмас. (762-модданинг тўртинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 30 августдаги
405-II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2002 й., 9-сон, 165-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
Агар омонатчи муддатли ёки бошқа омонатни, талаб қилиб олингунча
сақланадиган омонат бундан мустасно, муддат тугагунга қадар ёхуд банк омонати
шартномасида кўрсатилган бошқа ҳолатлар юз бергунга қадар қайтариб беришни талаб
қилиш ниятида бўлса, у ўзининг бу ниятидан банкни омонатни олишни мўлжаллаётган
санадан камида бир ой олдин хабардор қилиши шарт. (762-модда Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 30 августдаги 405-II-сон Қонунига
мувофиқ бешинчи қисм билан тўлдирилган — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2002 й., 9-сон, 165-
модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
Муддатли ёки бошқа омонат, талаб қилиб олингунча сақланадиган омонат бундан
мустасно, муддат тугагунга қадар ёхуд банк омонати шартномасида кўрсатилган бошқа
ҳолатлар юз бергунга қадар омонатчининг талаби билан унга қайтарилган ҳолларда, агар
шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, омонат юзасидан фоизлар
тўланмайди. (762-модданинг олтинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2002 йил 30 августдаги
405-II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2002 й., 9-сон, 165-модда)
Омонатчи муддатли омонат суммасини муддат тугаганидан кейин ёки
қайтаришнинг бошқа шартлари билан қўйилган омонат суммасини банк омонати
шартномасида назарда тутилган ҳолатлар вужудга келганидан кейин қайтариб беришни
талаб қилмаган ҳолларда, агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
шартнома омонатни талаб қилиб олгунча сақлаш шартлари асосида узайтирилган деб
ҳисобланади.
763-модда. Омонатга тўланадиган фоизлар
Банк омонатчига омонат суммаси учун банк омонати шартномасида
белгиланадиган миқдорда фоизлар тўлайди.
Банк омонати шартномасида тўланадиган фоизлар миқдори ҳақида шарт бўлмаган
тақдирда, банк талаб қилиб олингунча сақланадиган омонатларга тўланадиган миқдорда
фоизлар тўлаши шарт.
Агар банк омонати шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, банк
талаб қилиб олингунча сақланадиган омонатларга тўланадиган фоизлар миқдорини
ўзгартириш ҳуқуқига эга.
Банк фоизлар миқдорини камайтирган тақдирда, фоизларнинг янги миқдори
фоизлар камайтирилганлиги ҳақида омонатчиларга хабар берилганидан кейин қўйилган
омонатларга нисбатан қўлланади. Агар банк омонати шартномасида бошқа муддат
назарда тутилган бўлмаса, ушбу хабарга қадар қўйилган омонатларга нисбатан
камайтирилган фоизлар миқдори тегишли хабар берилган пайтдан бир ой ўтганидан кейин
қўлланади.
Омонатни муайян муддат ўтгач ёки шартномада назарда тутилган вазиятлар юз
берганидан кейин қайтариш шарти билан қўйилган омонат юзасидан банк омонати
шартномасида белгиланган фоизлар миқдори, агар шартномада бошқача тартиб
белгиланган бўлмаса, банк томонидан бир томонлама камайтирилиши мумкин эмас.
764-модда. Омонатга фоизлар ёзиш ва тўлаш тартиби
Банк омонати суммасига фоизлар омонат банкка тушган куннинг эртасидан
бошлаб, то у омонатчига қайтарилган ёки бошқа асосларга кўра омонатчининг
ҳисобварағидан ўчирилган кундан олдинги кунгача ёзилади. Омонатчининг ҳисобварағи
хатланганлиги оқибатида банк ушбу ҳисобварақдаги пул маблағларидан фойдалана
олмаган давр учун фоизлар ёзилмайди.
Агар банк омонати шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, банк
омонати суммасига фоизлар ҳар бир ой ўтганидан кейин унинг талаби билан омонат
суммасидан алоҳида тўланади, бу муддатда талаб қилиб олинмаган фоизлар эса фоизлар
ёзиладиган омонат суммасига қўшилиб боради.
Омонат қайтарилганида шу пайтгача ёзилган ҳамма фоизлар тўланади.
765-модда. Омонатнинг қайтарилишини таъминлаш
Банк қабул қилиб олган омонатларнинг қайтарилишини таъминлаш учун
фойдаланиши шарт бўлган воситалар ва усуллар қонун билан ва банк омонати
шартномаси билан белгиланади.
Банк омонатчининг талабига мувофиқ омонатнинг қайтарилиши
таъминланганлиги тўғрисида ахборот бериши шарт.
Банк омонатнинг қайтарилишини таъминлаш бўйича мажбуриятларини
бажармаган, шунингдек таъминотни йўқотган ёки унинг шартларини ёмонлаштирган
тақдирда, омонатчи банкдан омонат суммасини дарҳол қайтариб беришни, ушбу
Кодекснинг 327-моддасига мувофиқ унга фоизлар тўлашни ҳамда ўзига етказилган
зарарни қоплашни талаб қилишга ҳақли.
766-модда. Омонатни қайтариш ҳақидаги талабни бажармаганлик учун
жавобгарлик
Банк омонатчининг омонатни ёки унинг бир қисмини қайтариш ҳақидаги
талабини ушбу Кодекснинг 762-моддасида назарда тутилган муддатларда бажармаган
тақдирда, ушбу Кодекснинг 327-моддасига мувофиқ банк омонатга фоизлар тўлашдан
қатъи назар, келтирилган зарарни тўлаши шарт.
767-модда. Омонатчининг ҳисобварағига учинчи шахсларнинг пул
маблағларини қўйиши
Агар банк омонати шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
омонатга учинчи шахслардан омонатчининг ҳисобварағи тўғрисидаги зарур
маълумотларни кўрсатган ҳолда тушган пул маблағлари киритиб қўйилади. Бунда
омонатчи бундай шахсларга омонат бўйича ҳисобварақ тўғрисидаги зарур маълумотларни
бериш билан улардан пул маблағларини олишга рози бўлган деб ҳисобланади.
768-модда. Учинчи шахс фойдасига қўйилган омонат
Омонат банкка муайян учинчи шахс фойдасига қўйилиши мумкин.
Номига омонат қўйилаётган фуқаронинг исмини ёки юридик шахснинг номини
кўрсатиш банк омонати тўғрисидаги тегишли шартноманинг муҳим шартидир.
Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, номига омонат
қўйилган учинчи шахс пул ўз ҳисобварағига келиб тушган пайтдан бошлаб омонатчи
ҳуқуқларини қўлга киритади.
Номига омонат қўйилган учинчи шахс ундан воз кечган ҳолларда учинчи шахс
номига банк омонати шартномаси тузган шахс омонатни қайтариб беришни талаб
қилишга ёки уни ўз номига ўтказишга ҳақли.
769-модда. Омонат дафтарчаси
Агар тарафларнинг келишувида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
фуқаро билан банк омонати шартномаси тузиш ҳамда унинг ҳисобварағига омонат бўйича
пул маблағларини киритиб қўйиш омонат дафтарчаси билан тасдиқланади.
Омонат дафтарчасида банкнинг ёки унинг тегишли филиалининг номи, унинг
жойлашган манзили ҳамда омонат бўйича ҳисобварақ номери, шунингдек ҳисобвараққа
киритилган ҳамма пул маблағлари суммаси, ҳисобварақдан ўчирилган ҳамма пул
маблағлари суммаси ва омонат дафтарчаси банкка тақдим этилган пайтда ҳисобварақдаги
пул маблағларининг қолдиғи кўрсатилган ва тасдиқланган бўлиши шарт.
Агар омонатнинг бошқа ҳолати исбот қилинган бўлмаса, омонат тўғрисида
омонат дафтарчасида кўрсатилган маълумотлар банк билан омонатчи ўртасида омонат
бўйича ҳисоб-китобларни амалга ошириш учун асос бўлади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Банк омонати шартномасида эгасининг номи ёзилган омонат дафтарчасини бериш
назарда тутилади. (769-модданинг тўртинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2009 йил 22 сентябрдаги
ЎРҚ-223-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2009 й., 39-сон, 423-модда)
Банк омонат дафтарчаси тақдим этилганида омонатни беради, унга фоизлар
тўлайди ҳамда омонатчининг омонат бўйича ҳисобварақдаги пул маблағларини бошқа
шахсларга ўтказиш ҳақидаги топшириғини бажаради.
Агар эгасининг номи ёзилган омонат дафтарчаси йўқотилган бўлса ёки тақдим
этиш учун яроқсиз ҳолга келтирилган бўлса, банк омонатчининг аризасига мувофиқ унга
янги омонат дафтарчаси беради.
Олдинги таҳрирга қаранг.
(769-модданинг еттинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2009 йил 22 сентябрдаги
ЎРҚ-223-сонли Қонунига асосан чиқарилган — ЎР ҚҲТ, 2009 й., 39-сон, 423-модда)
770-модда. Омонат (депозит) сертификати
Олдинги таҳрирга қаранг.
Омонат (депозит) сертификати эгасининг номи ёзилган қимматли қоғоз бўлиб,
банкка қўйилган омонат суммасини ҳам, омонатчининг (сертификат сақловчининг)
белгиланган муддат тамом бўлганидан кейин сертификатни берган банкда ёки ушбу
банкнинг исталган филиалида омонат суммасини ва сертификатда кўрсатиб қўйилган
фоизларни олиш ҳуқуқини ҳам тасдиқлайди. (770-модданинг биринчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2009 йил 22 сентябрдаги
ЎРҚ-223-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2009 й., 39-сон, 423-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
(770-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2009 йил 22 сентябрдаги
ЎРҚ-223-сонли Қонунига асосан чиқарилган — ЎР ҚҲТ, 2009 й., 39-сон, 423-модда)
Омонат (депозит) сертификати пул тўлаш учун муддатидан олдин тақдим этилган
тақдирда банк, агар сертификатнинг шартларида фоизларнинг бошқача миқдори белгилаб
қўйилган бўлмаса, омонат суммасини ва талаб қилиб олингунча сақланадиган омонатлар
бўйича тўланадиган фоизларни тўлайди.
44-боб. Банк ҳисобварағи
771-модда. Банк ҳисобварағи шартномаси
Банк ҳисобварағи шартномаси бўйича бир тараф — банк ёки бошқа кредит
муассасаси (бундан буён матнда — банк) иккинчи тарафнинг — мижознинг (ҳисобварақ
эгасининг) ҳисобварағига тушаётган пул маблағларини қабул қилиш ва киритиб қўйиш,
мижознинг ҳисобварақдан тегишли суммаларини ўтказиш ва тўлаш ҳамда ҳисобварақ
бўйича бошқа операцияларни амалга ошириш ҳақидаги фармойишларини бажариш
мажбуриятини олади.
Ушбу бобнинг банкларга тааллуқли қоидалари бошқа кредит ташкилотлари
ўзларига берилган рухсатнома (лицензия)га мувофиқ банк ҳисобварағи шартномасини
тузиш ва бажариш чоғида уларга нисбатан ҳам қўлланади.
772-модда. Банкнинг мижозга қарашли пул маблағларидан фойдаланиши
Банк мижознинг банк ҳисобварағида мавжуд бўлган пул маблағларидан
ҳисобвараққа талаблар қўйилган вақтда маблағларнинг мавжуд бўлишини ҳамда
ҳисобварақ эгасининг ушбу маблағларни ҳисобварақда турган суммалар доирасида
монеликсиз тасарруф этиш ҳуқуқини кафолатлаган ҳолда фойдаланиши мумкин.
773-модда. Мижознинг пул маблағларини тасарруф этиши
Мижоз банкдаги ҳисобварақда турган ўз пул маблағларини мустақил тасарруф
этади.
Банк мижознинг пул маблағларидан қай тарзда фойдаланишни белгилашга ва
назорат қилишга ҳамда унинг пул маблағларини ўз хоҳишига кўра тасарруф этиш
ҳуқуқларига қонунда ёки банк ҳисобварағи шартномасида назарда тутилмаган бошқа
чеклашларни белгилашга ҳақли эмас.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Мижознинг банкдаги ҳисобварақда турган пул маблағлари Қонун ҳужжатларида
белгиланган тартибда нақд пул шаклида олиниши мумкин. (773-модда Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 15 декабрдаги 175-II-сон Қонунига
мувофиқ учинчи қисм билан тўлдирилган — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2001 й., 1-2-сон, 23-
модда)
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
774-модда. Банк ҳисобварағи шартномасининг шакли
Банк ҳисобварағи шартномаси ёзма шаклда тузилиши керак.
Банк ҳисобварағи шартномасининг ёзма шаклига риоя қилмаслик ушбу
шартноманинг ҳақиқий бўлмаслигини келтириб чиқаради. Бундай шартнома ўз-ўзидан
ҳақиқий эмас.
775-модда. Банк ҳисобварағи шартномасини тузиш
Банк ҳисобварағи шартномаси банк томонидан мижозга ёки у кўрсатган шахсга
банкда тарафлар келишган шартларда ҳисобварақ очиш йўли билан тузилади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Юридик шахслар ва фуқаролар ўзларига ҳисоб-китоб ва касса хизмати
кўрсатадиган банкларни мустақил танлайдилар. (775-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 1997 йил 30 августдаги
485-I-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 1997 й., 9-сон, 241-модда)
Банк муайян турдаги ҳисобварақлар очиш учун эълон қилган, қонунда ва қонунга
мувофиқ белгилаб қўйилган банк қоидаларида назарда тутилган тегишли талабларга мос
келадиган шартлар асосида ҳисобварақ очишни таклиф қилиб мурожаат этган мижоз
билан банк ҳисобварағи шартномаси тузиши шарт.
Банк тегишли операцияларни амалга ошириш қонунда, банкнинг таъсис
ҳужжатларида ва унга берилган лицензияда назарда тутилган ҳисобварақни очишни рад
этишга ҳақли эмас, ана шундай рад этишга банкда банк хизмати кўрсатишга қабул қилиш
имконияти йўқлиги сабаб бўлган ҳоллар бундан мустасно.
Банк банк ҳисобварағи шартномасини тузишдан асоссиз равишда бош тортган
тақдирда, мижоз унинг олдига ушбу Кодекс 377-моддасининг олтинчи ва еттинчи
қисмларида назарда тутилган талабларни қўйишга ҳақли.
776-модда. Ҳисобварақда турган пул маблағларини тасарруф этиш ҳуқуқини
тасдиқлаш
Мижоз номидан ҳисобварақдаги маблағларни ўтказиш ва бериш ҳақида кўрсатма
берадиган шахсларнинг ҳуқуқлари мижоз томонидан банкка қонунда назарда тутилган,
қонунга мувофиқ банк қоидалари ҳамда банк ҳисобварағи шартномаси билан белгиланган
ҳужжатларни тақдим этиш йўли билан тасдиқланади.
Мижоз учинчи шахсларнинг талабига мувофиқ, шу жумладан мижознинг ушбу
шахслар олдидаги мажбуриятларини бажариши билан боғлиқ талабига мувофиқ пул
маблағларини ҳисобварақдан ўчириш ҳақида фармойиш бериши мумкин. Банк тегишли
талаб қўйилган вақтда уни қўйишга ҳақли бўлган шахсни аниқлаш ва бундай талабнинг
характери ва асосларини белгилаш имконини берадиган зарур маълумотлар бу
фармойишларда ёзма равишда кўрсатилган тақдирда уларни қабул қилади.
Банк ҳисобварағи шартномасида ҳисобварақда турган пул маблағларини тасарруф
этиш ҳуқуқини электрон тўлов воситаларидан ҳамда уларда мижознинг ўз имзоси,
кодлари, пароллари ҳамда фармойиш тегишли ваколати бўлган шахс томонидан
берилганлигини тасдиқлайдиган бошқа воситаларнинг ўхшатмаларидан фойдаланилган
бошқа ҳужжатлар билан тасдиқлаш назарда тутилган бўлиши мумкин.
777-модда. Ҳисобварақ бўйича банк бажарадиган операциялар
Агар банк ҳисобварағи шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
банк қонунда, қонунга мувофиқ белгилаб қўйилган банк қоидаларида ва банк амалиётида
қўлланадиган иш муомаласи одатларида ушбу турдаги ҳисобварақлар учун белгилаб
қўйилган операцияларни амалга ошириш йўли билан ҳисобвараққа келиб тушаётган пул
маблағларини қабул қилиши ва киритиб қўйиши ҳамда мижознинг пул маблағларини
қўлга бериш ҳақидаги топшириқларини бажариши шарт.
778-модда. Ҳисобварақ бўйича операцияларни амалга ошириш муддатлари
Олдинги таҳрирга қаранг.
Агар қонунда ёки банк ҳисобварағи шартномасида бошқача муддатлар белгилаб
қўйилган бўлмаса, банк тегишли тўлов ҳужжати банкка тушган куннинг эртасидан
кечиктирмасдан тушган пул маблағларини ҳисобвараққа киритиб қўйиши, мижознинг
топшириғига мувофиқ ҳисобварақдан пул маблағларини қўлга бериши ёки ўтказиши
шарт. Ҳисобварақ бўйича операцияларни амалга ошириш муддатларини бузиш банк учун
ушбу Кодекснинг 327-моддасида назарда тутилган оқибатларни келтириб чиқаради. (778-модда Ўзбекистон Республикасининг 2009 йил 22 сентябрдаги ЎРҚ-223-сонли
Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2009 й., 39-сон, 423-модда)
779-модда. Ҳисобварақни кредитлаш
Банк ҳисобварағи шартномасига мувофиқ банк мижознинг ҳисобварағида пул
маблағлари йўқлигига қарамай, мижознинг талабларига мувофиқ тўловларни амалга
оширган ҳолларда банк мижозга тўлов амалга оширилган кундан бошлаб тегишли
суммага кредит берган (ҳисобварақни кредитлаш) ҳисобланади.
Тарафларнинг ҳисобварақни кредитлаш билан боғлиқ ҳуқуқ ва мажбуриятлари,
агар банк ҳисобварағи шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, қарз ва
кредит тўғрисидаги қоидалар билан белгиланади.
780-модда. Банкнинг ҳисобварақ бўйича операцияларни амалга оширишга
қилган харажатларини тўлаш
Мижоз банкнинг ҳисобварақда турган пул маблағлари билан операция қилиш
бўйича хизматларига банк ҳисобварағи шартномасида назарда тутилган шартлар асосида
ҳақ тўлайди. Мазкур операцияларни амалга ошириш борасидаги банк хизматларининг
нархи банк ҳисобварағи шартномасида белгилаб қўйилмаган ҳолларда хизматлар учун
тўланадиган ҳақ ушбу Кодекснинг 356-моддасига мувофиқ белгиланади.
Банкнинг хизматлари учун ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилган
ҳақ, агар банк ҳисобварағи шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, банк
томонидан ҳар ойнинг охирида мижознинг ҳисобварағида турган пул маблағларидан
ундириб олинади.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
781-модда. Ҳисобварақда турган пул маблағларидан банкнинг
фойдаланганлиги учун фоиз тўлаш
Агар банк ҳисобварағи шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
банк ҳисобварақда турган пул маблағларидан фойдаланганлиги учун мижозга фоизлар
тўлайди, уларнинг суммаси ҳисобвараққа киритиб қўйилади.
Ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган фоизлар банк томонидан банк
ҳисобварағи шартномасида белгиланадиган миқдорда, шартномада тегишли шартлар
назарда тутилмаган тақдирда эса— одатда банк талаб қилиб олингунча сақланадиган
омонатлар юзасидан тўлайдиган миқдорда тўланади.
Фоизлар суммаси банк ҳисобварағи шартномасида назарда тутилган муддатларда,
бундай муддатлар банк ҳисобварағи шартномасида назарда тутилмаган ҳолларда эса —
йилнинг ҳар чораги тамом бўлгач, ҳисобвараққа киритиб қўйилади.
782-модда. Банкнинг ва мижознинг муқобил талабларини ҳисобга олиш
Банкнинг ҳисобварақни кредитлаш ҳамда банк хизматлари учун ҳақ тўлаш билан
боғлиқ ҳолда мижоз олдига қўйиладиган пул талаблари, шунингдек мижознинг пул
маблағларидан фойдаланганлик учун фоизлар тўлаш ҳақида банк олдига қўядиган
талаблари, агар банк ҳисобварағи шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, бир-бирларининг талабларини ҳисобга олиш йўли билан бекор қилинади.
Ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган талаблар банк томонидан ҳисобга
олиниб, у талаблар ҳисобга олинганлиги тўғрисида мижозга банк ҳисобварағи
шартномасида белгилаб қўйилган тартибда ва муддатларда, бордию тегишли шартларни
тарафлар келишиб олишмаган бўлса, банклар одатда тегишли ҳисобварақдаги пул
маблағларининг ҳолати тўғрисида мижозларга ахборот берадиган тартибда ва
муддатларда ахборот бериши шарт.
783-модда. Ҳисобварақдан пул маблағларини ўчириш асослари
Банк ҳисобварақдан пул маблағларини мижознинг топшириғи асосида ўчиради.
Мижознинг топшириғисиз ҳисобварақда турган пул маблағларини ўчиришга
суднинг қарори билан, шунингдек ушбу Кодексда ёки бошқа қонунда белгилаб қўйилган
ёхуд банк билан мижоз ўртасидаги шартномада назарда тутилган ҳолларда йўл қўйилади.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
784-модда. Ҳисобварақдан пул маблағларини ўчириш навбати
Ҳисобварақда унга қўйилган ҳамма талабларни қаноатлантириш учун етарли
миқдорда пул маблағлари бўлса, бу маблағларни ҳисобварақдан ўчириш мижознинг
фармойишлари ва ўчириш учун бошқа ҳужжатлар тушган тартибда (календарь навбат),
агар қонунда бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, амалга оширилади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Ҳисобварақдаги пул маблағлари унга қўйилган барча талабларни қондириш учун
етарли бўлмаган тақдирда, пул маблағлари қуйидаги навбатда ўчирилади:
биринчи навбатда мутаносиб равишда бюджетга, бюджетдан ташқари фондларга
тўловларни ҳамда иш ҳақи тўлаш учун пул маблағлари берилишини назарда тутувчи
тўлов (ижрочи) ҳужжатлари бўйича, алиментларни ундиришга доир талабларни қондириш
учун ҳисобварағидан пул маблағларини ўтказиш ёки пулни беришни назарда тутувчи
ижрочи ҳужжатлар бўйича, муаллифлик шартномаларига биноан мукофотларни тўлаш
бўйича, шунингдек ҳаёти ва саломатлигига етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш бўйича,
бюджетга тўловлар бўйича ҳамда меҳнатга оид ва унга тенглаштирилган ҳуқуқий
муносабатлардан келиб чиқадиган тўловлар бўйича хўжалик субъектларининг
мажбуриятлари тенг даражада бажарилишини таъминловчи ижрочи ҳужжатлар бўйича
пул ўчирилади;
иккинчи навбатда бошқа пул талабларини қондиришни назарда тутувчи ижро
ҳужжатлари бўйича пул ўчирилади;
учинчи навбатда бошқа тўлов ҳужжатлари бўйича календарь навбат тартибида
пул ўчирилади.
Бевосита ишлаб чиқариш фаолияти билан боғлиқ кечиктириб бўлмайдиган
эҳтиёжларга пул маблағларини қонун ҳужжатларида белгиланган миқдорда ҳисобдан
чиқариш, календарь навбат тартибидан ташқари навбатда амалга оширилади. (784-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 1998 йил 1 майдаги 621-I-
сон Қонунига мувофиқ иккинчи ва учинчи қисмлар билан алмаштирилган — Олий Мажлис
Ахборотномаси, 1998 й., 5-6-сон, 102-модда)
785-модда. Ҳисобварақ бўйича операциялар ўз вақтида амалга
оширилмаганлиги ва пул маблағлари асоссиз ўчирилганлиги учун банкнинг
жавобгарлиги
Олдинги таҳрирга қаранг.
Мижозга келган пул маблағлари ҳисобвараққа ўз вақтида киритиб қўйилмаган ёки
банк ҳисобварақдан маблағларни асоссиз равишда ўчирган ҳолларда банк мижознинг
талаби билан тегишли суммани дарҳол ҳисобвараққа киритиб қўйиши шарт, қонунда
назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.
Банк ўз вақтида киритилмаган ёки асоссиз ўчирилган суммага ушбу Кодекснинг
327-моддасига мувофиқ фоизлар тўлаши ва зарарнинг ўрнини қоплаши ҳам шарт. Банк
ҳисобварақдан маблағларни ўз вақтида бермаганлиги ва мижознинг ҳисобварақдан
маблағларни ўтказиш ҳақидаги фармойишларини ўз вақтида бажармаганлиги учун ҳам
жавобгар бўлади, қонунда назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. (785-модданинг биринчи ва иккинчи қисмлари Ўзбекистон Республикасининг 2009 йил 22
сентябрдаги ЎРҚ-223-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2009 й., 39-сон, 423-модда)
786-модда. Банк сири
Банклар банк ҳисобварағи ва банк омонати, ҳисобварақ бўйича операциялар
ҳамда мижоз ҳақидаги маълумотлар сир сақланишини кафолатлайди.
Банк сирини ташкил этувчи маълумотлар фақат мижозларнинг ўзларига ёки
уларнинг вакилларига берилиши мумкин. Давлат органларига ва уларнинг мансабдор
шахсларига бундай маълумотлар қонунда назарда тутилган ҳолларда ва тартибда
берилиши мумкин.
Банк сирини ташкил этувчи маълумотлар банк томонидан ошкор қилинган
тақдирда, ҳуқуқлари бузилган мижоз келтирилган зарарнинг ўрнини қоплашни банкдан
талаб қилишга ҳақли.
787-модда. Ҳисобварақни тасарруф қилишнинг чекланиши
Мижознинг ҳисобварақда турган пул маблағларини тасарруф қилиш ҳуқуқларини
чеклашга йўл қўйилмайди, ҳисобварақда турган пул маблағларини хатлаш ёки қонунда
назарда тутилган ҳолларда ҳисобварақ бўйича операцияларни тўхтатиб қўйиш ҳоллари
бундан мустасно.
788-модда. Банк ҳисобварағи шартномасини бекор қилиш
Банк ҳисобварағи шартномаси мижознинг аризасига мувофиқ исталган вақтда
бекор қилинади.
Банкнинг талабига кўра банк ҳисобварағи шартномаси қуйидаги ҳолларда суд
томонидан бекор қилиниши мумкин:
мижознинг ҳисобварағида сақланаётган пул маблағлари суммаси банк
қоидаларида ёки шартномада кўзда тутилган энг кам миқдордан оз бўлса, агар бундай
сумма банк бу ҳақда огоҳлантирган кундан бошлаб бир ойда тикланмаса;
агар шартномада бошқа муддат назарда тутилган бўлмаса, ушбу ҳисобварақ
бўйича бир йил давомида операциялар қилинмаган бўлса.
Ҳисобварақдаги пул маблағларининг қолдиғи мижознинг тегишли ёзма аризаси
олинганидан кейин кечи билан етти кун ичида мижозга берилади ёки унинг кўрсатмасига
мувофиқ бошқа ҳисобвараққа ўтказилади.
Банк ҳисобварағи шартномасининг бекор қилиниши мижоз ҳисобварағини ёпиш
учун асос бўлади.
789-модда. Банкларнинг ҳисобварақлари
Ушбу бобнинг қоидалари, агар қонунда бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, вакиллик ҳисобварақларига, вакиллик ёрдамчи ҳисобварақларига, банкларнинг
бошқа ҳисобварақларига ҳам татбиқ этилади.
45-боб. Ҳисоб-китоблар
1-§. Ҳисоб-китоблар тўғрисида умумий қоидалар
790-модда. Нақд пуллар билан ва нақд пулсиз ҳисоб-китоблар
Фуқароларнинг тадбиркорлик фаолиятини амалга оширишлари билан боғлиқ
бўлмаган ҳолда улар ўртасидаги ҳисоб-китоблар ва фуқаролар иштирокидаги ҳисоб-
китоблар нақд пуллар билан ёки нақд пулсиз суммаси чекланмаган ҳолда амалга
оширилиши мумкин.
Юридик шахслар ўртасидаги ҳисоб-китоблар, шунингдек фуқароларнинг
тадбиркорлик фаолиятини амалга ошириши билан боғлиқ ҳолда улар иштирокидаги
ҳисоб-китоблар нақд пулсиз тартибда амалга оширилади. Кўрсатиб ўтилган шахслар
ўртасидаги ҳисоб-китоблар, агар қонунда бошқача тартиб белгилаб қўйилган бўлмаса,
нақд пулда ҳам амалга оширилиши мумкин.
Агар қонундан бошқача тартиб келиб чиқмаса ва бундай тартибни
фойдаланилаётган ҳисоб-китоблар шакли тақозо этмаса, нақд пулсиз ҳисоб-китоблар
уларда қатнашаётган шахсларнинг ҳисобварақлари очилган банклар, бошқа кредит
ташкилотлари (бундан буён –– банклар) орқали амалга оширилади.
791-модда. Нақд пулсиз ҳисоб-китобларнинг шакллари
Нақд пулсиз ҳисоб-китоблар амалга оширилганда тўлов топшириқномалари,
аккредитивлар, чеклар билан ҳисоб-китоб қилишга, инкассо бўйича ҳисоб-китоб қилишга,
шунингдек қонунда, қонунга мувофиқ чиқариладиган банк қоидаларида ҳамда банк
амалиётида қўлланилаётган иш муомаласи одатларида назарда тутилган бошқа шаклларда
ҳисоб-китоб қилишга ҳам йўл қўйилади.
Шартномадаги тарафлар ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган ҳисоб-
китоб қилиш шаклларининг исталганини танлаб олишга ва шартномада назарда тутишга
ҳақли.
2-§. Тўлов топшириқномалари билан ҳисоб-китоб қилиш
792-модда. Тўлов топшириқномалари билан қилинадиган ҳисоб-китоблар
тўғрисида умумий қоидалар
Тўлов топшириқномаси билан ҳисоб-китоб қилинганида банк мижознинг
топшириғига мувофиқ унинг ҳисобварағидаги маблағлар ҳисобидан маълум миқдор пул
суммасини мижоз кўрсатган шахснинг шу ёки бошқа банкдаги ҳисобварағига қонун
ҳужжатларида назарда тутилган муддатларда, агар банк ҳисобварағи шартномасида
қисқароқ муддат назарда тутилган бўлмаса ёки у банк амалиётида қўлланиладиган иш
муомаласи одатларида белгиланган бўлмаса, ўтказиш мажбуриятини олади.
Тўлов топшириқномасида маблағларни олувчи сифатида кўрсатилган шахс
банкдан тўловни амалга оширишни талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлмайди, бундай ҳуқуқ
қонунда ёки мижознинг банк билан тузган шартномасида назарда тутилган ҳоллар бундан
мустасно.
793-модда. Тўлов топшириқномасини банкнинг қабул қилиш шартлари
Тўлов топшириқномасининг ҳамда у билан бирга тақдим этиладиган ҳисоб-китоб
ҳужжатларининг мазмуни ва шакли банк қоидаларида белгилаб қўйилган талабларга мос
келиши керак.
Мижознинг топшириғи унинг ҳисобварағида маблағлар бўлган тақдирдагина, агар
мижоз билан банк ўртасидаги шартномада бошқа ҳол назарда тутилган бўлмаса, банк
томонидан ижрога қабул қилинади.
794-модда. Топшириқни ижро этиш
Мижознинг тўлов топшириқномасини қабул қилган банк тегишли пул суммасини
топшириқномада кўрсатилган шахснинг ҳисобварағига ўтказиш учун уни маблағ
олувчининг банкига ушбу Кодекснинг 792-моддаси биринчи қисмида белгилаб қўйилган
муддатларда ўтказиши шарт.
Банк мижознинг топшириқномасида кўрсатилган ҳисобвараққа пул маблағларини
ўтказиш операцияларини бажариш учун бошқа банкларни жалб қилишга ҳақли.
Банк мижознинг талабига кўра, агар қонунда бошқача тартиб белгилаб қўйилган
бўлмаса, топшириқнинг бажарилганлиги ҳақида унга дарҳол хабар бериши шарт.
795-модда. Топшириқни бажармаганлик ёки тегишли даражада
бажармаганлик учун жавобгарлик
Мижознинг топшириғи бажарилмаган ёки тегишли даражада бажарилмаган
тақдирда, банк бунинг учун ушбу Кодекснинг 327-моддасига мувофиқ жавобгар бўлади.
Тўлов топшириқномаси бўйича ҳисоб-китоб операцияларини амалга оширишда
иштирок этадиган банклар ушбу топшириқни берган шахс олдида солидар жавобгар
бўладилар.
3-§. Аккредитив бўйича ҳисоб-китоблар
796-модда. Аккредитив бўйича ҳисоб-китоблар ҳақида умумий қоидалар
Аккредитив бўйича ҳисоб-китоб қилинганида мижознинг (тўловчининг)
топшириғи билан ва унинг кўрсатмаларига мувофиқ аккредитив очган банк (банк-
эмитент) маблағларни олувчи ёки у кўрсатган шахс (бундан кейинги матнда —
маблағларни олувчи) ҳужжатларни тақдим этган ва аккредитивда назарда тутилган бошқа
шартларни бажарган тақдирда тўловни амалга ошириш мажбуриятини олади.
Қопланган (депонентланган) аккредитив очилган тақдирда банк-эмитент уни
очиш вақтида мижознинг ўз маблағларини ёки унга берилган кредитни банк эмитентнинг
мажбуриятлари амал қилиб турадиган бутун муддатга ижрочи банк ихтиёрига ўтказиши
шарт.
Қопланмаган аккредитив очилган тақдирда банк-эмитент ижрочи банкка
аккредитивнинг бутун суммасини банк-эмитентнинг ижрочи банкда юритилаётган
ҳисобварағидан ўчириш ҳуқуқини беради.
797-модда. Аккредитивнинг амал қилиш муддати ва у бўйича ҳисоб-китоб
қилиш тартиби
Аккредитивнинг амал қилиш муддати ва у бўйича ҳисоб-китоб қилиш тартиби
пул маблағларини тўловчи билан олувчи ўртасидаги шартномада белгилаб қўйилади.
Шартномада яна қуйидагилар бўлиши керак:
банк-эмитентнинг номи;
аккредитивнинг тури ва уни бажариш усули;
маблағларни олувчини аккредитив очилганлиги ҳақида хабардор қилиш усули;
аккредитив бўйича маблағлар олиш учун олувчи томонидан тақдим этиладиган
ҳужжатларнинг тўлиқ рўйхати ва аниқ тавсифи;
товарлар жўнатилганидан (хизматлар кўрсатилган, ишлар бажарилганидан) кейин
ҳужжатларни тақдим этиш муддатлари, уларни расмийлаштиришга қўйиладиган талаблар.
798-модда. Чақириб олинадиган аккредитив
Банк-эмитент томонидан маблағ олувчини олдиндан хабардор қилмаган ҳолда
ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин бўлган аккредитив чақириб олинадиган
аккредитив дейилади. Аккредитивни чақириб олиш банк-эмитент зиммасига маблағларни
олувчи олдида бирон-бир мажбурият юкламайди.
Агар ижро этувчи банк операцияларни бажариш пайтигача аккредитивнинг
шартлари ўзгартирилганлиги ёки у бекор қилинганлиги ҳақида билдириш олмаган бўлса,
у чақириб олинадиган аккредитив бўйича тўловни ёки бошқа операцияларни амалга
ошириши шарт.
Агар аккредитивнинг матнида бошқа нарса назарда тутилган бўлмаса, у чақириб
олинадиган аккредитив бўлади.
799-модда. Чақириб олинмайдиган аккредитив
Маблағ олувчининг розилигисиз бекор қилиниши мумкин бўлмаган аккредитив
чақириб олинмайдиган аккредитив дейилади.
Банк-эмитентнинг илтимосига биноан аккредитив бўйича операцияни ўтказишда
иштирок этаётган ижрочи банк чақириб олинмайдиган аккредитивни тасдиқлаши мумкин
(тасдиқланган аккредитив). Бундай тасдиқлаш ижрочи банк банк-эмитентнинг
мажбуриятига қўшимча суратда аккредитив шартларига мувофиқ тўловни амалга ошириш
мажбуриятини ўз зиммасига олганлигини билдиради.
Ижрочи банк томонидан тасдиқланган чақириб олинмайдиган аккредитив ижрочи
банкнинг розилигисиз ўзгартирилиши ёки бекор қилиниши мумкин эмас.
800-модда. Аккредитивни ижро этиш
Аккредитивни ижро этиш учун маблағ олувчи ижрочи банкка аккредитивнинг
ҳамма шартлари бажарилганлигини тасдиқлайдиган ҳужжатларни тақдим этади. Ушбу
шартлардан бирортаси бузилган тақдирда аккредитив ҳисобидан пул тўланмайди.
Агар ижрочи банк аккредитив шартларига мувофиқ тўловни амалга оширган ёки
бошқа операцияни бажарган бўлса, банк-эмитент унга қилинган харажатларни тўлаши
шарт. Банк-эмитентнинг ушбу харажатлари, шунингдек аккредитивни бажариш билан
боғлиқ бўлган бошқа ҳамма харажатлари мижоз томонидан қопланади.
801-модда. Ҳужжатларни қабул қилишдан бош тортиш
Агар ижрочи банк ташқи аломатлари бўйича аккредитив шартларига мувофиқ
келмайдиган ҳужжатларни қабул қилишдан бош тортса, у бу ҳақда дарҳол маблағ
олувчига ва банк-эмитентга сабабларни кўрсатган ҳолда маълум қилиши керак.
Агар банк-эмитент ижрочи банк томонидан қабул қилинган ҳужжатларни олгач,
улар ташқи аломатларига кўра аккредитив шартларига мос келмайди деб ҳисобласа,
уларни қабул қилишдан бош тортишга ҳамда ижрочи банкдан маблағ олувчига аккредитив
шартларини бузган ҳолда тўланган суммани талаб қилишга, қопланмаган аккредитив
бўйича эса тўланган суммани қоплашдан бош тортишга ҳақли бўлади.
802-модда. Аккредитив шартлари бузилганлиги учун банкнинг
жавобгарлиги
Аккредитив шартлари бузилганлиги учун мижоз олдида банк-эмитент, банк-
эмитент олдида эса ижрочи банк жавобгар бўлади, ушбу моддада назарда тутилган ҳоллар
бундан мустасно.
Ижрочи банк қопланган ёки тасдиқланган аккредитив бўйича пул маблағларини
тўлашдан асоссиз бош тортган тақдирда маблағларни олувчи олдидаги жавобгарлик
ижрочи банк зиммасига юклатилиши мумкин.
Ижрочи банк аккредитив шартларини бузиш оқибатида қопланган ёки
тасдиқланган аккредитив бўйича пул маблағларини нотўғри берган тақдирда, мижоз
олдидаги жавобгарлик ижрочи банк зиммасига юклатилиши мумкин.
803-модда. Аккредитивни ёпиш
Аккредитив ижрочи банкда:
аккредитив муддати тамом бўлгач;
маблағ олувчининг аккредитивнинг амал қилиш муддати тамом бўлгунича ундан
фойдаланишдан воз кечиши ҳақидаги аризасига кўра, агар бундай воз кечиш мумкинлиги
аккредитив шартларида назарда тутилган бўлса;
пул тўловчининг аккредитивни бутунлай ёки қисман чақириб олиш ҳақидаги
талабига мувофиқ, агар бундай чақириб олишга аккредитив шартлари бўйича йўл қўйилса,
ёпилади.
Аккредитив ёпилганлиги ҳақида ижрочи банк банк-эмитентни хабардор қилиши
керак.
Депонентланган аккредитивнинг фойдаланилмаган суммаси аккредитив ёпилиши
билан бир вақтда банк-эмитентга қайтариб берилиши керак. Банк-эмитент қайтариб
берилган суммаларни тўловчининг маблағлар депонентланган ҳисобварағига киритиб
қўйиши шарт.
4-§. Инкассо бўйича ҳисоб-китоблар
804-модда. Инкассо бўйича ҳисоб-китоблар ҳақида умумий қоидалар
Инкассо бўйича ҳисоб-китоб қилинганида мижоз ўз банкига (банк-эмитентга) пул
тўловчидан тўловни ва (ёки) тўлов акцептини мижоз ҳисобидан қабул қилиш ҳақида
топшириқнома юборади.
Инкассо топшириғини олган банк-эмитент уни бажариш учун бошқа банкни
(ижрочи банкни) жалб қилишга ҳақли.
Инкассо бўйича ҳисоб-китобларни амалга ошириш тартиби қонун ҳужжатлари
билан ва банк амалиётида қўлланиладиган иш муомаласи одатлари билан бошқарилади.
Мижознинг топшириғи бажарилмаган ёки тегишли суратда бажарилмаган
тақдирда, банк-эмитент унинг олдида ушбу Кодекснинг 24-бобида назарда тутилган
асосларга кўра ва миқдорда жавобгар бўлади.
Агар ижрочи банк томонидан ҳисоб-китоб операцияларини амалга ошириш
қоидалари бузилганлиги муносабати билан мижознинг топшириғи бажарилмаган ёки
тегишли суратда бажарилмаган бўлса, мижоз олдидаги жавобгарлик ушбу банк зиммасига
юклатилиши мумкин.
805-модда. Инкассо топшириғини бажариш
Бирон-бир ҳужжат бўлмаган ёки ҳужжатлар ташқи аломатларига кўра инкассо
топшириқномасига мос бўлмаган тақдирда ижро этувчи банк бу ҳақда дарҳол инкассо
топшириқномасини берган шахсга хабар қилиши шарт. Мазкур камчиликлар бартараф
этилмаган тақдирда, банк топшириқларни бажармасдан ҳужжатларни қайтариб юборишга
ҳақли.
Ҳужжатлар қандай шаклда олинган бўлса, ўша шаклда тўловчига тақдим этилади,
инкассо операциясини расмийлаштириш учун зарур бўлган банк белгилари ва ёзувлари
бундан мустасно.
Агар ҳужжатлар олиниши биланоқ улар бўйича пул тўланиши шарт бўлса,
ижрочи банк инкассо топшириқномасини олган заҳоти тўловга тақдим этиши шарт.
Агар ҳужжатлар бўйича пул бошқа муддатда тўланиши керак бўлса, ижрочи банк
тўловчининг акцептини олиш учун ҳужжатларни инкассо топшириқномаси олиниши
биланоқ, дарҳол акцептга тақдим этиши керак, тўлов талаби эса ҳужжатда кўрсатилган
тўлов муддати бошланадиган кундан кечиктирмасдан қўйилиши керак.
Қисман бажариладиган тўловлар банк қоидаларида белгилаб қўйилган ҳолларда
ёки инкассо топшириқномасида махсус рухсат бўлса қабул қилиниши мумкин.
Олинган (инкассоланган) суммалар ижрочи банк томонидан дарҳол банк-эмитент
тасарруфига топширилиши, у эса бу суммаларни мижознинг ҳисобварағига киритиб
қўйиши шарт. Ижрочи банк инкассо қилинган суммадан ўзига тегишли ҳақни ва
харажатларни қоплашга кетадиган пулни ушлаб қолишга ҳақли.
806-модда. Тўловдан бош тортишни хабар қилиш
Агар тўлов ва (ёки) акцепт олинган бўлмаса, ижрочи банк пул
тўланмаганлигининг ёки акцептдан бош тортилганлигининг сабаблари тўғрисида банк-
эмитентни дарҳол хабардор қилиши шарт. Банк-эмитент бу ҳақда дарҳол мижозга хабар
бериши, ундан навбатдаги ҳаракатлар хусусида кўрсатмалар сўраши шарт.
Бундан кейинги ҳаракатлар тўғрисида банк қоидаларида белгиланган муддатда
кўрсатмалар олинмаса, ижрочи банк ҳужжатларни инкассо топшириқномаси юборган
банкка қайтаришга ҳақли.
5-§. Чеклар билан ҳисоб-китоб қилиш
807-модда. Чеклар билан ҳисоб-китоб қилишнинг умумий қоидалари
Чек берувчининг чекда кўрсатилган суммани чек сақловчига тўлаш ҳақида банкка
ҳеч қандай шарт қўйилмаган топшириғи мавжуд бўлган қимматли қоғоз чек дейилади.
Чек билан ҳисоб-китоб қилинганида фақат чек берувчининг чек бериш йўли
билан тасарруф этишга ҳақли бўлган маблағлари сақланаётган банкгина чек бўйича пул
тўловчи қилиб кўрсатилиши мумкин.
Чекни тақдим этиш муддати ўтмагунича уни чақириб олишга йўл қўйилмайди.
Чекнинг берилиши — бажариш учун чек берилган пул мажбуриятини бекор
қилмайди.
Тўлов муомаласида чеклардан фойдаланиш тартиби ва шартлари ушбу Кодекс ва
бошқа қонун ҳужжатлари билан тартибга солинади.
808-модда. Чекнинг реквизитлари
Чекда қуйидагилар бўлиши шарт:
ҳужжат матнига киритилган «чек» деган ном;
муайян пул суммасини тўлаш ҳақида тўловчига топшириқ;
тўловчининг номи ва тўлов қайси ҳисобварақдан амалга оширилиши кераклиги;
тўлов валютаси;
чек тузилган сана ва жой;
чекни ёзиб берган шахснинг — чек берувчининг имзоси.
Ҳужжатда мазкур реквизитлардан биронтасининг бўлмаслиги чекни кучдан
маҳрум қилади.
Тузилган жойи кўрсатилмаган чек чек берувчи турган жойда имзоланган деб
ҳисобланади.
Чекнинг шакли ва уни тўлдириш тартиби қонун ҳужжатлари билан белгиланади.
809-модда. Чек бўйича пул тўлаш
Чек бўйича пул чек берувчининг маблағлари ҳисобидан тўланади.
Чек қонун ҳужжатларида белгилаб қўйилган муддатда тўловга тақдим этилган
тақдирдагина у бўйича пул тўланади.
Чек бўйича пул тўлаган шахс чекнинг тўлов олинганлиги ҳақидаги тилхат билан
бирга ўзига берилишини талаб қилишга ҳақли.
810-модда. Чек бўйича ҳуқуқларни бошқа шахсга бериш
Чек бўйича ҳуқуқлар ушбу моддада назарда тутилган қоидаларга риоя қилган
ҳолда бошқа шахсга берилади.
Эгасининг номи ёзилган чек бошқа шахсга берилиши мумкин эмас.
Ўтказма чекда пул тўловчига қилинган индоссамент тўловни олганлик учун
тилхат кучига эга бўлади.
Тўловчи томонидан қилинган индоссамент ҳақиқий эмас.
Агар индоссамент бўйича олинган ўтказма чекка эга бўлган шахс ўзининг
ҳуқуқини узлуксиз (бир-бирини тақозо этувчи) индоссаментлар қатори билан асослаб
берса, у ўтказма чекнинг қонуний эгаси деб ҳисобланади.
811-модда. Тўлов кафолати (аваль)
Чек бўйича тўлов кафолат (аваль) воситасида тўла ёки қисман кафолатланиши
мумкин.
Авални тўловчидан бошқа ҳар қандай шахс бериши мумкин.
Аваль чекнинг олд томонига ёки қўшимча вараққа «аваль деб ҳисоблансин» деган
ёзув билан ва у ким томонидан ҳамда ким учун берилганини кўрсатган ҳолда қўйилади.
Агар аваль ким учун берилганлиги кўрсатилмаган бўлса, аваль чек берувчи учун берилган
ҳисобланади.
Аваль авалчи томонидан имзоланиб, унинг яшаш жойи (турган ери) ва устхат
ёзилган сана кўрсатилади.
Авалчи у авални ким учун берган бўлса, ўша шахс сингари жавобгар бўлади.
Агар авалчи кафолатлаган мажбурият шаклга амал қилмасликдан бошқа ҳар
қандай асосларга кўра ҳақиқий бўлмаган тақдирда ҳам, авалчининг мажбурияти ҳақиқий
бўлаверади.
Чек бўйича пул тўлаган авалчи у кафолат берган шахсга нисбатан ҳам, бу шахс
олдида мажбурияти бўлган шахсларга нисбатан ҳам чекдан келиб чиқадиган ҳуқуқларни
қўлга киритади.
812-модда. Чекни инкассо қилиш
Чек сақловчига хизмат қиладиган банкка тўловни олиш учун чекни инкассога
тақдим этиш тўловга тақдим этиш деб ҳисобланади.
Чек бўйича ушбу Кодекснинг 805-моддасида белгилаб қўйилган тартибда пул
тўланади.
Инкассоланган чек бўйича маблағларни чек сақловчининг ҳисобварағига
киритиш, агар чек сақловчи билан банк ўртасидаги шартномада бошқача тартиб назарда
тутилган бўлмаса, тўловчидан тўлов олинганидан кейин амалга оширилади.
813-модда. Тўловчининг мажбуриятлари
Чек бўйича тўловчи чекнинг ҳақиқийлигига, шу жумладан тақдим этувчи чек
бўйича вакил қилинган шахс эканлигига ҳам имкониятидаги ҳамма усуллар билан ишонч
ҳосил қилиши керак.
Инкассоланган чек бўйича пул тўланганида тўловчи индоссантларнинг имзосини
эмас, балки индоссаментлар тўғрилигини текшириши шарт.
Сохта, ўғирланган ёки йўқотиб қўйилган чек бўйича тўловчи пул тўлаши
оқибатида кўрилган зарар кимнинг айби билан етказилганлигига қараб, тўловчининг ёки
чек берувчининг зиммасига юклатилади.
814-модда. Чек бўйича пул тўлашдан бош тортганликни тасдиқлаш
Чек бўйича пул тўлашдан бош тортганлик қуйидаги усуллардан бири билан
тасдиқланиши керак:
нотариус томонидан қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда норозилик
билдириш;
пул тўловчи чекка у бўйича пул тўлашдан бош тортганлиги ҳақида белги
қўйилиб, чек ҳақ тўлаш учун тақдим этилган санани кўрсатиш;
инкассо қилувчи банкнинг чек ўз вақтида тақдим этилганлиги ва у бўйича пул
тўланмаганлиги ҳақида, санасини кўрсатган ҳолда белги қўйиши.
Норозилик ёки шу каби ҳаракат чекни ҳақ тўлаш учун тақдим этиш муддати
тугагунча амалга оширилиши керак.
Агар чек муддатнинг охирги кунида тақдим этилган бўлса, норозилик ёки шу
каби ҳаракат кейинги иш кунида амалга оширилиши мумкин.
815-модда. Чек бўйича пул тўланмаганлигини хабар қилиш
Чек сақловчи пул тўланмаганлиги ҳақида норозилик билдирилган ёки шу каби
ҳаракат амалга оширилган кундан кейинги икки иш куни мобайнида ўз индоссантига ва
чек берувчига хабар қилиши шарт.
Ҳар бир индоссант билдириш олган кундан кейинги икки иш куни ичида ўзи
олган билдириш ҳақида ўзининг (олдинги) индоссантига хабар бериши шарт. Ўша шахс
учун аваль берган шахсга ҳам шу муддатда хабар юборилади. Кўрсатилган муддат
давомида хабар юбормаган шахс чек бўйича ўз ҳуқуқларидан маҳрум бўлмайди. У чек
бўйича пул тўланмаганлигини хабар қилмагани туфайли келтирилган зарарнинг ўрнини
чек суммаси доирасида қоплаши шарт.
816-модда. Чек бўйича пул тўламаслик оқибатлари
Тўловчи чек бўйича пул тўлашдан бош тортган ва бу ҳол ушбу Кодекснинг 814-
моддасига мувофиқ тасдиқланганида чек сақловчи ўз хоҳишига кўра чек бўйича
мажбуриятли бўлган битта, бир неча ёки барча шахсларга (чек берувчи, авалчилар,
индоссантларга) нисбатан даъво қўзғатишга ҳақли бўлиб, улар чек сақловчи олдида
солидар жавобгар бўладилар.
Чек сақловчи мазкур шахслардан чек суммасини, чек бўйича пул олишга қилган
ўз чиқимларини, шунингдек фоизларни ушбу Кодекс 327-моддасининг биринчи ва
иккинчи қисмларида назарда тутилган миқдорда ва тартибда тўлашни талаб қилишга
ҳақли. Худди шундай ҳуқуққа чек бўйича пул тўлаши шарт бўлган шахс ҳам чек бўйича
пул тўлаганидан кейин эга бўлади.
Чек сақловчининг ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган шахсларга
нисбатан даъвоси чекни ҳақ тўлашга тақдим этиш муддати тамом бўлган кундан
эътиборан олти ой мобайнида қўзғатилиши мумкин. Мажбуриятли шахсларнинг бир-
бирларига нисбатан даъволари бўйича регресс талаблари тегишли мажбуриятли шахс
талабни қондирган кундан ёки унга даъво қўзғатилган кундан бошлаб олти ой ўтгач
қопланади.
46-боб. Топшириқ
817-модда. Топшириқ шартномаси
Топшириқ шартномаси бўйича бир тараф (вакил) иккинчи тараф (топшириқ
берувчи)нинг номидан ва унинг ҳисобидан муайян юридик ҳаракатларни содир этиш
мажбуриятини олади. Вакил тузган битим бўйича ҳуқуқ ва мажбуриятлар бевосита
топшириқ берувчида вужудга келади.
Топшириқ вакил томонидан бир ёки бир неча муайян юридик ҳаракатларни содир
этиш ҳақида ёки топшириқ берувчининг ишларини унинг кўрсатмаларига мувофиқ
юритиш ҳақида берилиши мумкин.
Вакил алоҳида ҳуқуқларга эга бўладиган топшириқ шартномаси бўйича бир тараф
(топшириқ берувчи) иккинчи тарафга (алоҳида ҳуқуқларга эга бўлган вакилга) топшириқ
берувчи номидан ва унинг ҳисобидан маълум соҳада ёки (ва) маълум ҳудудда топшириқ
берувчи учун юридик аҳамиятга эга бўлган ҳамма ҳаракатларни содир этишни топширади.
Топшириқ шартномаси ёзма шаклда тузилади.
Топшириқ шартномаси вакил топшириқ берувчининг номидан иш олиб боришга
ҳақли бўладиган муддатни кўрсатган ёки бундай муддатни кўрсатмаган ҳолда тузилиши
мумкин.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
818-модда. Топшириқ шартномаси бўйича ҳақ тўлаш
Агар қонун ҳужжатларида ёки топшириқ шартномасида назарда тутилган бўлса,
топшириқ берувчи ишончли вакилга ҳақ тўлаши шарт.
Агар топшириқ шартномаси иккала тараф ёки улардан бирининг тадбиркорлик
фаолиятини амалга ошириши билан боғлиқ бўлса, топшириқ берувчи, агар шартномада
бошқа ҳол назарда тутилган бўлмаса, ишончли вакилга ҳақ тўлаши шарт.
Ҳақ тўлаш назарда тутилган топшириқ шартномасида тўланадиган ҳақнинг
миқдори ва уни тўлаш ҳақидаги шартлар бўлмаса, ҳақ ушбу Кодекс 356-моддасининг
тўртинчи қисмига мувофиқ шунга ўхшаш хизматлар учун одатда қабул қилинган нархлар
бўйича белгиланади ва топшириқ бажарилганидан кейин тўланади.
Вакил талаб қилинган ҳамма ҳаракатларни тегишли даражада амалга оширган,
бироқ топшириқ у айбдор бўлмаган ҳолда бажарилмай қолган тақдирда ҳам ҳақ тўланиши
керак.
Тижорат вакили сифатида иш олиб борувчи ишончли вакил ушбу Кодекснинг
290-моддасига мувофиқ, топшириқ берувчига топширилиши керак бўлган ўз қўлидаги
ашёларни топшириқ шартномаси бўйича ўз талабларини таъминлаш учун ушлаб туришга
ҳақли.
819-модда. Топшириқни топшириқ берувчининг кўрсатмаларига мувофиқ
бажариш
Вакил ўзига берилган топшириқни топшириқ берувчининг кўрсатмаларига
мувофиқ бажариши шарт. Топшириқ берувчининг кўрсатмалари аниқ, йўл қўйиладиган ва
бажариладиган бўлмоғи керак.
Агар ишнинг ҳолатларига кўра топшириқ берувчининг манфаатлари учун унинг
кўрсатмаларидан четга чиқиш зарур бўлса ҳамда вакил топшириқ берувчидан бу ҳақда
олдиндан сўрай олмаган ёхуд ўз сўровига оқилона муддатда жавоб олмаган бўлса, у
топшириқ берувчининг кўрсатмаларидан четга чиқишга ҳақли. Бундай ҳолларда вакил
хабар бериш имкони туғилиши биланоқ йўл қўйилган четга чиқишлар ҳақида топшириқ
берувчига хабар бериши шарт.
Топшириқ берувчи тижорат вакили сифатида иш олиб борадиган вакилга
топшириқ берувчининг манфаатларини кўзлаб олдиндан сўров юбормаган ҳолда
топшириқ берувчининг кўрсатмаларидан четга чиқиш ҳуқуқини бериши мумкин. Бундай
ҳолларда тижорат вакили, агар топшириқ шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, йўл қўйилган четга чиқишлар ҳақида топшириқ берувчига оқилона муддатда
хабар бериши шарт.
820-модда. Вакилнинг мажбуриятлари
Вакил қуйидагиларни бажариши:
ўзига берилган топшириқни ушбу Кодекснинг 822-моддасида кўрсатилган
ҳоллардан ташқари, шахсан ўзи бажариши;
топшириқ берувчининг талабига мувофиқ унга топшириқ қандай
бажарилаётганлиги ҳақида маълумот бериб туриши;
топшириқни бажариш учун тузилган битимлар бўйича олинган ҳамма нарсани
кечиктирмасдан топшириқ берувчига топшириши;
топшириқ бажариб бўлинганидан кейин амал қилиш муддати тамом бўлмаган
ишончномани кечиктирмасдан топшириқ берувчига қайтариб бериши ва, агар шартнома
шартларига ёки топшириқнинг хусусиятига кўра зарур бўлса, ҳисобот тақдим этиб, унга
исботловчи ҳужжатларни илова қилиши шарт.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
821-модда. Топшириқ берувчининг мажбуриятлари
Агар топшириқ шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
топшириқ берувчи қуйидагиларни бажариши:
вакилни топшириқни бажариш учун зарур маблағлар билан таъминлаши;
вакил шартномага мувофиқ бажарган ишни кечиктирмасдан қабул қилиб олиши;
вакил топшириқни бажариш учун қилган зарур харажатларни тўлаши;
топшириқ бажарилганидан кейин, агар қонун ҳужжатларида ёки шартномада
назарда тутилган бўлса, вакилга ҳақ тўлаши шарт.
822-модда. Топшириқни бажаришни бошқа шахсга ишониб топшириш
Агар топшириқ шартномасида назарда тутилган бўлса ёки вакил топшириқ
берувчининг манфаатларини ҳимоя қилиш мақсадида вазият тақозоси билан мажбур
бўлса, вакил топшириқнинг бажарилишини бошқа шахсга (ўринбосарга) топширишга
ҳақли.
Топшириқни бажаришни бошқа шахсга ишониб топширган вакил бу ҳақда дарҳол
топшириқ берувчини хабардор қилиши шарт.
Топшириқ берувчи вакил танлаган ўринбосарни рад этишга ҳақли, ўринбосарнинг
номи топшириқ шартномасида келтирилган ҳоллар бундан мустасно.
Агар вакил ўринбосарининг номи шартномада кўрсатилган бўлса, вакил
ишларнинг ўринбосар томонидан олиб борилиши учун жавобгар бўлмайди.
Агар ишларнинг ўринбосар томонидан олиб борилиши топшириқ шартномасида
назарда тутилган бўлса-ю, лекин ўринбосарнинг номи унда кўрсатилган бўлмаса, вакил
ўринбосарнинг айбли ҳаракатлари учун жавобгар бўлмайди.
Агар вакилнинг ўринбосари томонидан иш юритилиши топшириқ шартномасида
назарда тутилмаган бўлса, вакил ўз ўринбосарининг ҳар қандай ҳаракатлари учун
жавобгар бўлади.
823-модда. Топшириқ шартномасининг бекор бўлиши
Топшириқ шартномаси:
топшириқ берувчи топшириқни бекор қилиши;
вакил топшириқдан бош тортиши;
топшириқ берувчининг ёки вакилнинг вафот этиши, улардан бирининг муомалага
лаёқатсиз, муомала лаёқати чекланган ёки бедарак йўқолган деб топилиши натижасида
тўхтатилади.
Топшириқ берувчи истаган вақтда топшириқни бекор қилишга, вакил эса
топшириқдан бош тортишга ҳақли. Бу ҳуқуқдан воз кечиш ҳақидаги келишув ўз-ўзидан
ҳақиқий бўлмайди.
Агар вакил топшириқ шартномасининг бекор қилингани ҳақида билмаган ва
билиши лозим бўлмаган бўлса, унинг топшириқ берувчининг кўрсатмасига мувофиқ
қонуний равишда қилган ҳаракатлари топшириқ берувчи (унинг қонуний вориси)
зиммасига учинчи шахслар ва вакилга нисбатан мажбурият юклайди.
Тадбиркор сифатида иш олиб бораётган вакил билан топшириқ шартномасидан
бош тортаётган тараф шартномани бекор қилиш тўғрисида иккинчи тарафни, агар
шартномада узоқроқ муддат назарда тутилган бўлмаса, камида ўттиз кун олдин хабардор
қилиши шарт. Тижорат вакили бўлган юридик шахс қайта ташкил этилганида топшириқ
берувчи ўз топшириғини ана шундай олдиндан хабар бермай туриб бекор қилишга ҳақли.
824-модда. Топшириқ шартномасини бекор қилиш оқибатлари
Агар топшириқ шартномаси топшириқ вакил томонидан тўлиқ бажарилишидан
олдин бекор қилинган бўлса, топшириқ берувчи вакилга топшириқни бажариш вақтида
қилинган чиқимларни тўлаши, вакилга ҳақ берилиши керак бўлганида эса, унга
бажарилган ишга мувофиқ ҳақ тўлаши ҳам шарт. Бу қоида вакил топшириқнинг бекор
қилинганини билган ёки билиши лозим бўлганидан кейин бажарган топшириққа татбиқ
этилмайди.
825-модда. Топшириқ шартномасида ҳуқуқий ворислик
Вакил вафот этган тақдирда, унинг меросхўрлари ёки мерос мулкнинг
сақланишини таъминлаш мажбурияти юклатилган бошқа шахслар топшириқ шартномаси
бекор қилиниши ҳақида топшириқ берувчига кечиктирмай хабар беришлари ҳамда
топшириқ берувчининг мол-мулкини муҳофаза қилиш учун зарур чораларни кўришлари,
хусусан, топшириқ берувчининг ашёларини, шунингдек ҳужжатларини сақлаб
қўйишлари, сўнгра эса унга топширишлари шарт. Вакил (ишончли вакил) бўлган юридик
шахсни тугатаётган шахснинг зиммасида ҳам шундай мажбурият бўлади.
Вакил (ишончли вакил) сифатида иш олиб бораётган юридик шахс қайта ташкил
этилганида топшириқ берувчи бу ҳақда дарҳол хабардор қилиниши керак. Мазкур ҳолатда
бундай юридик шахснинг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, агар топшириқ берувчи ўттиз кунлик
муддатда топшириқ шартномасидан бош тортишини маълум қилмаса, унинг қонуний
ворисига ўтади.
47-боб. Бегона шахснинг манфаатини кўзлаб топшириқсиз ҳаракат қилиш
826-модда. Бегона шахснинг манфаатини кўзлаб ҳаракат қилиш шартлари
Манфаатдор шахсга ёки унинг мол-мулкига зарар етказилишининг олдини олиш,
унинг мажбуриятларини бажариш ёки унинг қонунга зид бўлмаган бошқа манфаатларини
кўзлаб, унинг топшириғисиз, бошқа кўрсатмасисиз ёки олдиндан ваъда берилган
розилигисиз қилинган ҳаракатлар (бегона шахснинг манфаатини кўзлаб қилинган
ҳаракатлар) очиқ кўриниб турган манфаат ёки фойдадан ҳамда манфаатдор шахснинг
ҳақиқий ёки эҳтимол тутилган ниятларидан келиб чиқиб ҳамда ишнинг ҳолатларига кўра
зарур ғамхўрлик ва эҳтиёткорлик билан қилинмоғи керак.
Ушбу бобда назарда тутилган қоидалар бундай ҳаракатлар фаолиятининг
мақсадларидан бири бўлган давлат органлари ва фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш
органлари бошқа шахслар манфаатлари йўлида амалга оширадиган ҳаракатларга нисбатан
қўлланмайди.
827-модда. Бошқа шахснинг манфаатини кўзлаб топшириқсиз ҳаракат
қилувчи шахснинг мажбуриятлари
Бошқа шахснинг манфаатларини кўзлаб, унинг топшириғисиз ҳаракат қилувчи
шахс биринчи имконият туғилиши биланоқ, бу ҳақда манфаатдор шахсга хабар бериши
шарт. Агар манфаатдор шахс бу ҳаракатларни маъқулласа, шундан кейин топшириқ
шартномаси тўғрисидаги қоидалар тарафларнинг муносабатларига нисбатан қўлланади.
Мазкур ҳаракатлар маъқулланмаган тақдирда улар бўйича жавобгарлик топшириқсиз
ҳаракат қилган шахс зиммасига юклатилади.
Манфаатдор шахсни хабардор қилиш мумкин бўлмаса, ҳаракатларни
топшириқсиз бошлаган шахс уларни охирига етказиши, манфаатдор шахс учун салбий
мулкий оқибатларнинг олдини олиш бўйича ўзига боғлиқ бўлган ҳамма чораларни
кўриши шарт. Бунда топшириқсиз ҳаракат қилган шахс ишни юритиш билан боғлиқ
бўлган ҳамма нарсани, шу жумладан тузилган битимлар бўйича мажбуриятларни ҳам ўз
зиммасига олиши шарт.
Агар бошқа шахснинг манфаатларини кўзлаб унинг топшириғисиз ҳаракат
қилаётган шахс биринчи имконият туғилиши биланоқ бу ҳақда манфаатдор шахсни
хабардор қилмаса, у қилинган харажатларни қоплашни талаб қилишга ҳақли эмас.
Бошқа шахснинг манфаатини кўзлаб топшириқсиз ҳаракат қилаётган шахс
тегишли фаолиятнинг амалга оширилишидан манфаатдор бўлган фуқаро вафот этган ёки
юридик шахснинг фаолияти тўхтатилган тақдирда ҳам манфаатдор шахснинг
меросхўрлари (қонуний ворислари) унинг ўрнини олгунларича бошланган фаолиятни
давом эттириши шарт.
828-модда. Бошқа шахснинг манфаатини кўзлаб битим тузиш
Бошқа шахснинг манфаатини кўзлаб тузилган битим бўйича мажбуриятлар битим
тузилишидан манфаатдор бўлган шахс мазкур битимни маъқуллаган пайтдан бошлаб унга
ўтади, башарти бошқа тараф мажбуриятларнинг бундай ўтишига эътироз билдирмаса ёки
битимни тузиш пайтида битим бошқа шахснинг манфаатини кўзлаб тузилганлигини
билган ёхуд билиши лозим бўлган бўлса. Бундай битим бўйича мажбуриятлар битим
тузилишидан манфаатдор бўлган шахсга ўтганида, ушбу битим бўйича ҳуқуқлар ҳам шу
шахсга берилиши зарур.
Битим тузган шахс бошқа шахснинг манфаатларини кўзлаб амалга оширилган
фаолият туфайли қилган харажатлари қоплангунча ҳуқуқларни топширишни кечиктириб
туриши мумкин.
829-модда. Топшириқсиз қилинган ҳаракатлардан манфаатдор шахснинг
мажбуриятлари
Топшириқсиз қилинган ҳаракатлардан манфаатдор бўлган шахс унинг
манфаатларини кўзлаб иш олиб борган шахсга зарур харажатларни ва бошқа ҳақиқий
зарарни қоплаши шарт. Мазкур мажбурият бошқа шахснинг манфаатлари йўлидаги
ҳаракатлар оқилона бўлиб, бироқ кўзланган натижага эришилмаган ҳолларда ҳам
сақланиб қолади. Лекин бошқа шахснинг мол-мулкига зарар етказишнинг олди олинган
ҳолларда ўрнини қоплаш ҳақининг миқдори мол-мулкнинг қийматидан ошиб кетмаслиги
керак.
Агар шахснинг ҳаракатлари бевосита бошқа шахснинг манфаатларини
таъминлашга қаратилган бўлмаса, шу жумладан уларни амалга оширган шахс ўз
манфаатларимни кўзлаб ҳаракат қиляпман деб хато ўйлаган ва унинг ҳаракатлари бошқа
шахснинг асоссиз бойиб кетишига олиб келган ҳолларда ҳам ушбу Кодекснинг 58-бобида
назарда тутилган қоидалар қўлланади. Бошқа шахснинг манфаатларини кўзлаб қилинган
ҳаракатлар унинг тадбиркорлик фаолияти доирасига кирган тақдирда, бу шахс ҳақиқий
зарарнинг ўрнини қоплаш билан бир қаторда тегишли миқдорда ҳақ тўланишини ҳам
талаб қилишга ҳақли.
Бошқа шахснинг манфаатларини кўзлаб ҳаракат қилган шахснинг манфаатдор
шахс маъқуллаганидан кейинги ҳаракатлари муносабати билан қилган харажатлари ва
кўрган бошқа зарарлари тегишли турдаги шартнома тўғрисидаги қоидаларга мувофиқ
қопланади.
830-модда. Бошқа шахснинг манфаатларини кўзлаб қилинган ҳаракатлар
туфайли етказилган зарарни қоплаш
Бошқа шахснинг манфаатларини кўзлаб қилинган ҳаракатлар туфайли
манфаатдор шахсга ёки учинчи шахсга етказилган зарарни қоплаш соҳасидаги
муносабатлар ушбу Кодекс 57-бобининг қоидаларига мувофиқ тартибга солинади.
831-модда. Бошқа шахснинг манфаатини кўзлаб ҳаракат қилган шахснинг
ҳисоботи
Бошқа шахснинг манфаатини кўзлаб ҳаракат қилган шахс кимнинг манфаатини
кўзлаб фаолият олиб борган бўлса, ўша шахсга олинган даромадлар, қилинган харажатлар
ва кўрилган зарарни кўрсатган ҳолда ҳисобот тақдим этиши шарт.
48-боб. Воситачилик
832-модда. Воситачилик шартномаси
Воситачилик шартномаси бўйича бир тараф (воситачи) иккинчи тарафнинг
(комитент) топшириғи бўйича ўз номидан, бироқ комитент ҳисобидан бир ёки бир неча
битимни ҳақ эвазига тузиш мажбуриятини олади. Воситачилик шартномаси ёзма равишда
тузилиши шарт.
Воситачи томонидан учинчи шахс билан тузилган битим бўйича, гарчи битимда
комитентнинг номи тилга олинган ёки у битимни бажариш бўйича учинчи шахс билан
бевосита муносабатларга киришган бўлса ҳам, воситачи ҳуқуқларга эга бўлади ва
зиммасига мажбурият олади.
Воситачилик шартномаси муайян муддатга ёки амал қилиш муддати
кўрсатилмаган ҳолда, қайси ҳудудда бажарилиши кўрсатилган ёки кўрсатилмаган ҳолда,
комитент воситачига топширган комитентнинг манфаатларини кўзлаб ва унинг ҳисобидан
битим тузиш ҳуқуқини учинчи шахсларга бермаслик ҳақида мажбурият олган ҳолда ёки
бундай мажбуриятни олмаган ҳолда, воситачилик нарсаси бўлган товарларнинг
ассортименти хусусида шартлар қўйилган ёки қўйилмаган ҳолда тузилиши мумкин.
Қонун ҳужжатларида айрим турдаги воситачилик шартномасининг хусусиятлари
назарда тутилган бўлиши мумкин.
833-модда. Воситачилик ҳақи
Комитент воситачига ҳақ тўлаши, воситачи битимнинг учинчи шахс томонидан
бажарилиши учун кафолатни ўз зиммасига олган (делькредере) ҳолларда эса шартномада
белгиланган миқдорда қўшимча ҳақ ҳам тўлаши шарт. Агар шартномада бу миқдор
назарда тутилган бўлмаса ва у шартноманинг шартларидан келиб чиққан ҳолда
белгиланиши мумкин бўлмаса, ҳақ миқдори ушбу Кодекс 356-моддасининг тўртинчи
қисмига мувофиқ белгиланади.
Агар воситачилик шартномаси комитентга боғлиқ сабаблар билан бажарилмаган
бўлса, воситачи воситачилик ҳақига, шунингдек қилинган харажатларнинг қопланишига
бўлган ҳуқуқини сақлаб қолади.
834-модда. Воситачилик топшириғини бажариш
Воситачи учинчи шахс билан ўзи тузган битимдан келиб чиқадиган ҳамма
мажбуриятларни бажариши ва ҳамма ҳуқуқларни амалга ошириши шарт.
Воситачи ўз зиммасига олган топшириқни комитентнинг кўрсатмаларига
мувофиқ, воситачилик шартномасида бундай кўрсатмалар бўлмаганда эса — иш
муомаласи одатларига ёки одатда қўйиладиган бошқа талабларга мувофиқ комитент учун
энг фойдали шартлар асосида бажариши лозим. Агар воситачи битимни комитент
кўрсатганидан ҳам фойдалироқ шартлар асосида тузган бўлса, қўшимча фойда, башарти
шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, тарафлар ўртасида баравар
тақсимланади.
Воситачи битимнинг ижроси учун комитентга кафолат берган (делькредере)
ҳолларда у воситачилик шартномасида келишилган миқдорда қўшимча ҳақ олиш ҳуқуқига
эга бўлади.
Комитент ҳисобидан учинчи шахс билан тузилган битим учинчи шахс томонидан
бажарилмаганлиги учун воситачи комитент олдида жавобгар бўлмайди, воситачи ушбу
шахсни танлашда зарур эҳтиёткорлик қилмаган ёки битимнинг бажарилишига кафолат
берган (делькредере) ҳоллар бундан мустасно.
Воситачи учинчи шахс билан тузган битимни учинчи шахс бажармаган тақдирда,
воситачи бу ҳақда дарҳол комитентга хабар бериши, зарур далил-исботларни тўплаши ва
таъминлаши, шунингдек комитентнинг талабига кўра бундай битим юзасидан ҳуқуқларни
талабларни бошқа шахсга ўтказиш тўғрисидаги қоидаларга риоя қилган ҳолда (ушбу
Кодекснинг 313-317, 319, 320-моддалари) унга топшириши шарт.
Ушбу модданинг бешинчи қисми асосида битим бўйича ҳуқуқларни комитентга
топширишга, воситачининг учинчи шахс билан ҳуқуқларни бундай беришни
тақиқлайдиган ёки чеклайдиган келишувидан қатъи назар, йўл қўйилади. Бу ҳол воситачи
ҳуқуқни топширишни тақиқлаш ёки чеклаш ҳақидаги келишувни бузиб ҳуқуқни
топширганлиги муносабати билан уни учинчи шахс олдидаги жавобгарликдан озод
қилмайди.
835-модда. Қўшимча воситачилик
Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, воситачи
воситачилик шартномасини бажариш мақсадида бошқа шахс билан қўшимча воситачилик
шартномаси тузишга ҳақли бўлиб, қўшимча воситачининг ҳаракатлари учун комитент
олдида жавобгар бўлиб қолаверади.
Қўшимча воситачилик шартномаси бўйича воситачи қўшимча воситачига
нисбатан комитент ҳуқуқлари ва мажбуриятларига эга бўлади.
Қонун бирон-бир битимни фақат махсус вакил қилинган шахслар билан тузишга
йўл қўядиган ҳолларда қўшимча воситачилик шартномаси фақат ана шундай шахс
билангина тузилиши мумкин.
Агар воситачилик шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
воситачилик шартномаси бекор қилингунга қадар комитент воситачининг розилигисиз
қўшимча воситачи билан бевосита муносабатларга киришишга ҳақли эмас.
836-модда. Воситачи сотадиган мол-мулкнинг баҳоси
Воситачи сотадиган мол-мулкнинг баҳоси, агар қонун ҳужжатларида ёки
воситачилик шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, комитент билан
келишган ҳолда белгиланади.
837-модда. Комитентнинг кўрсатмаларидан четга чиқиш
Воситачи комитентнинг кўрсатмаларидан ушбу Кодекснинг 819-моддасида
назарда тутилган ҳолларда четга чиқишга ҳақли.
Мол-мулкни комитент билан келишилган нархдан арзон сотган воситачи мол-
мулкни келишилган нархда сотиш имконига эга бўлмаганлигини ва арзон нархда сотиш
натижасида яна ҳам кўпроқ зарарнинг олди олинганлигини исбот қилиб бермаса, орадаги
фарқни комитентга тўлаши шарт. Воситачи комитентдан рухсат сўраши шарт бўлган
ҳолларда у комитентнинг кўрсатмаларидан четга чиқишга комитентнинг розилигини
олдиндан олиш имкониятига эга бўлмаганлигини ҳам исбот қилиши шарт.
Агар воситачи мол-мулкни комитент билан келишилгандан юқорироқ нархда
сотиб олган бўлса, бундай харидни қабул қилишни истамаган комитент воситачидан
учинчи шахс билан битим тузилганлиги ҳақида билдириш олганидан кейин оқилона
муддатда бу ҳақда воситачига маълум қилиши шарт. Акс ҳолда харид комитент
томонидан қабул қилинган деб ҳисобланади.
Агар воситачи нархдаги фарқни ўзи тўлашини маълум қилса, комитент ўзи учун
тузилган битимдан бош тортишга ҳақли эмас.
838-модда. Воситачилик нарсаси ҳисобланган ашёларга бўлган ҳуқуқ
Комитентдан воситачига ўтган ёки воситачи комитент ҳисобидан сотиб олган
ашёлар комитентнинг мулки бўлади.
Воситачи ушбу Кодекснинг 290-моддасига мувофиқ ўз қўлида бўлган, комитентга
ёки комитент кўрсатган шахсга топширилиши керак бўлган ашёларни воситачилик
шартномаси бўйича ўз талабларини таъминлаш учун ушлаб туришга ҳақли.
Комитент ночор (банкрот) деб эълон қилинган тақдирда воситачининг мазкур
ҳуқуқи бекор қилинади, унинг ўзи ушлаб турган ашёлар қиймати доирасида комитентга
қўядиган талаблари ушбу Кодекснинг 291-моддасига мувофиқ гаров билан таъминланган
талаблар қаторида қаноатлантирилади.
839-модда. Воситачининг талабларини комитентга тегишли суммалардан
ушлаб қолиш
Воситачи ушбу Кодекснинг 343-моддасига мувофиқ воситачилик шартномаси
бўйича ўзига тегишли бўлган суммаларни комитент ҳисобидан ўзига тушган ҳамма
суммалардан ушлаб қолишга ҳақли. Бироқ комитентнинг ўз талабларини қондириш
навбати бўйича гаров сақловчилар олдида имтиёздан фойдаланадиган кредиторлари бу
талабларни воситачи ушлаб қолган суммалардан қаноатлантириш ҳуқуқидан маҳрум
этилмайдилар.
840-модда. Комитентнинг мол-мулки йўқолганлиги, етишмаслиги ёки
шикастланганлиги учун воситачининг жавобгарлиги
Воситачи ўз ихтиёридаги комитент мол-мулкининг йўқолишига, етишмаслигига
ёки шикастланишига олиб келган ҳар қандай камчилик учун комитент олдида жавобгар
бўлади.
Агар воситачи комитент юборган ёки воситачига комитент учун келган мол-
мулкни қабул қилиб олаётганида бу мол-мулкда ташқаридан кўздан кечирганда сезиб
қолиниши мумкин бўлган шикастланиш ёки етишмовчилик мавжуд бўлса, шунингдек
комитентнинг воситачи қўлида турган мол-мулкига бирон-бир шахс зарар келтирган
тақдирда воситачи комитентнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш чораларини кўриши, зарур
далил-исботларни тўплаши ва буларнинг барчаси ҳақида дарҳол комитентни хабардор
қилиши шарт.
Ўз ихтиёридаги комитентнинг мол-мулкини суғурталамаган воситачи бунинг
учун фақат комитент унга мол-мулкни комитент ҳисобидан суғурталашни буюрган ёки
воситачининг бу мол-мулкни суғурталаши воситачилик шартномасида ёки иш муомаласи
одатларида назарда тутилган ҳоллар жавобгар бўлади.
841-модда. Комитентнинг воситачилик шартномаси бўйича ижрони қабул
қилиши
Комитент:
воситачилик шартномаси бўйича ижро этилган ҳамма нарсани воситачидан қабул
қилиши;
ўзи учун воситачи томонидан сотиб олинган мол-мулкни кўздан кечириши ва
ушбу мол-мулкда аниқланган камчиликлар тўғрисида дарҳол воситачини хабардор
қилиши;
воситачини воситачилик топшириғини бажариш юзасидан учинчи шахс олдида ўз
зиммасига олган мажбуриятлардан озод қилиши шарт.
842-модда. Воситачилик топшириғини бажариш учун қилинган
харажатларни қоплаш
Комитент воситачилик ҳақини, тегишли ҳолларда эса делькредере учун қўшимча
ҳақни ҳам тўлашдан ташқари, воситачилик топшириғини бажариш юзасидан воситачи
сарфлаган суммаларни ҳам унга тўлаши шарт.
Агар қонун ҳужжатларида ёки воситачилик шартномасида бошқача тартиб
белгилаб қўйилган бўлмаса, воситачи ўз ихтиёрида бўлган комитентнинг мол-мулкини
сақлаш юзасидан қилган харажатлари қопланишига ҳақли эмас.
843-модда. Воситачилик топшириғининг комитент томонидан бекор
қилиниши
Комитент воситачига берган топшириғини истаган вақтида бекор қилиб,
воситачилик шартномасини бажаришдан бош тортишга ҳақли. Бунда воситачининг
топшириқ бекор қилиниши муносабати билан кўрган зарари умумий асосларда қопланади.
Воситачилик шартномаси амал қилиш муддати кўрсатилмаган ҳолда тузилган
тақдирда комитент шартномани бекор қилиши ҳақида, агар шартномада хабар қилишнинг
узоқроқ муддати назарда тутилган бўлмаса, камида ўттиз кун олдин воситачини хабардор
қилиши шарт. Бундай ҳолда комитент воситачига у шартнома бекор қилингунча тузган
битимлар учун ҳақ тўлаши, шунингдек воситачи шартнома бекор бўлгунича қилган
харажатларни тўлаши шарт.
Топшириқ бекор қилинган тақдирда комитент воситачи ихтиёридаги ўз мол-
мулкини воситачилик шартномасида белгиланган муддатда, борди-ю бундай муддат
белгиланмаган бўлса, дарҳол тасарруф этиши шарт. Агар комитент бу мажбуриятни
бажармаса, воситачи мол-мулкни комитент ҳисобидан сақлаб қўйишга топширишга ёки
уни комитент учун иложи борича фойдали баҳода сотишга ҳақли.
844-модда. Воситачининг топшириқни бажаришдан бош тортиши
Агар воситачилик шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
воситачи шартномани бажаришдан бош тортишга ҳақли эмас, шартнома амал қилиш
муддати кўрсатилмасдан тузилган ҳоллар бундан мустасно. Бундай ҳолда воситачи
комитентга шартномани бекор қилиши ҳақида, агар хабар қилишнинг узоқроқ муддати
шартномада назарда тутилган бўлмаса, камида ўттиз кун олдин хабар бериши шарт.
Воситачи комитентнинг мол-мулки сақланишини таъминлаш учун зарур чора-
тадбирларни кўриши шарт.
Воситачи топшириқни бажаришдан бош тортаётганлиги ҳақида хабардор
қилинган комитент воситачининг топшириқни бажаришдан бош тортаётганлиги ҳақида
билдиришнома олган кундан эътиборан, агар шартномада бошқа муддат белгиланган
бўлмаса, ўн беш кун ичида воситачи ихтиёридаги ўз мол-мулкини тасарруф этиши шарт.
Агар комиссионер ушбу мажбуриятни бажармаса, воситачи ё мол-мулкни сақлаб қўйишга
топширишга ёки уни комитент учун иложи борича фойдали баҳода сотишга ҳақли.
Агар воситачилик шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
топшириқни бажаришдан бош тортган воситачи шартнома бекор қилингунча ўзи тузган
битимлар учун воситачилик ҳақи олишга, шунингдек шу пайтга қадар қилган
харажатларининг қопланишига бўлган ҳуқуқини сақлаб қолади.
845-модда. Воситачилик шартномасининг бекор қилиниши
Воситачилик шартномаси:
комитент шартномани бажаришдан бош тортганлиги;
воситачи шартномани бажаришдан бош тортганлиги;
воситачи вафот этганлиги, у муомалага лаёқатсиз, лаёқати чекланган, бедарак
йўқолган ёки ночор деб топилганлиги оқибатида бекор қилинади.
846-модда. Комитентнинг муддати кўрсатилмай тузилган воситачилик
шартномасини бажаришдан бош тортиши
Комитент муддати кўрсатилмай тузилган воситачилик шартномасини
бажаришдан истаган вақтда бош тортишга ҳақли бўлиб, бу ҳақда воситачини, агар
шартномада узоқроқ муддат назарда тутилган бўлмаса, камида ўттиз кун олдин хабардор
қилади.
Бундай ҳолда комитент воситачилик шартномаси бекор қилинганга қадар тузган
битимлари учун воситачига ҳақ тўлаши, шунингдек воситачи шартнома бекор бўлгунча
қилган харажатларни унга тўлаши шарт.
Комитент воситачилик шартномасини бажаришдан бош тортган тақдирда ушбу
Кодекс 844-моддасининг учинчи қисмида назарда тутилган мажбуриятларни бажариши
шарт.
847-модда. Воситачининг воситачилик шартномасини бажаришдан бош
тортиши
Воситачи муддати кўрсатилмасдан тузилган воситачилик шартномасини
бажаришдан истаган вақтда бош тортишга ҳақли бўлиб, бу ҳақда комитентни, агар
хабардор қилишнинг узоқроқ муддати шартномада кўзда тутилган бўлмаса, ўттиз кундан
кечиктирмасдан хабардор қилади.
Бундай ҳолда воситачи ўз ихтиёридаги комитентнинг мол-мулки тўлиқ
сақланиши учун чоралар кўриши шарт. Комитент воситачилик шартномаси бекор
бўлгунича воситачининг ихтиёридаги мол-мулкни тасарруф қилиши шарт. Агар у мана шу
мажбуриятни бажармаса, воситачи ё мол-мулкни комитент ҳисобидан сақлашга
топширишга ёки уни комитент учун мумкин қадар фойдали баҳода сотишга ҳақли.
Воситачилик шартномасини бажаришдан бош тортган воситачи воситачилик
ҳақини олиш ҳамда шартнома бекор бўлган пайтда ўзига тегишли бўладиган
харажатларни ундириб олиш ҳуқуқига эга.
848-модда. Фуқаронинг вафот этиши ёки юридик шахснинг тугатилиши
оқибатлари
Фуқаро вафот этган ёки воситачи юридик шахс тугатилган тақдирда воситачилик
шартномаси бекор қилинади.
Воситачи юридик шахс қайта ташкил этилганида унинг воситачи сифатидаги
ҳуқуқ ва мажбуриятлари, башарти қайта ташкил этиш юз берганлиги ҳақидаги
маълумотни олган кундан бошлаб ўттиз кун ичида комитент шартномани бекор
қилганлиги ҳақида хабар бермаса, қонуний ворисларга ўтади.
Комитент фуқаро вафот этган, у муомалага лаёқатсиз ёки лаёқати чекланган деб
топилган тақдирда, шунингдек комитент юридик шахс тугатилган тақдирда воситачи
ўзига берилган топшириқни комитентнинг меросхўрларидан ёки ҳуқуқий ворисларидан
(вакилларидан) тегишли кўрсатмалар келгунча бажариб туриши шарт.
49-боб. Мол-мулкни ишончли бошқариш
849-модда. Мол-мулкни ишончли бошқариш шартномаси
Мол-мулкни ишончли бошқариш шартномаси бўйича бир тараф (бошқарувнинг
муассиси) иккинчи тарафга (ишончли бошқарувчига) мол-мулкини муайян муддатга
ишончли бошқарувга топширади, иккинчи тараф эса ушбу мол-мулкни бошқарувнинг
муассиси ёки у кўрсатган шахс (фойда олувчи) манфаатларини кўзлаб бошқариш
мажбуриятини олади.
Мол-мулкни ишончли бошқаришга топшириш бу мол-мулкка мулк ҳуқуқининг
ишончли бошқарувчига ўтишига олиб келмайди.
Ишончли бошқарувчи мол-мулкни ишончли бошқарар экан, ишончли бошқариш
шартномасига мувофиқ ушбу мол-мулкка нисбатан фойда олувчининг манфаатларини
кўзлаган ҳолда ҳар қандай юридик ва амалий ҳаракатларни қилишга ҳақли.
Қонунда ёки шартномада мол-мулкни ишончли бошқариш бўйича айрим
ҳаракатларга нисбатан чекловлар назарда тутилиши мумкин.
Ишончли бошқаришга топширилган мол-мулк юзасидан битимларни ишончли
бошқарувчи ўз номидан амалга оширади, бунда у ўзининг шундай бошқарувчи сифатида
иш олиб бораётганини кўрсатади. Агар ёзма тарзда расмийлаштиришни талаб
қилмайдиган ҳаракатлар амалга оширилаётганида иккинчи тараф ишончли бошқарувчи бу
ҳаракатларни ана шундай бошқарувчи сифатида амалга ошираётганлигидан хабардор
қилинган бўлса, ёзма ҳужжатларда эса ишончли бошқарувчининг исми ёки номидан кейин
тегишли белги қўйилган бўлса, мазкур шартга риоя қилинган ҳисобланади.
Ишончли бошқарувчининг ана шундай бошқарувчи сифатида ҳаракат қилиши
тўғрисида кўрсатма бўлмаса, у учинчи шахслар олдида шахсан мажбурият олади ва улар
олдида фақат ўзига қарашли мол-мулк билан жавоб беради.
850-модда. Мол-мулкни ишончли бошқаришнинг вужудга келиш (жорий
бўлиш) асослари
Мол-мулкни ишончли бошқариш қуйидаги асосларда вужудга келади (жорий
этилади):
муассис билан ишончли бошқарувчи ўртасида тузиладиган мол-мулкни ишончли
бошқариш шартномаси;
васиятнинг ижрочиси (ишончли бошқарувчи) тайинланган васиятнома;
суд қарори;
васийлик ва ҳомийлик органининг васийликка олинган шахснинг мол-мулки
устидан васийлик белгилаш тўғрисидаги қарори;
қонунда назарда тутилган ҳолларда бошқа юридик фактлар.
851-модда. Мол-мулкни ишончли бошқариш объекти
Ишончли бошқариш объектлари корхоналар ва бошқа мол-мулк комплекслари,
кўчмас мулкка мансуб бўлган алоҳида объектлар, қимматли қоғозлар, алоҳида ҳуқуқлар ва
бошқа мол-мулкдан иборат бўлиши мумкин.
Қонунда кўзда тутилган ҳолларни истисно этганда, пул ишончли бошқаришнинг
мустақил объекти бўла олмайди.
Хўжалик юритувида ёки оператив бошқарувда бўлган мол-мулк ишончли
бошқарувга топширилиши мумкин эмас. Хўжалик юритувида ёки оператив бошқарувда
бўлган мол-мулк уни хўжалик юритувида ёки оператив бошқарувда сақлаб турган юридик
шахс тугатилганидан ёки мол-мулкка хўжалик бошқаруви ёки оператив бошқарув ҳуқуқи
бекор қилинганидан ҳамда у қонунда назарда тутилган бошқа асосларга кўра мулкдорнинг
ихтиёрига ўтганидан кейингина ишончли бошқарувга топширилиши мумкин.
852-модда. Мол-мулкни ишончли бошқариш субъектлари
Қуйидагилар мол-мулкни ишончли бошқариш муассислари бўладилар:
мол-мулкнинг эгаси;
ер участкасига мерос қилиб қолдириладиган умрбод эгалик қилиш ҳуқуқига эга
бўлган шахс;
ваколатли давлат органи давлат мулки бўлган мол-мулкка нисбатан;
мол-мулкка хўжалик юритуви ҳуқуқи асосида эгалик қиладиган корхона —
мулкдорнинг рухсати билан;
қонунда назарда тутилган ҳолларда — нотариус, васийлик ва ҳомийлик органи,
суд ёки бошқа ваколатли орган.
Қуйидагилар ишончли бошқарувчи бўлишлари мумкин:
фуқаро;
юридик шахс.
Мол-мулк давлат органига ишончли бошқарувга берилиши мумкин эмас.
Ишончли бошқарувчи фақат ўз розилиги билангина тайинланиши мумкин.
Ишончли бошқарувчидан ташқари ҳар қандай шахс фойда олувчи бўлиши
мумкин.
853-модда. Мол-мулкни ишончли бошқариш шартномасининг муҳим
шартлари
Мол-мулкни ишончли бошқариш шартномасида қуйидагилар назарда тутилиши
керак:
шартнома бўйича ишончли бошқаришга бериладиган мол-мулк рўйхати;
фойда олувчи тўғрисидаги кўрсатма;
ишончли бошқарувчининг ҳисоботлар тақдим этиш муддатлари;
ишончли бошқариш бекор қилинган тақдирда мол-мулкни оладиган шахс;
агар ҳақ тўлаш шартномада назарда тутилган бўлса, ишончли бошқарувчига
тўланадиган ҳақнинг миқдори ва шакли.
Ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилган шартлар бўлмаган тақдирда,
шартнома тузилмаган ҳисобланади.
Мол-мулкни ишончли бошқариш шартномаси беш йилдан ортиқ бўлмаган
муддатга тузилади. Шартноманинг амал қилиш муддати тамом бўлганида тарафлардан
бирининг шартномани бекор қилиш тўғрисидаги аризаси бўлмаса, шартнома унда назарда
тутилган муддатга ва шартлар асосида узайтирилган деб ҳисобланади.
Ишончли бошқаришга топшириладиган айрим турдаги мол-мулклар учун қонунда
шартнома амал қилишининг бошқа энг кўп муддатлари белгилаб қўйилиши мумкин.
854-модда. Мол-мулкни ишончли бошқариш шартномасининг шакли
Мол-мулкни ишончли бошқариш шартномаси ёзма шаклда тузилади.
Кўчмас мол-мулкни ишончли бошқариш шартномаси кўчмас мол-мулкни бошқа
шахсга бериш ҳақидаги шартнома учун назарда тутилган шаклда ва тартибда тузилади.
Кўчмас мулкка эгалик ҳуқуқининг бошқа шахсга ўтиши қайси тартибда давлат
рўйхатидан ўтказилса, бу мулкни ишончли бошқаришга топшириш ҳам шу тартибда
давлат рўйхатидан ўтказилиши керак.
Мол-мулкни ишончли бошқариш шартномаси шаклига ёки кўчмас мулкни
ишончли бошқаришга топширишни рўйхатга олиш талабига риоя қилмаслик, унинг
ҳақиқий бўлмаслигини келтириб чиқаради.
855-модда. Ишончли бошқарувда бўлган мол-мулкни ажратиб чиқариш
Ишончли бошқаришга топширилган мол-мулк бошқарув муассисининг бошқа
мол-мулкидан, шунингдек ишончли бошқарувчининг мол-мулкидан ажратилади. Ушбу
мол-мулк ишончли бошқарувчида алоҳида балансда акс эттирилади ва у бўйича мустақил
ҳисоб юритилади. Ишончли бошқарув билан боғлиқ фаолият бўйича ҳисоб-китоб юритиш
учун алоҳида банк ҳисобварағи очилади.
Бошқарув муассисининг қарзлари бўйича ундирувни у ишончли бошқаришга
топширган мол-мулкка қаратишга йўл қўйилмайди, ушбу шахс ночор (банкрот) бўлган
ҳоллар бундан мустасно. Бошқарув муассиси банкрот бўлганида, ушбу мол-мулкни
ишончли бошқариш бекор қилинади ва у кимошди савдосига қўйилган мол-мулкка қўшиб
юборилади.
856-модда. Учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари бўлган мол-мулкни ишончли
бошқариш
Ишончли бошқарувчи шартнома тузилгунга қадар ўзига бошқариш учун
топширилаётган мол-мулкка учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари борлиги ҳақида хабардор
қилиб қўйилиши керак. Ушбу шарт бузилган тақдирда ишончли бошқарувчи шартномани
ҳақиқий эмас деб ҳисоблаб, реал зарарни қоплашни ва мутаносиб ҳақ тўлашни талаб
қилишга ҳақли.
Агар ишончли бошқаришга топширилган мол-мулкка шартнома тузилганидан
кейин учинчи шахсларнинг ҳуқуқлари пайдо бўлса, ишончли бошқарувчи эса бу ҳақда ўн
кунлик муддатда хабардор қилинмаган бўлса, у мол-мулкни ишончли бошқариш
шартномасини бекор қилиб, ўзига келтирилган ҳақиқий зарарнинг қопланишини ва
мутаносиб ҳақ тўланишини талаб қилиш ҳуқуқига эга.
857-модда. Ишончли бошқарувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари
Ишончли бошқарувчи қонунда ва мол-мулкни ишончли бошқариш шартномасида
назарда тутилган доирада ишончли бошқаришга топширилган мол-мулкка нисбатан
мулкдор ҳуқуқларини амалга оширади.
Ишончли бошқарувчи мол-мулкни бошқариш соҳасидаги ҳаракатларни амалга
ошириш натижасида қўлга киритган ҳуқуқлар ана шундай мол-мулк таркибига
киритилади. Ишончли бошқарувчининг ана шундай ҳаракатларни амалга ошириши
натижасида вужудга келган мажбуриятлар шу мол-мулк ҳисобидан бажарилади.
Ишончли бошқарувчи бошқарувга топширилган кўчмас мол-мулкни бошқа
шахсга беришни ва гаровга қўйишни фақат бу ҳол мол-мулкни ишончли бошқариш
шартномасида назарда тутилган ҳолларда амалга оширишга ҳақли.
Ишончли бошқарувда бўлган мол-мулкка ҳуқуқларни ҳимоя қилиш учун
ишончли бошқарувчи ўзининг ҳуқуқлари ҳар қандай бузилишини бартараф этишни талаб
қилиш ҳуқуқига эга (ушбу Кодекснинг 228, 229, 231, 232-моддалари).
Ишончли бошқарувчи бошқарувнинг муассисига ва фойда олувчига мол-мулкни
ишончли бошқариш шартномаси билан белгиланган муддатларда ва тартибда ўз фаолияти
тўғрисида ҳисобот тақдим этиб туради.
858-модда. Мол-мулкни ишончли бошқаришни бошқа шахсга бериш
Ишончли бошқарувчи мол-мулкни шахсан ўзи бошқаради, ушбу модданинг
иккинчи ва учинчи қисмларида назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.
Ишончли бошқарувчи бошқа шахсга ишончли бошқарувчи номидан мол-мулкни
бошқариш учун зарур бўлган ҳаракатларни амалга оширишни топшириши мумкин,
башарти унга мол-мулкни ишончли бошқариш шартномасида ана шундай ваколат
берилган бўлса ёки у бунга муассиснинг ёзма розилигини олган бўлса, ёхуд бошқарув
муассисининг ёки фойда олувчининг манфаатларини таъминлаш учун вазият тақозоси
билан бунга мажбур бўлса ва бунда бошқарув муассисининг кўрсатмаларини оқилона
муддатда олиш имконига эга бўлмаса.
Ишончли бошқарувчи ўзи танлаган ишончли вакилнинг ҳаракатлари учун
ўзининг ҳаракатлари каби жавобгар бўлади.
859-модда. Ишончли бошқарувчининг жавобгарлиги
Мол-мулкни ишончли бошқариш пайтида фойда олувчининг ёки бошқарув
муассисининг манфаатлари тўғрисида етарли ғамхўрлик қилмаган ишончли бошқарувчи
фойда олувчига мол-мулкни ишончли бошқариш вақтида бой берилган фойдани,
бошқарув муассисига эса мол-мулкни йўқотиш ёки унга шикаст етказиш билан
келтирилган зарарни, шунингдек бой берилган фойдани тўлайди.
Агар ишончли бошқарувчи ушбу зарарлар енгиб бўлмайдиган куч туфайли ёки
фойда олувчининг ёхуд бошқарув муассисининг ҳаракатлари туфайли келиб
чиққанлигини исбот қилиб бера олмаса, етказилган зарар учун жавобгар бўлади.
Ишончли бошқарувчи ўзига берилган ваколатлардан четга чиққан ёки ўзи учун
белгилаб қўйилган чеклашларни бузган ҳолда тузган битим бўйича мажбуриятларни
ишончли бошқарувчи шахсан ўзи бажаради. Агар битимда қатнашувчи учинчи шахслар
ваколатлардан четга чиқилганлигини ёки белгилаб қўйилган чеклашларни билмаган
бўлсалар ёки билишлари керак бўлмаган бўлса, вужудга келган мажбуриятлар ушбу
модданинг тўртинчи қисмида белгилаб қўйилган тартибда бажарилиши керак. Бу ҳолда
бошқарув муассиси ишончли бошқарувчидан у келтирган зарарнинг ўрнини қоплашни
талаб қилиши мумкин.
Мол-мулкни ишончли бошқариш муносабати билан вужудга келган
мажбуриятлар бўйича қарзлар ушбу мол-мулк ҳисобидан тўланади. Ушбу мол-мулк
етарли бўлмаган тақдирда ундирув ишончли бошқарувчининг мол-мулкига, унинг мол-
мулки ҳам етарли бўлмаганида эса — бошқарув муассисининг ишончли бошқаришга
топширилмаган мол-мулкига қаратилиши мумкин.
Мол-мулкни ишончли бошқариш шартномаси уни тегишли суратда бажармаслик
туфайли бошқарув муассисига ёки фойда олувчига етказилиши мумкин бўлган зарарнинг
ўрнини қоплашни таъминлаш учун ишончли бошқарувчининг гаров беришини назарда
тутиши мумкин.
860-модда. Ишончли бошқарувчига тўланадиган ҳақ
Ишончли бошқарувчи мол-мулкни ишончли бошқариш шартномасида назарда
тутилган ҳақни олиш, шунингдек у мол-мулкни ишончли бошқариш чоғида қилган зарур
харажатларни бошқаришга топширилган мол-мулк ҳисобидан ёки ушбу мол-мулкдан
фойдаланишдан келган даромадлар ҳисобидан қоплатиш ҳуқуқига эга.
861-модда. Мол-мулкни ишончли бошқариш шартномасининг бекор бўлиши
Мол-мулкни ишончли бошқариш шартномаси қуйидаги ҳолларда бекор бўлади:
тарафлардан бирининг шартнома муддати тугаши муносабати билан шартномани
бекор қилиш тўғрисидаги аризасига мувофиқ;
агар шартномада бошқа ҳол назарда тутилган бўлмаса, фойда олувчи фуқаронинг
вафот этиши, фойда олувчи юридик шахснинг тугатилиши муносабати билан;
ишончли бошқарувчи фуқаро вафот этганида, у муомалага лаёқатсиз, муомала
лаёқати чекланган ёки бедарак йўқолган деб ҳисобланганида, шунингдек якка тадбиркор
ночор (банкрот) деб топилганида;
ишончли бошқарувчи юридик шахс тугатилганида, у ночор (банкрот) деб
топилганида;
фойда олувчи, агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
шартнома бўйича фойдани олишдан бош тортганида;
ишончли бошқарувчи ёки бошқарув муассиси ишончли бошқарувчи учун мол-
мулкни ишончли бошқаришни шахсан амалга ошириши мумкин эмаслиги муносабати
билан бошқарувни амалга оширишдан бош тортганида;
бошқарув муассиси ишончли бошқарувчига шартномада келишилган ҳақни
тўлаган ҳолда ушбу модданинг тўртинчи бандида кўрсатилганидан бошқа сабабларга кўра
шартномани бажаришдан бош тортганида;
ишончли бошқарувчи ўзининг мажбуриятларини тегишли даражада бажармаган
тақдирда шартнома суднинг қарорига мувофиқ бекор қилинганида;
қонунда ёки шартномада назарда тутилган бошқа асосларга кўра.
Мол-мулкни ишончли бошқариш шартномаси бекор қилинганида ишончли
бошқаришда бўлган мол-мулк, агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, бошқарув муассисига топширилади.
Мол-мулкни ишончли бошқариш шартномаси тарафлардан бирининг ташаббуси
билан бекор қилинганида иккинчи тараф, агар шартномада бошқача муддат белгиланган
бўлмаса, камида уч ой олдин бундан хабардор қилиб қўйилиши керак.
50-боб. Комплекс тадбиркорлик лицензияси (франшизинг)
862-модда. Комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномаси
Комплекс тадбиркорлик лицензияси (франшизинг) шартномаси бўйича бир тараф
(комплекс лицензиар) иккинчи тарафга (комплекс лицензиатга) ҳақ эвазига лицензиарнинг
фирма номидан ҳамда қўриқланадиган тижорат ахборотидан, шунингдек шартномада
назарда тутилган мутлақ ҳуқуқларга кирувчи бошқа объектлардан (товар белгиси, хизмат
кўрсатиш белгиси ва ихтиролар ҳамда бошқалардан) лицензиатнинг тадбиркорлик
фаолиятида фойдаланиш ҳуқуқини ўз ичига оладиган мутлақ ҳуқуқлар комплексини
(лицензия комплекси) бериш мажбуриятини олади.
Комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномаси лицензия комплексидан,
лицензиарнинг иш соҳасидаги обрўсидан ва тижорат соҳасидаги тажрибасидан муайян
ҳажмда (хусусан, минимал ва ёки максимал ҳажмда фойдаланишни белгилаб қўйган
ҳолда) муайян фаолият соҳасига (лицензиардан олинган ёки лицензиат ишлаб чиқарган
товарларни сотиш, хизматларни кўрсатиш, ишлар бажариш, савдо фаолиятини амалга
ошириш ва ҳоказо) қўллаган ҳолда, фойдаланиш ҳудудини кўрсатиб ёки кўрсатмасдан
фойдаланишни назарда тутади.
Комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномаси бўйича фақат тижорат
ташкилотлари ва тадбиркорлар сифатида рўйхатга олинган фуқароларгина тарафлар
бўлиши мумкин.
Комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномаси муддат кўрсатилган, шунингдек
кўрсатилмаган ҳолда (муддатсиз шартнома) тузилиши мумкин.
Башарти ушбу бобда бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса ёки у
шартноманинг моҳиятидан келиб чиқмаса, комплекс тадбиркорлик лицензияси
шартномасига ушбу Кодекснинг интеллектуал мулк ҳақидаги қоидалари тегишли суратда
қўлланади.
863-модда. Комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномасининг шакли ва
уни рўйхатга олишга қўйиладиган талаблар
Комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномаси ёзма равишда тузилиши керак ва
у шартномага мувофиқ лицензиар сифатида иш кўрадиган юридик шахсни ёки якка
тадбиркорни рўйхатга олган орган томонидан рўйхатга олиниши керак. Ушбу қоидага
риоя қилмаслик шартноманинг ҳақиқий ҳисобланмаслигига сабаб бўлади.
864-модда. Комплекс тадбиркорлик бўйича қўшимча лицензия
Комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномасида лицензиатнинг ўзига берилган
лицензия комплекси ёки унинг бир қисмидан бошқа шахсларнинг у лицензиар билан
келишган ёки комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномасида белгиланган шартларда
фойдаланишига рухсат бериш ҳуқуқи назарда тутилиши мумкин. Худди шунингдек,
шартномада лицензиатнинг муайян вақт давомида фойдаланиш ҳудудини кўрсатган ёки
кўрсатмаган ҳолда муайян миқдорда қўшимча лицензиялар бериш мажбурияти ҳам ёзиб
қўйилиши мумкин.
Комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномасининг бекор қилиниши комплекс
тадбиркорлик бўйича қўшимча лицензияни ҳам бекор қилади.
865-модда. Комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномаси бўйича ҳақ
тўлаш шакли
Лицензиат лицензиарга қатъий белгилаб қўйилган бир йўла ёки даврий тўловлар,
тушумдан ажратмалар, лицензиар томонидан унга қайта сотиш учун етказиб бериладиган
товарларнинг улгуржи нархларига устамалар шаклида ёки комплекс тадбиркорлик
лицензияси шартномасида назарда тутилган бошқа шаклда ҳақ тўлайди.
866-модда. Лицензиарнинг мажбуриятлари
Лицензиар:
лицензиатга техникавий ва тижорат ҳужжатларини топшириши ҳамда лицензиат
комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномаси бўйича ўзига берилган ҳуқуқларни
амалга ошириши учун зарур бўлган бошқа ахборотни тақдим этиши, шунингдек
лицензиат ва унинг ходимларига ушбу ҳуқуқларни амалга ошириш билан боғлиқ
масалалар юзасидан йўл-йўриқлар бериши шарт;
лицензиатга шартномада назарда тутилган лицензияларни бериши, уларнинг
белгиланган тартибда расмийлаштирилишини таъминлаши;
лицензиатга доимий техникавий ва маслаҳат ёрдами кўрсатиши, шу жумладан
ходимларни ўқитиш ва уларнинг малакасини оширишда ёрдам бериши шарт.
Комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномасида лицензиарнинг бошқа
мажбуриятлари ҳам назарда тутилиши мумкин.
867-модда. Лицензиатнинг мажбуриятлари
Лицензиат комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномаси бўйича амалга
оширадиган фаолиятнинг характери ва хусусиятларини ҳисобга олган ҳолда лицензиат:
шартномада назарда тутилган фаолиятни амалга ошириш чоғида лицензиарнинг
фирма номидан шартномада кўрсатилган тарзда фойдаланиши;
у шартнома асосида ишлаб чиқараётган товарлар, кўрсатаётган хизматлар,
бажараётган ишлар сифати бевосита лицензиарнинг ўзи ишлаб чиқараётган, кўрсатаётган
ёки бажараётган шундай товарлар, хизматлар ёки ишларнинг сифатига аниқ мос
бўлишини таъминлаши;
лицензиарнинг лицензия комплексига кирувчи алоҳида ҳуқуқлардан фойдаланиш
характери, усуллари ва шартлари бу ҳуқуқлардан лицензиарнинг фойдаланишига аниқ мос
келишига қаратилган барча йўриқномалари ва кўрсатмаларига, шу жумладан лицензиат
шартнома бўйича ўзига берилган ҳуқуқларни амалга ошириш вақтида фойдаланадиган
тижорат биноларининг ташқи ва ички безакларига доир кўрсатмаларига ҳам риоя этиши;
сотиб олувчилар (буюртмачилар) бевосита лицензиардан товар (хизмат, иш) ни
сотиб олган (буюртма берган) вақтда уларга умид қилишлари мумкин бўлган ҳамма
қўшимча хизматларни кўрсатиши;
лицензиарнинг ишлаб чиқариш сирларини ва ундан олган бошқа махфий тижорат
ахборотини ошкор қилмаслиги;
агар шартномада тўғридан-тўғри назарда тутилган бўлса, шартлашилган
миқдорда ёрдамчи лицензияларни бериши;
комплекс тадбиркорлик лицензияси туфайли фирма номидан, товар белгисидан,
хизмат кўрсатиш белгисидан ёки бошқа индивидуаллаштириш воситасидан
фойдаланаётганлигини сотиб олувчиларга (буюртмачиларга) улар учун жуда аниқ усулда
маълум қилиши шарт.
868-модда. Комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномасининг
чеклайдиган шартлари
Комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномасида чеклайдиган (эксклюзив)
шартлар, хусусан:
лицензиарнинг лицензиатга бириктириб қўйилган ҳудудда фойдаланиш учун
бошқа худди шундай комплекс тадбиркорлик лицензияларини бермаслик ёки ушбу
ҳудудда бевосита мустақил фаолият олиб бормаслик мажбурияти;
лицензиатнинг комплекс тадбиркорлик лицензиясидан фойдаланиладиган
ҳудудда лицензиар билан рақобатлашмаслик мажбурияти;
лицензиатнинг лицензиарнинг рақобатчиларидан (бўлажак рақобатчиларидан)
бошқа комплекс тадбиркорлик лицензияларини олишдан воз кечиши;
лицензиатнинг шартнома бўйича ўзига берилган алоҳида ҳуқуқларни амалга
ошириш вақтида фойдаланиладиган тижорат бинолари жойлаштириладиган ерни,
шунингдек уларнинг ташқи ва ички безакларини лицензиар билан келишиш мажбурияти
назарда тутилиши мумкин.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Агар чеклайдиган шартлар тегишли бозорнинг ҳолатини ва тарафларнинг
иқтисодий мавқеини ҳисобга олганда рақобат тўғрисидаги қонун ҳужжатларига зид бўлса,
бу шартлар монополияга қарши орган ёки бошқа манфаатдор шахснинг даъвосига кўра
ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин. (868-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2012 йил 29 декабрдаги
ЎРҚ-345-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2013 й., 1-сон, 1-модда)
Агар комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномасининг чеклайдиган
шартларига кўра:
лицензиар лицензиатнинг товарни сотиш баҳосини ёки лицензиат бажарадиган
(кўрсатадиган) ишлар (хизматлар) нархини белгилашга, ёки мазкур нархларнинг юқори ва
пастки чегараларини белгилаб қўйишга ҳақли бўлса;
лицензиат товарларни фақат маълум тоифадаги сотиб олувчиларга
(буюртмачиларга) ёки шартномада белгилаб қўйилган ҳудудда жойлашган (яшайдиган)
сотиб олувчиларга (буюртмачиларга)гина сотишга, ишларни бажаришга ёки хизматлар
кўрсатишга ҳақли бўлса, бундай чекловчи шартлар ҳақиқий эмас.
869-модда. Лицензиарнинг лицензиатга қўйиладиган талаблар бўйича
жавобгарлиги
Лицензиат комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномаси бўйича сотаётган
(бажараётган, кўрсатаётган) товарлар (ишлар, хизматлар) сифати шартномага мос
эмаслиги тўғрисида лицензиатга қўйиладиган талаблар юзасидан лицензиар субсидиар
жавобгар бўлади.
Лицензиатга лицензиарнинг маҳсулотини (товарларини) тайёрловчи сифатида
қўйиладиган талаблар юзасидан лицензиар лицензиат билан солидар жавобгар бўлади.
870-модда. Комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномасини ўзгартириш
Комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномаси ушбу Кодекс 28-бобининг
қоидаларига мувофиқ ўзгартирилиши мумкин.
Тегишли ўзгартишлар ушбу Кодекснинг 863-моддасида белгиланган тартибда
рўйхатга олинган пайтдан бошлаб шартнома ўзгартирилган деб ҳисобланади.
871-модда. Комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномасини бекор қилиш
Муддати кўрсатилиб тузилган комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномаси
ушбу Кодекс 28-бобининг қоидаларига мувофиқ бекор қилиниши мумкин.
Тарафлардан ҳар бири муддатсиз комплекс тадбиркорлик лицензияси
шартномасидан истаган вақтда бош тортишга ҳақли бўлиб, агар шартномада узоқроқ
муддат назарда тутилган бўлмаса, бу ҳақда иккинчи тарафни олти ой олдин хабардор
қилиши керак.
Лицензия комплексига кирган фирма номини янги фирма номи билан
алмаштирмасдан унга бўлган ҳуқуқ бекор қилинган тақдирда комплекс тадбиркорлик
лицензияси шартномаси бекор қилинади.
Муддати кўрсатиб тузилган комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномасини
муддатидан олдин бекор қилиш, шунингдек муддатсиз комплекс тадбиркорлик
лицензияси шартномасини бекор қилиш ушбу Кодекснинг 863-моддасида белгиланган
тартибда рўйхатга олиниши керак.
872-модда. Тарафлар ўзгарганида комплекс тадбиркорлик лицензияси
шартномасининг ўз кучида қолиши
Лицензия комплексига кирувчи бирон-бир алоҳида ҳуқуқнинг бошқа шахсга
ўтиши комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномасини ўзгартириш ёки бекор қилиш
учун асос бўлмайди. Янги лицензиар ўзига ўтган алоҳида ҳуқуқ жумласига кирувчи
ҳуқуқлар ва мажбуриятлар бўйича шартномага киришади.
Лицензиар фуқаро вафот этган тақдирда, унинг комплекс тадбиркорлик
лицензияси шартномаси бўйича ҳуқуқ ва мажбуриятлари меросхўрга, башарти бу
меросхўр тадбиркор сифатида рўйхатга олинган бўлса ёки мерос очилган кундан
эътиборан олти ой мобайнида тадбиркор сифатида рўйхатга олинса, ўтади. Акс ҳолда
шартнома бекор қилинади.
Меросхўр тегишли ҳуқуқ ва мажбуриятларни қабул қилиб олгунча ёки меросхўр
тадбиркор сифатида рўйхатга олингунча бўлган даврда лицензия комплексини нотариус
томонидан белгиланган тартибда тайинланадиган бошқарувчи идора қилади.
873-модда. Фирма номи ўзгарганида комплекс тадбиркорлик лицензияси
шартномасининг ўз кучида қолиши
Лицензиар ўзининг фирма номини ўзгартирган тақдирда, агар лицензиат
шартномани бекор қилишни талаб қилмаса, комплекс тадбиркорлик лицензияси
шартномаси сақланиб қолади ва лицензиарнинг янги фирма номига нисбатан амал қилади.
Шартноманинг амал қилиши сақланиб қолган тақдирда лицензиат лицензиарга тегишли
бўлган ҳақни мутаносиб равишда камайтиришни талаб қилишга ҳақли бўлади.
874-модда. Лицензия комплексига кирадиган алоҳида ҳуқуқнинг бекор
бўлиш оқибатлари
Агар комплекс тадбиркорлик лицензияси шартномаси амал қилиб турган даврда
лицензия комплексига кирувчи алоҳида ҳуқуқнинг амал қилиш муддати тугаса ёки бундай
ҳуқуқ бошқа асосга кўра бекор бўлса, шартнома бекор бўлган ҳуқуққа тааллуқли
қоидаларни чегириб ташлаган ҳолда сақланиб қолади, лицензиат эса, агар шартномада
бошқа ҳол назарда тутилган бўлмаса, лицензиарга тегишли бўлган ҳақни мутаносиб
равишда камайтиришни талаб қилишга ҳақли бўлади.
51-боб. Омонат сақлаш
1-§. Омонат сақлаш ҳақида умумий қоидалар
875-модда. Омонат сақлаш шартномаси
Омонат сақлаш шартномаси бўйича бир тараф (омонат сақловчи) унга иккинчи
тараф (юк топширувчи) берган ашёни сақлаш ва бу ашёни тўла ҳолида қайтариш
мажбуриятини олади.
Омонат сақлашни ўз касб фаолиятининг мақсадларидан бири сифатида амалга
оширадиган ташкилот (профессионал омонат сақловчи) омонат сақлаш шартномасида
сақловчининг юк топширувчидан ашёни шартномада назарда тутилган муддатда сақлашга
қабул қилиш мажбурияти кўзда тутилиши мумкин.
876-модда. Ашёни сақлашга қабул қилиш мажбуриятини бажариш
Омонат сақлашни тадбиркорлик ёки бошқа профессионал фаолият сифатида
амалга оширадиган омонат сақловчи омонат сақлаш шартномаси бўйича ўз зиммасига юк
топширувчининг ашёларини сақлашга қабул қилиш ва юк топширувчи берган нарсаларни
ушбу моддада назарда тутилган қоидаларга мувофиқ сақлаш мажбуриятини олиши
мумкин.
Омонат сақлаш шартномаси бўйича ашёни сақлашга қабул қилиш мажбуриятини
олган омонат сақловчи бу ашёни сақлаш учун ўзига беришни талаб қилишга ҳақли эмас.
Бироқ, ашёни омонат сақлаш шартномасида назарда тутилган муддатда сақлашга
топширмаган юк топширувчи, агар қонунда ёки шартномада бошқача тартиб назарда
тутилган бўлмаса, ашёни сақлашга топширмаганлиги муносабати билан етказилган зарар
учун омонат сақловчи олдида жавобгар бўлади.
Агар омонат сақлаш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
ашё шартномада келишилган муддатда сақлашга топширилмаган ҳолларда, борди-ю, бу
муддат белгиланмаган бўлса, шартнома тузилган кундан бошлаб уч ой ўтганидан кейин
омонат сақловчи ашёни сақлашга қабул қилиш мажбуриятидан озод этилади.
877-модда. Омонат сақлаш шартномасининг шакли
Омонат сақлаш шартномаси ёзма равишда тузилиши керак бўлган ҳолларда (ушбу
Кодекснинг 108-моддаси) агар ашёнинг сақлашга қабул қилинганлиги омонат сақловчи
томонидан юк топширувчига сақлаш тилхати, паттаси, гувоҳномасини, омонат сақловчи
имзолаган бошқа ҳужжатни бериш йўли билан тасдиқланган бўлса, шартноманинг ёзма
шаклига риоя қилинган ҳисобланади.
Агар ашё сақлаш учун фавқулодда ҳолатларда (ёнғин, табиий офат, тўсатдан
касал бўлиш, ҳужум хавфи ва бошқалар) топширилган бўлса, шартноманинг ёзма шаклига
риоя қилиш талаб этилмайди.
Омонат сақлаш шартномаси омонат сақловчи томонидан юк топширувчига, агар
бунга қонун ҳужжатларида йўл қўйилса ёки у сақлашнинг ушбу тури учун одатдаги ҳол
бўлса, ашёлар сақлаш учун қабул қилинганлигини тасдиқлайдиган номерли жетон (номер)
ёки бошқа белги бериш йўли билан тузилиши мумкин.
Омонат сақлаш шартномасининг оддий ёзма шаклига риоя қилмаслик сақлашга
қабул қилинган ашё билан омонат сақловчи қайтарган ашёнинг айнан ўзилиги хусусида
низо чиққан тақдирда, тарафларни гувоҳларнинг кўрсатмаларини важ қилиб келтириш
ҳуқуқидан маҳрум этмайди.
878-модда. Омонат сақлаш муддати
Омонат сақловчи ашёни шартномада келишилган муддат давомида сақлаши шарт.
Агар шартномада сақлаш муддати назарда тутилган бўлмаса ва уни шартноманинг
шартларига қараб аниқлаш мумкин бўлмаса, ашё юк топширган шахс томонидан талаб
қилиб олингунча сақланади.
Агар сақлаш муддати ашёни юк топширган шахс томонидан талаб қилиб олиш
пайтигача қилиб белгиланган бўлса, омонат сақловчи бундай вазиятларда одат бўлган
ашёни сақлаш муддати тугагач, ашёнинг юк топширган шахс томонидан қайтариб
олинишини талаб қилишга ҳақли бўлиб, ашёни топширган шахсга уни қабул қилиб олиш
учун оқилона муддат беради. Юк топширувчининг бу мажбуриятни бажармаслиги ушбу
Кодекс 888-моддасининг иккинчи ва учинчи қисмларида назарда тутилган оқибатларга
олиб келади.
879-модда. Ашёларни эгасизлантириб сақлаш
Ашё эгасизлантириб сақланганида сақлаш учун қабул қилинган ашёлар бошқа юк
топширувчиларнинг шунга ўхшаш ва шундай сифатли ашёлари билан аралаштириб
юборилиши мумкин. Юк топширувчига тенг миқдорда ёки тарафлар келишган миқдорда
шунга ўхшаш ва шундай сифатли ашёлар қайтариб берилади.
Эгасизлантириб сақлаш бундай ҳол омонат сақлаш шартномасида бевосита
назарда тутилган ҳоллардагина амалга оширилади.
880-модда. Омонат сақловчининг ашё тўлиқ сақланишини таъминлаш
мажбуриятлари
Омонат сақловчи сақлашга топширилган ашёнинг тўлиқ сақланишини таъминлаш
учун омонат сақлаш шартномасида назарда тутилган, шунингдек бошқа барча зарур чора-
тадбирларни кўриши шарт.
Агар шартномада эгасизлантириб сақлаш назарда тутилган бўлмаса, омонат
сақловчи сақлаш учун ўзига берилган ашёни юк топширувчига ёки у олувчи сифатида
кўрсатган бошқа шахсга топшириши шарт. Ашё сақлашга қандай ҳолатда топширилган
бўлса, ўша ҳолатда, унинг табиий ёмонлашувини ёки табиий камайишини ҳисобга олиб
қайтариб берилиши шарт.
Омонат сақловчи ашёни қайтариш билан бир вақтда, башарти омонат сақлаш
шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, уни сақлаш вақтида олинган
ҳосил ва даромадларни ҳам топшириши шарт.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
881-модда. Омонат сақлашга топширилган ашёдан фойдаланиш
Омонат сақловчи ўзига сақлаш учун топширилган ашёдан юк топширувчининг
розилигисиз фойдаланишга, шунингдек учинчи шахсларга ундан фойдаланиш
имкониятини беришга ҳақли эмас, сақланаётган ашёдан фойдаланиш унинг тўлиқ
сақланишини таъминлаш учун зарур бўлган ҳоллар бундан мустасно.
882-модда. Омонат сақлаш шартларини ўзгартириш
Омонат сақловчи ашёни сақлаш шартларини ўзгартириш зарурлиги ҳақида дарҳол
юк топширувчини хабардор қилиши ва унинг жавобини кутиши шарт.
Ашёнинг йўқолиши ёки шикастланиши хавфи пайдо бўлган тақдирда, омонат
сақловчи сақлаш шартномасида назарда тутилган сақлаш усули, жойи ва бошқа
шартларни юк топширувчининг жавобини кутмасдан ўзгартириши шарт.
Агар сақлаш вақтида ашёнинг бузилиш хавфи аниқ бўлиб қолса ёки ашё бузилган
бўлса, ёки унинг тўлиқ сақланишини таъминлашга имкон бермайдиган вазиятлар вужудга
келган бўлса, юк топширувчи эса ўз вақтида чоралар кўришини кутиш мумкин бўлмаса,
омонат сақловчи ашёни ёки унинг бир қисмини сақлаш жойида амалда бўлган баҳода
мустақил сотишга ҳақли. Агар мазкур вазиятлар омонат сақловчи айбдор бўлмаган
сабабларга кўра вужудга келган бўлса, у сотиш учун қилган ўз харажатларини харид
баҳосидан ундириш ҳуқуқига эга.
883-модда. Хавфли хоссаларга эга бўлган ашёларни сақлаш
Агар юк топширувчи тез ёнадиган, портлаш хавфи бўлган ёки ўз табиатига кўра
хавфли бўлган ашёларни сақлаш учун топшираётган вақтда сақловчини уларнинг
хоссалари ҳақида огоҳлантирмаган бўлса, омонат сақловчи бу ашёларни кўрилган зиённи
юк топширувчига тўламаган ҳолда истаган вақтда зарарсизлантириши ёки йўқ қилиб
ташлаши мумкин. Юк топширувчи бундай ашёлар сақланиши муносабати билан
сақловчига ва учинчи шахсларга етказилган зарар учун жавоб беради.
Хавфли хоссаларга эга бўлган ашёлар сақлаш учун профессионал омонат
сақловчига топширилган вақтда ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилган
қоидалар бундай ашёлар сақлаш учун нотўғри ном билан топширилган ва омонат
сақловчи уларни қабул қилиб олиш чоғида сиртидан кўздан кечириш йўли билан уларнинг
хавфли хоссаларга эгалигини била олмаган тақдирда қўлланади.
Ашёлар ҳақ эвазига сақланган тақдирда, ушбу модданинг биринчи ва иккинчи
қисмларида назарда тутилган ҳолларда ашёларни сақлаш учун тўланган ҳақ қайтариб
берилмайди, борди-ю, бу ҳақ тўланмаган бўлса, омонат сақловчи уни тўла-тўкис ундириб
олиши мумкин.
Агар омонат сақловчи хабардор бўлгани ҳолда ва унинг розилиги билан сақлашга
қабул қилинган ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган ашёлар, гарчи уларни
сақлаш шартларига риоя этилган бўлса-да, атрофдагилар учун ёки омонат сақловчи ёхуд
учинчи шахсларнинг мол-мулки учун хавфли бўлиб қолган бўлса ҳамда вазият омонат
сақловчининг юк топширувчидан уларни дарҳол олиб кетишни талаб қилишига имкон
бермаса ёки юк топширувчи бу талабни бажармаса, ушбу ашёлар омонат сақловчи
томонидан юк топширувчига зиённи тўламаган ҳолда зарарсизлантирилиши ёки йўқ
қилиб ташланиши мумкин. Бундай ҳолларда юк топширувчи ушбу ашёларни сақлаш
муносабати билан келтирилган зарар учун омонат сақловчи ва учинчи шахслар олдида
жавобгар бўлмайди.
884-модда. Ашёни сақлаш учун учинчи шахсга топшириш
Агар қонун ҳужжатларида ёки омонат сақлаш шартномасида бошқача тартиб
назарда тутилган бўлмаса, омонат сақловчи юк топширувчининг розилигисиз ашёни
сақлаш учун учинчи шахсга топширишга ҳақли эмас, башарти буни юк топширувчининг
манфаатлари зарур қилиб қўйган ва омонат сақловчи унинг розилигини олиш
имкониятидан маҳрум бўлган бўлмаса. Омонат сақловчи ашёни учинчи шахсга
топширганлиги ҳақида юк топширувчини кечиктирмай хабардор қилиши шарт.
Сақлаш учун ашё топширилган учинчи шахснинг ҳаракатлари учун омонат
сақловчи жавоб беради.
885-модда. Омонат сақлаганлик учун тўланадиган ҳақ
Омонат сақлаганлик учун ҳақ сақловчига сақлаш тамом бўлганидан кейин, борди-
ю, сақлаш учун даврлар бўйича ҳақ тўлаш назарда тутилган бўлса — ҳар бир давр тамом
бўлганидан кейин тўланиши шарт.
Агар сақлаш омонат сақловчи жавобгар бўлмаган вазиятлар туфайли
шартлашилган муддатидан олдин тўхтатилса, омонат сақловчи ҳақнинг мутаносиб
қисмини, ушбу Кодекс 883-моддасининг биринчи, иккинчи ва учинчи қисмларида назарда
тутилган ҳолларда эса, ҳақнинг ҳаммасини олиш ҳуқуқига эга бўлади.
Агар сақлаш омонат сақловчи жавобгар бўладиган вазиятлар туфайли муддатидан
олдин тўхтатилса, у сақлаганлик учун ҳақ талаб қилиш ҳуқуқига эга бўлмайди, бу ҳақ
устидан олган суммаларни эса юк топширувчига қайтариши шарт.
Агар шартномада назарда тутилган муддат тугаганидан кейин сақлаб турилган
ашё юк топширувчи томонидан қайтариб олинмаган бўлса, у ашёни бундан кейин
сақлагани учун омонат сақловчига тегишли миқдорда ҳақ тўлаши шарт.
Ушбу модданинг қоидалари омонат сақлаш шартномасида бошқача тартиб
белгилаб қўйилган бўлмаса қўлланилади.
886-модда. Омонат сақлаш юзасидан қилинган харажатларни қоплаш
Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ашёни сақлаш
харажатлари тўланадиган ҳақ суммасига киритилади. Алоҳида харажатлар омонат сақлаш
шартномасида назарда тутилган ҳақ суммасига ёки харажатлар таркибига киритилмаслиги
назарда тутилади.
Агар омонат сақлаш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса,
ашё текинга сақланганида юк топширувчи амалда қилинган зарур харажатларни омонат
сақловчига тўлаши шарт.
887-модда. Омонат сақлаш учун қилинган алоҳида харажатлар
Ашёни сақлаш учун қилинган, одатдаги бундай харажатлардан ортиқ бўлган
ҳамда омонат сақлаш шартномасини тузиш чоғида тарафлар олдиндан кўриши мумкин
бўлмаган харажатлар (алоҳида харажатлар), башарти юк топширувчи ушбу харажатларга
розилик берган ёки уларни кейинчалик маъқуллаган бўлса, шунингдек қонун
ҳужжатларида ёки шартномада назарда тутилган бошқа ҳолларда омонат сақловчига
тўланади.
Алоҳида харажатларни қилиш зарур бўлиб қолганида, омонат сақловчи юк
топширувчидан ушбу харажатларга розилик сўраши шарт. Агар юк топширувчи омонат
сақловчи кўрсатган муддатда ёки жавоб бериш учун етарли бўлган вақтда ўзининг рози
эмаслигини хабар қилмаса, у алоҳида харажатларга рози бўлган, деб ҳисобланади.
Ишнинг ҳолатларига кўра юк топширувчининг розилигини олдиндан олиш
мумкин бўлса-да, омонат сақловчи бундай розиликни олмасдан туриб сақлаш учун
алоҳида харажатлар қилган ва юк топширувчи кейинчалик уларни маъқулламаган
тақдирда, омонат сақловчи алоҳида харажатларни фақат ушбу харажатлар қилинмаса
ашёга етказилиши мумкин бўлган зарар доирасида қоплашни талаб қилиши мумкин.
Агар сақлаш шартномасида бошқа ҳол назарда тутилган бўлмаса, алоҳида
харажатлар сақлаш ҳақига қўшимча равишда тўланади.
888-модда. Ашёнинг юк топширувчи томонидан қайтариб олиниши
Юк топширувчи шартномада назарда тутилган сақлаш муддати тамом бўлгач,
сақлаш учун топширилган ашёни қайтариб олиши шарт.
Юк топширувчи ашёни олишдан бош тортган тақдирда, агар омонат сақлаш
шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, омонат сақловчи ашёни
мустақил суратда сотишга, унинг қиймати белгиланган энг кам иш ҳақининг эллик
бараварига тенг суммадан ортиқ бўлган тақдирда эса — ушбу Кодекснинг 379, 380 ва 381-
моддаларида назарда тутилган тартибда сотишга ҳақли.
Ашёни сотишдан тушган сумма омонат сақловчига тегишли ҳақ чегириб
ташлангач, юк топширувчига берилади.
889-модда. Ашё йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки шикастланганлиги учун
омонат сақловчининг жавобгарлиги
Омонат сақловчи сақлаш учун қабул қилинган ашё йўқолганлиги, кам чиққанлиги
ёки шикастланганлиги учун ушбу Кодекснинг 333-моддасида назарда тутилган асосларга
кўра жавобгар бўлади.
Профессионал омонат сақловчи ашёнинг йўқолиши, кам чиқиши ёки
шикастланиши:
енгиб бўлмас куч таъсири оқибатида;
ашёнинг уни сақлаш учун қабул қилиш чоғида омонат сақловчи билмаган ва
билиши шарт бўлмаган яширин хоссалари туфайли;
сақланаётган ашёнинг йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки шикастланганлиги юк
топширувчининг қасддан қилганлиги ёки қўпол эҳтиётсизлиги натижасида юз
берганлигини исботламаса жавобгар бўлади.
Шартномада назарда тутилган сақлаш муддати ёки омонат сақловчининг талабига
кўра ашёни қайтариб олиши шарт бўлган вақт тугагач, юк топширувчи сақланаётган
ашёни қайтариб олмаса, омонат сақловчи бундан буён ашё йўқолганлиги, кам чиққанлиги
ёки шикастланганлиги учун қасддан ҳаракат қилган ёки қўпол эҳтиётсизлик қилган
тақдирдагина жавоб беради.
890-модда. Омонат сақловчининг жавобгарлик даражаси
Ашё йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки шикастланганлиги туфайли юк
топширувчига етказилган зарар, агар қонунда ёки сақлаш шартномасида бошқа ҳол
назарда тутилган бўлмаса, ушбу Кодекснинг 324-моддасига мувофиқ омонат сақловчи
томонидан қопланади.
Ашё текин сақланганида унинг йўқолиши, кам чиқиши ёки шикастланиши
туфайли юк топширувчига етказилган зарар:
ашёлар йўқолганлиги ва кам чиққанлиги учун — йўқолган ёки етишмаётган
ашёларнинг қиймати миқдорида;
ашёлар шикастланганлиги учун — уларнинг қиймати қанча суммага камайган
бўлса, шунча сумма миқдорида қопланади.
Агар омонат сақловчи жавобгар бўлган ҳолда шикаст етиши натижасида ашёнинг
сифати ундан дастлабки вазифаси бўйича фойдаланиш мумкин бўлмайдиган даражада
ўзгарган бўлса, юк топширувчи ундан воз кечишга ва омонат сақловчидан ушбу ашёнинг
қийматини, шунингдек, агар қонунда ёки омонат сақлаш шартномасида назарда тутилган
бўлса, бошқа зарарни ҳам қоплашни талаб қилишга ҳақли.
891-модда. Омонат сақловчига етказилган зарарни қоплаш
Агар омонат сақловчи ашёни сақлаш учун қабул қилиб олаётган пайтида унинг
хоссаларини билмаган ва билиши шарт бўлмаган бўлса, юк топширувчи сақлаш учун
топширилган ашёнинг хоссалари туфайли етказилган зарарни омонат сақловчига тўлаши
шарт.
892-модда. Юк топширувчининг талаби билан омонат сақлаш
мажбуриятининг бекор бўлиши
Шартномада юкни қайтариб беришнинг бошқача муддати белгиланган бўлса ҳам,
омонат сақловчи юк топширувчининг талаби билан сақлашга қабул қилинган ашёни
дарҳол қайтариб бериши керак. Бу ҳолда, агар омонат сақлаш шартномасида бошқача
тартиб назарда тутилган бўлмаса, юк топширувчи мажбуриятни муддатидан олдин бекор
қилиши туфайли омонат сақловчига етказилган зарарни тўлаши шарт.
893-модда. Омонат сақлаш ҳақидаги умумий қоидаларни унинг алоҳида
турларига татбиқ этиш
Агар ушбу Кодекснинг 894 — 913-моддаларида назарда тутилган омонат
сақлашнинг алоҳида турлари тўғрисидаги қоидаларда, бошқа қонун ҳужжатларида ўзгача
тартиб белгилаб қўйилган бўлмаса, омонат сақлаш ҳақидаги умумий қоидалар унинг
алоҳида турларига ҳам татбиқ этилади.
2-§. Омонат сақлашнинг алоҳида турлари
894-модда. Ломбардда омонат сақлаш
Ломбардда омонат сақлаш учун фуқаролардан шахсий истеъмолга мўлжалланган
кўчар ашёлар қабул қилиниши мумкин.
Ашёни ломбардда омонат сақлаш шартномаси ломбард томонидан юк
топширувчига (мижозга) унинг номи ёзилган сақлов паттаси бериш йўли билан
расмийлаштирилади.
Ломбардга сақлаш учун топшириладиган ашё тарафларнинг келишуви билан
сақлаш учун қабул қилиш пайтида ва жойида одатда савдода шу турдаги ва сифатдаги
ашёга белгиланадиган нархларга мувофиқ баҳоланиши керак.
Ломбард сақлаш учун қабул қилинган ашёларни ушбу модданинг учинчи қисмига
мувофиқ чиқарилган нархнинг тўлиқ суммасида ўз ҳисобидан юк топширувчи фойдасига
суғурталаши шарт.
895-модда. Ломбарддан талаб қилиб олинмаган ашёлар
Юк топширувчи ашёларни қайтариб олишдан бош тортган тақдирда, ломбард
уларни уч ой мобайнида сақлаб туриши шарт. Бу муддат ўтганидан кейин талаб қилиб
олинмаган ашёлар ломбард томонидан ушбу Кодекс 289-моддасининг еттинчи қисмида
белгилаб қўйилган тартибда сотилиши мумкин.
Ашёларни сотишдан тушган пулдан сақлаш ҳақи ва ломбардга тегишли бошқа
тўловлар қопланади. Пулнинг қолган қисми ломбард томонидан сақлов паттасининг
эгасига у тақдим этилганида қайтариб берилади.
896-модда. Бойликларни банкда сақлаш
Банк қимматли қоғозларни, қимматбаҳо металлар ва тошларни, бошқа
бойликларни, шунингдек ҳужжатларни сақлаш учун қабул қилиши мумкин.
Банкда бойликларни сақлаш шартномаси банк томонидан бойлик топширувчига
номи ёзилган сақлов ҳужжатини бериш йўли билан расмийлаштирилади. Бу ҳужжатни
тақдим этиш банк томонидан сақланаётган бойликларни бойлик топширувчига бериш
учун асос бўлади.
Қимматли қоғозларни сақлаш (депозит) шартномасида назарда тутилган ҳолларда
банк уларнинг тўлиқ сақланишини таъминлашдан ташқари, ушбу қоғозларга нисбатан
юридик аҳамиятга эга ҳаракатларни ҳам (вакиллик ва ҳоказо) амалга оширади.
Бойликларни якка тартибдаги пўлат сандиқдан (пўлат сандиқ бўлинмасидан,
сақлаш учун мўлжалланган алоҳида бинодан) фойдаланган ҳолда сақлаш шартномаси
банк томонидан бойликларни сақлаш учун қабул қилиш ҳаракатларини амалга ошириш ва
бойлик топширувчига пўлат сандиқ калитини, бойлик топширувчини кўрсатадиган
варақча, кўрсатувчининг пўлат сандиқни очиш ва ундан бойликларни олиш ҳуқуқини
тасдиқлайдиган бошқа белги ёки ҳужжат бериш йўли билан тузилиши мумкин.
Агар шартномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, бойлик топширувчи
истаган вақтда бойликларни пўлат сандиқдан олиши, уларни қайта қўйиши, сақланаётган
ҳужжатлар билан ишлаши мумкин. Бунда банк бойлик топширувчининг бойликларни
олишини ва қайтариб топширишини ҳисобга олиш ҳуқуқига эга.
Бойлик топширувчи бойликларнинг бир қисмини пўлат сандиқдан олган
тақдирда, банк бойликларнинг қолган қисми бут сақланиши учун жавобгар бўлади.
Ушбу моддада белгиланган банкнинг пўлат сандиғида бойликларни сақлаш
қоидалари банк ўз пўлат сандиғини мулк ижараси шартлари асосида фойдаланиш учун
бошқа шахсга берадиган ҳолларга тааллуқли бўлмайди.
897-модда. Ашёларни транспорт ташкилотларининг юкхоналарида сақлаш
Транспорт ташкилотларининг ихтиёридаги юкхоналар йўловчилар ва бошқа
фуқаролардан, уларда йўл ҳужжатлари бор ёки йўқлигидан қатъи назар, ашёларни сақлаш
учун қабул қилиши шарт. Ашёни транспорт ташкилотларининг юкхоналарида сақлаш
шартномаси оммавий ҳисобланади.
Ашё сақлаш учун юкхонага қабул қилинганлигини тасдиқлаш юзасидан (автомат
юкхоналардан ташқари) юк топширувчига патта ёки номерли жетон берилади.
Патта ёки жетон йўқотилган тақдирда юкхонага топширилган ашё юк
топширувчига ушбу ашё ўзига қарашли эканлигининг исботини тақдим этган тақдирда
берилади.
Юкхонага топширилган ашё йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки
шикастланганлиги оқибатида юк топширувчи кўрган зарар суммаси, агар ашёни сақлашга
топшириш пайтида у нархланган бўлса ёки зарарнинг ўрнини қоплашга керакли сумма
хусусида тарафлар келишиб олган бўлсалар, зарарни қоплаш тўғрисида талаб қўйилган
пайтдан бошлаб бир сутка муддатда юк топширувчига тўланади.
Ашё махсус қоидалар ёки тарафларнинг келишуви билан белгиланган муддатга
юкхонага топширилиши мумкин. Кўрсатилган муддатда талаб қилиб олинмаган ашёни
юкхона яна ўттиз кун сақлаб туриши шарт. Ушбу муддат тамом бўлгач, талаб қилиб
олинмаган ашё сотилиши, сотишдан тушган пул эса ушбу Кодекснинг 895-моддасига
мувофиқ тақсимланиши мумкин.
898-модда. Ашёни ташкилотларнинг кийимхоналарида сақлаш
Агар ташкилотларнинг кийимхоналарида ашёларни ҳақ эвазига сақлаш ҳақида
ашёни сақлашга топшириш вақтида келишиб қўйилган ёки бошқа очиқ усулда
шартлашилган бўлмаса, уларда ашё сақлаш бепул ҳисобланади.
Ашё кийимхонада сақлаш учун қабул қилиб олинганлигини тасдиқлаш учун
сақловчи юк топширувчига номерли жетон ёки ашё сақлаш учун қабул қилиб
олинганлигини тасдиқловчи бошқа белги беради.
Кийимхонага топширилган ашё жетон тақдим этувчига берилади. Бунда сақловчи
жетон тақдим этувчининг ашёни олишга ваколатларини текшириши шарт эмас. Бироқ,
омонат сақловчи жетон уни тақдим этувчига қарашли эканлигига шубҳаланса, ашёни
жетон тақдим этувчига қайтариб беришни тўхтатиб туришга ҳақли.
Юк топширувчи жетонни йўқотиб қўйган, лекин унинг ашёларни кийимхонага
топширганлиги ёки ашёларнинг унга тегишлилиги сақловчида шубҳа туғдирмаган ёхуд
юк топширувчи томонидан исботланган ҳолларда ҳам сақловчи кийимхонадаги ашёни
беришга ҳақли. Ташкилотларнинг ашёлар кийимхоналарда бут сақланиши учун
жавобгарлиги, шунингдек талаб қилиб олинмаган ашёларни сақлаш муддатлари ушбу
Кодекс 897-моддасининг тўртинчи ва бешинчи қисмларида кўрсатилган қоидалар бўйича
белгиланади.
899-модда. Ашёни меҳмонхонада сақлаш
Меҳмонхона унда яшаётган шахс томонидан олиб кирилган ашёларнинг
йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки шикастланганлиги учун омонат сақловчи сифатида
алоҳида келишув бўлмаган тақдирда ҳам жавоб беради, ашё енгиб бўлмайдиган куч,
ашёнинг ўз хоссалари оқибатида ёки меҳмонхонада яшовчининг ўзи, унинг ҳамроҳлари
ёки унинг ёнига келган шахслар айби билан йўқолган, кам чиққан ёки шикастланган
ҳоллар бундан мустасно.
Меҳмонхона ходимларига ишониб топширилган ашё ёки мўлжалланган жойга
(меҳмонхона номери ва бошқаларга) жойлаштирилган ашё меҳмонхонага олиб кирилган
ашё деб ҳисобланади.
Пул, бошқа валюта қимматликлари, қимматли қоғозлар ва бошқа қимматбаҳо
ашёлар сақлаш учун алоҳида омонат сақлаш шартномаси бўйича қабул қилиб олинган
бўлсагина, меҳмонхона уларнинг йўқолганлиги учун жавобгар бўлади.
Меҳмонхонада яшаётган, ўз ашёларининг йўқолганлиги, кам чиққанлиги ёки
шикастланганлигини билиб қолган шахс меҳмонхона маъмуриятига бу ҳақда кечиктирмай
хабар қилиши шарт. Акс ҳолда меҳмонхона ашёларнинг тўлиқ сақланмаганлиги учун
жавобгарликдан озод қилинади.
Меҳмонхона бу ерда яшаётган шахсларнинг ашёлари сақланиши учун
жавобгарликни ўз зиммасига олмаслигини эълон қилган тақдирда ҳам, жавобгарликдан
озод қилинмайди.
Меҳмонхоналарда талаб қилиб олинмаган ашёларни сақлаш муддатлари ва
уларнинг тақдири ушбу Кодекс 897-моддасининг бешинчи қисмида ёзиб қўйилган
қоидаларга мувофиқ белгиланади.
Ушбу модданинг қоидалари мотеллар, дам олиш уйлари, санаторийлар,
ётоқхоналар, ҳаммомларда, шунингдек ташкилотга келадиган фуқароларнинг ашёларини
сақлаш учун махсус ажратилган жойларга эга бўлган бошқа ташкилотларда ҳам ашёларни
сақлашга нисбатан қўлланади.
900-модда. Низоли ашёларни сақлаш (секвестр)
Секвестр тўғрисидаги шартнома бўйича ашёга эгалик қилиш хусусида ораларида
низо чиққан икки ёки бир неча шахс низоли ашёни учинчи шахсга берадилар. Учинчи
шахс низо ҳал бўлгач, ашёни суд қарори билан ёки низолашаётган ҳамма шахсларнинг
келишувига мувофиқ кимга тегишли бўлса, ўша шахсга қайтариб бериш мажбуриятини
олади (шартнома секвестри).
Низоли ашё суднинг қарорига кўра секвестр тартибида сақлаш учун
топширилиши мумкин (суд секвестри).
Суд томонидан тайинланган шахс ҳам, шунингдек баҳслашаётган тарафларнинг
ўзаро келишувига мувофиқ белгиланадиган шахс ҳам суд секвестри бўйича омонат
сақловчи бўлиши мумкин. Ҳар иккала ҳолда ҳам, агар қонун ҳужжатларида бошқача
тартиб назарда тутилган бўлмаса, омонат сақловчининг розилиги талаб қилинади.
Секвестр тартибида сақлашга кўчар мулклар ҳам, шунингдек кўчмас мулклар ҳам
топширилиши мумкин.
3-§. Товар омборида омонат сақлаш
901-модда. Товар омбори
Тадбиркорлик фаолияти сифатида товарларни сақлайдиган ва сақлаш билан
боғлиқ хизматларни кўрсатадиган ташкилот товар омбори дейилади.
902-модда. Умумий фойдаланишдаги товар омбори
Агар қонун ҳужжатларига мувофиқ товар омбори товарларни сақлаш учун
чегараланган доирадаги шахслардан қабул қилиши мумкин бўлган омборлар жумласига
киритилган бўлмаса, у умумий фойдаланишдаги омбор деб ҳисобланади.
Умумий фойдаланишдаги товар омбори томонидан тузиладиган омборда омонат
сақлаш шартномаси оммавий шартнома деб ҳисобланади.
903-модда. Омборда омонат сақлаш шартномаси
Омборда омонат сақлаш шартномаси бўйича товар омбори (сақловчи) товар эгаси
(юк топширувчи) томонидан ўзига топширилган товарларни ҳақ эвазига сақлаш ва уларни
тўлиқ ҳолича қайтариб бериш мажбуриятини олади.
Омборда омонат сақлаш шартномаси ёзма равишда тузилади. Агар омборда
сақлаш шартномасини тузиш ва товарни омборга қабул қилиб олиш омбор ҳужжати билан
тасдиқланган бўлса, омборда омонат сақлаш шартномасининг ёзма шаклига риоя
қилинган ҳисобланади.
904-модда. Ашёларни тасарруф қилиш ҳуқуқи билан сақлаш
Агар қонун ҳужжатларидан ёки омборда омонат сақлаш шартномасидан товар
омбори ўзига сақлаш учун топширилган товарларни тасарруф этиши мумкинлиги келиб
чиқса, у ҳолда тарафларнинг муносабатларига ушбу Кодекс 41-бобининг қоидалари
қўлланади, бироқ товарларни қайтариб бериш вақти ва жойи ушбу бобнинг қоидалари
билан белгиланади.
905-модда. Товар омборининг мажбуриятлари
Товар омбори стандартлар, техникавий шартлар, технология йўриқномалари,
сақлаш йўриқномалари, айрим турдаги товарларни сақлаш қоидаларида, омбор учун
мажбурий бўлган бошқа махсус норматив ҳужжатларда белгилаб қўйилган сақлаш
шартлари (тартиботи)га риоя қилиши лозим.
Агар омборда омонат сақлаш шартномасида бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, товар омбори товарларни сақлаш учун қабул қилиб олаётганида уларни ўз
ҳисобидан кўздан кечириши керак.
Агар омонат сақлаш эгасизлантириш йўли билан амалга оширилаётган бўлса,
товар омбори товар эгасига товарларни ёки уларнинг намуналарини кўздан кечириш,
намуна олиш ҳамда товарларнинг тўлиқ сақланишини таъминлаш учун зарур чора-
тадбирларни кўриш имкониятларини бериши шарт.
Товарларнинг тўлиқ сақланишини таъминлаш учун сақлаш шароитларини тезлик
билан ўзгартириш талаб қилинадиган ҳолларда товар омбори зарур шошилинч чораларни
мустақил кўришга ҳақли. У кўрилган чоралар тўғрисида товар эгасига хабар бериши шарт.
Сақлаш вақтида товар омборда омонат сақлаш шартномасида келишилганидан
ёки одатдаги табиий бузилиш нормалари доирасидан ташқари чиқадиган даражада
бузилганлиги аниқланган тақдирда, товар омбори бу ҳақда дарҳол далолатнома тузиши ва
ўша куниёқ юк топширувчини хабардор қилиши шарт.
906-модда. Товар эгасига қайтарилаётган вақтда унинг миқдори ва ҳолатини
текшириш
Товар эгаси ва товар омборининг ҳар бири товарни қайтариб бериш вақтида уни
кўздан кечириш ва миқдорини текширишни талаб қилиш ҳуқуқига эга. Шу туфайли
қилинган харажатлар товарни кўздан кечиришни ёки унинг миқдорини текширишни талаб
қилган тараф зиммасига тушади.
Агар омбор товарни эгасига қайтараётган вақтида улар товарни бирга кўздан
кечирмаган ёки текширмаган бўлсалар, товар тегишли даражада сақланмаганлиги
оқибатида унинг кам чиққанлиги ёки бузилганлиги ҳақидаги ариза омборга товарни олиш
вақтида, товарни қабул қилишнинг оддий усули билан аниқлаш мумкин бўлмаган
етишмовчилик ёки бузилиш хусусида эса, уларни аниқлаш учун зарур бўлган оқилона
муддатда ёзма равишда юборилиши керак.
Ушбу модданинг иккинчи қисмида кўрсатилган ариза бўлмаганида, агар акси
исбот қилинган бўлмаса, омбор товарни омборда омонат сақлаш шартномаси шартларига
мувофиқ қайтарган деб ҳисобланади.
907-модда. Товар омборининг омборда сақлаш шартномасидан бош тортиши
Юк топширувчи товарнинг хавфли эканлигини яширган ва бу катта зарар
етказиши мумкин бўлган ҳолларда товар омбори омонат сақлаш шартномасини
бажаришдан бош тортишга ҳақли.
908-модда. Омбор ҳужжатлари
Товар омборлари товарларни сақлашга қабул қилганлигини тасдиқлаб, қуйидаги
омбор ҳужжатларини бериши мумкин:
икки қисмли омбор гувоҳномаси;
оддий омбор гувоҳномаси;
омбор паттаси.
Икки қисмли омбор гувоҳномаси, унинг ҳар бир қисми ва оддий омбор
гувоҳномаси қимматли қоғозлар бўлади.
Икки қисмли ва оддий омбор гувоҳномаси гаров нарсаси бўлиши мумкин.
909-модда. Икки қисмли омбор гувоҳномаси
Икки қисмли омбор гувоҳномаси омбор гувоҳномасидан ва гаров гувоҳномасидан
(варрант) иборат бўлиб, улар бир-биридан ажратилиши мумкин.
Икки қисмли омбор гувоҳномасининг ҳар бир қисмида қуйидагилар кўрсатилган
бўлиши керак:
товарни сақлаш учун қабул қилган товар омборининг номи ва жойлашган
манзили;
омбор гувоҳномасининг омбор реестри бўйича жорий номери;
товар сақлаш учун қабул қилиб олинган ташкилот номи ёки фуқаронинг исми,
шунингдек товар эгасининг жойлашган ери (яшаш жойи);
сақлаш учун қабул қилинган товарнинг номи ва миқдори –– бирликлар сони ва
(ёки) товар доналарининг сони ва (ёки) товарнинг ўлчови (оғирлиги, ҳажми);
агар муддат белгиланган бўлса, товар қанча муддатга сақлаш учун қабул
қилинганлиги ёки товар талаб қилиб олингунча сақлаш учун қабул қилинганлиги;
омонат сақлаганлик учун тўланадиган ҳақ миқдори ёки бу ҳақни ҳисоблаб
чиқаришга асос бўладиган тарифлар ва сақлаш ҳақини тўлаш тартиби;
омбор гувоҳномаси берилган сана.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Икки қисмли омбор гувоҳномасининг иккала қисмида вакил шахснинг бир хил
имзоси ва товар омборхонасининг муҳри (муҳр мавжуд бўлган тақдирда) бўлиши шарт. (909-модданинг учинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2015 йил 20 августдаги
ЎРҚ-391-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2015 й., 33-сон, 439-модда)
Ушбу модданинг талабларига мос келмайдиган ҳужжат икки қисмли омбор
гувоҳномаси бўла олмайди.
910-модда. Товарга омбор ва гаров гувоҳномасини сақловчининг ҳуқуқлари
Омбор ва гаров гувоҳномаларини сақловчи омборда сақланаётган товарни тўла
тасарруф этиш ҳуқуқига эга.
Гаров гувоҳномасидан ажратилган омбор гувоҳномасини сақловчи товарни
тасарруф этишга ҳақли, лекин гаров гувоҳномаси бўйича берилган кредитни тўламагунича
товарни омбордан олиши мумкин эмас.
Гаров гувоҳномасини сақловчи ушбу гувоҳнома бўйича берилган кредит ва унинг
фоизлари миқдорида товар бўйича гаров ҳуқуқига эга бўлади. Товар гаровга қўйилганида
бу ҳақда омбор гувоҳномасига белги қўйилади.
911-модда. Омбор ва гаров гувоҳномасини бошқа шахсга бериш
Омбор гувоҳномаси ва гаров гувоҳномаси биргаликда ёки алоҳида-алоҳида
топшириш ёзувлари бўйича топширилиши мумкин.
912-модда. Оддий омбор гувоҳномаси
Оддий омбор гувоҳномаси тақдим этувчига берилади.
Оддий омбор гувоҳномасида ушбу Кодекснинг 909-моддасида назарда тутилган
маълумотлар бўлиши, шунингдек у тақдим этувчига берилганлиги кўрсатилган бўлиши
шарт.
913-модда. Товарни икки қисмли омборхона гувоҳномаси бўйича бериш
Товар омбори товарни омбор ва гаров гувоҳномаларини (икки қисмли омбор
гувоҳномасини) сақловчига бериб, ундан ушбу иккала гувоҳномани олади.
Омбор гувоҳномасини сақловчи гаров гувоҳномасига эга бўлмаса, бироқ унинг
юзасидан қарз суммасини тўлаган бўлса, омбор товарни фақат омбор гувоҳномасига
айирбошлаш йўли билан ва у билан биргаликда гаров гувоҳномаси бўйича бутун қарз
суммаси тўланганлиги ҳақидаги патта тақдим этилганидагина беради.
Омбор ва гаров гувоҳномаларининг сақловчиси товарни қисмларга бўлиб
беришни талаб қилишга ҳақли. Бунда дастлабки гувоҳномалар ўрнига унга омборда
қолган товар учун янги гувоҳномалар берилади.
Гаров гувоҳномасига эга бўлмаган ва унинг юзасидан қарз суммасини тўламаган
омбор гувоҳномасини сақловчига ушбу модданинг талабларига қарамай товарни берган
товар омбори гаров гувоҳномасини сақловчи олдида бу гувоҳнома бўйича таъминланган
бутун тўлов учун жавобгар бўлади.
52-боб. Суғурта
914-модда. Ихтиёрий ва мажбурий суғурта
Суғурта фуқаро ёки юридик шахс (суғурта қилдирувчи) суғурта ташкилоти
(суғурталовчи) билан тузадиган мулкий ёки шахсий суғурта шартномалари асосида амалга
оширилади.
Шахсий суғурта шартномаси оммавий шартнома ҳисобланади.
Қонунда кўрсатилган шахсларга суғурта қилувчилар сифатида бошқа
шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулкини ёхуд ўзининг бошқа шахслар олдидаги
фуқаролик жавобгарлигини ўз ҳисобидан ёхуд манфаатдор шахслар ҳисобидан суғурта
қилиш (мажбурий суғурта) мажбурияти қонун билан юкланган ҳолларда суғурта ушбу
бобнинг қоидаларига мувофиқ шартномалар тузиш йўли билан амалга оширилади.
Мажбурий суғуртада суғурта қилдирувчи суғурталовчи билан суғуртанинг ушбу
турини тартибга соладиган қонун ҳужжатларида назарда тутилган шартларда шартнома
тузиши шарт.
Қонунда фуқароларнинг ҳаёти, соғлиғи ва мол-мулкини давлат бюджети
маблағлари ҳисобидан мажбурий суғурта қилиш ҳоллари (давлат мажбурий суғуртаси)
назарда тутилиши мумкин.
915-модда. Мулкий суғурта шартномаси
Мулкий суғурта шартномасига мувофиқ бир тараф (суғурталовчи) шартномада
шартлашилган ҳақ (суғурта мукофоти) эвазига шартномада назарда тутилган воқеа
(суғурта ҳодисаси) содир бўлганда бошқа тарафга (суғурта қилдирувчига) ёки шартнома
қайси шахснинг фойдасига тузилган бўлса, ўша шахсга (наф олувчига) бу ҳодиса
оқибатида суғурталанган мулкка етказилган зарарни ёхуд суғурталанувчининг бошқа
мулкий манфаатлари билан боғлиқ зарарни шартномада белгиланган сумма (суғурта пули)
доирасида тўлаш (суғурта товони тўлаш) мажбуриятини олади.
Мулкий суғурта шартномаси бўйича қуйидагилар суғурталаниши мумкин:
муайян мол-мулкнинг йўқотилиши (нобуд бўлиши), кам чиқиши ёки
шикастланиши хавфи;
фуқаролик жавобгарлиги хавфи — бошқа шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-
мулкига зарар етказилиши оқибатида юзага келадиган мажбуриятлар бўйича жавобгарлик,
қонунда назарда тутилган ҳолларда эса, шунингдек шартномалар бўйича жавобгарлик
хавфи;
тадбиркорлик хавфи — тадбиркорнинг контрагентлари ўз мажбуриятларини
бузиши ёки тадбиркорга боғлиқ бўлмаган вазиятларга кўра бу фаолият шарт-
шароитларининг ўзгариши туфайли тадбиркорлик фаолиятидан кутилган даромадларни
ололмаслик хавфи.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
916-модда. Суғурталашга йўл қўйилмайдиган манфаатлар
Ғайриқонуний манфаатларни суғурталашга йўл қўйилмайди.
Қимор, лотереялар ва гаров ўйинларида иштирок этишда кўриладиган зарарни
суғурталашга йўл қўйилмайди.
Гаровга олинганларни озод қилиш мақсадида шахс мажбуран қилиши мумкин
бўлган харажатларни суғурталашга йўл қўйилмайди.
Суғурта шартномаларининг ушбу модда биринчи, иккинчи ва учинчи қисмларига
зид бўлган шартлари ўз-ўзидан ҳақиқий эмас.
917-модда. Мол-мулкни суғурта қилиш
Мол-мулк унинг асралишидан қонун ҳужжатларига ёки шартномага асосланган
манфаатга эга бўлган шахс (суғурта қилдирувчи ёки наф олувчи) фойдасига, унинг
мулкдори, мол-мулкка нисбатан бошқа ашёвий ҳуқуққа эга бўлган шахс, ижарачи,
пудратчи, сақловчи, воситачи ва бошқа шу кабилар фойдасига суғурта шартномаси бўйича
суғурталаниши мумкин.
Суғурталанган мол-мулкнинг асралишидан суғурта қилдирувчида ва наф
олувчида манфаат бўлмаган пайтда тузилган мол-мулкни суғурта қилиш шартномаси
ҳақиқий эмас.
Наф олувчи фойдасига мол-мулкни суғурта қилиш шартномаси наф олувчининг
исми ёки номи кўрсатилмасдан тузилиши мумкин. Бундай шартнома тузилганда суғурта
қилдирувчига эгасининг номи кўрсатилмаган полис берилади. Бундай шартнома бўйича
ҳуқуқларни амалга оширишда бу полисни суғурталовчига тақдим этиш зарур.
918-модда. Зарар етказганлик учун жавобгарликни суғурта қилиш
Бошқа шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулкига зарар етказилиши оқибатида
юзага келадиган мажбуриятлар юзасидан жавобгарлик хавфини суғурта қилиш
шартномаси бўйича суғурта қилдирувчининг ўзининг ёки бундай жавобгарлик юкланиши
мумкин бўлган бошқа шахснинг жавобгарлик хавфи суғурталаниши мумкин.
Зарар етказганлик учун жавобгарлик хавфи суғурталанган шахс суғурта
шартномасида кўрсатилиши лозим. Агар бу шахс шартномада кўрсатилмаган бўлса,
суғурта қилдирувчининг ўзининг жавобгарлик хавфи суғурталанган ҳисобланади.
Зарар етказганлик учун жавобгарлик хавфини суғурта қилиш шартномаси, ҳатто
шартнома зарар етказилганлиги учун жавобгар бўлган суғурта қилдирувчи ёки бошқа
шахс фойдасига тузилган ёхуд шартномада у кимнинг фойдасига тузилгани
кўрсатилмаган тақдирда ҳам, зарар етказилиши мумкин бўлган шахслар (наф олувчилар)
фойдасига тузилган деб ҳисобланади.
Зарар етказганлик учун жавобгарлик уни суғурта қилиш мажбурий бўлгани
сабабли суғурталанган тақдирда, шунингдек қонунда ёки бундай жавобгарликни суғурта
қилиш шартномасида назарда тутилган бошқа ҳолларда суғурта шартномаси ўз фойдасига
тузилган деб ҳисобланувчи шахс зарарни суғурта пули доирасида тўлаш тўғрисида
бевосита суғурталовчига талаб қўйишга ҳақли.
919-модда. Шартнома бўйича жавобгарликни суғурта қилиш
Шартномани бузганлик учун жавобгарлик хавфини суғурта қилишга қонунда
назарда тутилган ҳолларда йўл қўйилади.
Шартномани бузганлик учун жавобгарлик хавфини суғурта қилиш шартномаси
бўйича фақат суғурта қилдирувчининг ўзининг жавобгарлик хавфи суғурталаниши
мумкин. Ушбу талабга мувофиқ бўлмаган суғурта шартномаси ўз-ўзидан ҳақиқий эмас.
Шартномани бузганлик учун жавобгарлик хавфи, бу шартнома шартларига кўра
суғурта қилдирувчи қайси тараф олдида тегишли жавобгарликни зиммасига олиши лозим
бўлса, ўша тараф — наф олувчи фойдасига, ҳатто суғурта шартномаси бошқа шахс
фойдасига тузилган ёхуд унда кимнинг фойдасига тузилгани айтилмаган тақдирда ҳам,
суғурталанган ҳисобланади.
920-модда. Тадбиркорлик хавфини суғурта қилиш
Тадбиркорлик хавфини суғурта қилиш шартномаси бўйича фақат суғурта
қилдирувчининг ўз тадбиркорлик хавфи ва фақат унинг фойдасига суғурталаниши
мумкин.
Суғурта қилдирувчи бўлмаган шахснинг тадбиркорлик хавфини суғурта қилиш
шартномаси ўз-ўзидан ҳақиқий эмас.
Суғурта қилдирувчи бўлмаган шахснинг фойдасига тадбиркорлик хавфини
суғурта қилиш шартномаси суғурта қилдирувчи фойдасига тузилган ҳисобланади.
921-модда. Шахсий суғурта шартномаси
Шахсий суғурта шартномаси бўйича бир тараф (суғурталовчи) бошқа тараф
(суғурта қилдирувчи) тўлайдиган, шартномада шартлашилган ҳақ (суғурта мукофоти)
эвазига суғурта қилдирувчининг ўзининг ёхуд шартномада кўрсатилган бошқа фуқаро
(суғурталанган шахс)нинг ҳаёти ёки соғлиғига зарар етказилган, у муайян ёшга тўлган ёки
унинг ҳаётида шартномада назарда тутилган бошқа воқеа (суғурта ҳодисаси) юз берган
ҳолларда шартномада шартлашилган пулни (суғурта пулини) бир йўла ёки вақти-вақти
билан тўлаб туриш мажбуриятини олади.
Шахсий суғурта шартномаси кимнинг фойдасини кўзлаб тузилган бўлса, ўша
шахс суғурта пулини олиш ҳуқуқига эга бўлади.
Агар шартномада наф олувчи сифатида бошқа шахс кўрсатилмаган бўлса, шахсий
суғурта шартномаси суғурталанган шахс фойдасига тузилган ҳисобланади. Бошқа наф
олувчи кўрсатилмаган шартнома бўйича суғурталанган шахс вафот этган тақдирда,
суғурталанган шахснинг меросхўрлари наф олувчилар деб тан олинади.
Суғурталанган деб ҳисобланмайдиган шахс фойдасига, шу жумладан
суғурталанган шахс ҳисобланмайдиган суғурта қилдирувчи фойдасига шахсий суғурта
шартномаси фақат суғурталанган шахснинг ёзма розилиги билангина тузилиши мумкин.
Бундай розилик бўлмаган тақдирда, шартнома суғурталанган шахснинг даъвоси бўйича,
бу шахс вафот этган тақдирда эса, унинг меросхўрлари даъвоси бўйича ҳақиқий эмас деб
топилиши мумкин.
922-модда. Мажбурий суғурта
Қонунда қуйидагиларни суғурта қилиш мажбурияти белгилаб қўйилиши мумкин:
қонунда кўрсатилган бошқа шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулки уларнинг
ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулкига зарар етказилиши эҳтимолини назарда тутиб;
бошқа шахсларнинг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулкига зарар етказилиши ёхуд
бошқа шахслар билан тузилган шартномаларнинг бузилиши оқибатида юзага келиши
мумкин бўлган ўзининг фуқаровий жавобгарлиги хавфи.
Суғурта қилдирувчи бўлиш мажбурияти қонун билан унда кўрсатилган шахслар
зиммасига юкланади.
Қонунда мажбурий суғуртанинг бошқа турлари ҳам белгиланиши мумкин.
Фуқарога ўз ҳаёти ёки соғлиғини суғурталаш мажбурияти қонун билан
юклатилиши мумкин эмас.
Қонунда назарда тутилган ҳолларда ёки унда белгиланган тартибда хўжалик
юритишида ёки оператив бошқарувида давлатга қарашли мол-мулкка эга бўлган юридик
шахсларга бу мулкни суғурталаш мажбурияти юкланиши мумкин.
Мол-мулкни суғурта қилиш мажбурияти қонундан келиб чиқмайдиган, балки
мол-мулкнинг эгаси билан тузилган шартномага ёки мол-мулкнинг мулкдори
ҳисобланувчи юридик шахснинг таъсис ҳужжатларига асосланган ҳолларда, бундай
суғурта ушбу модданинг маъноси жиҳатидан мажбурий ҳисобланмайди ва ушбу
Кодекснинг 924-моддасида назарда тутилган оқибатларни келтириб чиқармайди.
923-модда. Мажбурий суғуртани амалга ошириш
Мажбурий суғурта бундай суғурта қилиш мажбурияти юкланган шахс (суғурта
қилдирувчи) суғурталовчи билан суғурта шартномаси тузиши воситасида амалга
оширилади.
Мажбурий суғурта суғурта қилдирувчи ҳисобидан амалга оширилади,
йўловчиларни мажбурий суғурталаш бундан мустасно бўлиб, бу суғурта қонунда назарда
тутилган ҳолларда уларнинг ўз ҳисобидан амалга оширилиши мумкин.
Мажбурий суғурталаниши лозим бўлган объектлар, улар суғурталанишга сабаб
бўладиган хавфлар ва суғурта пулининг энг кам миқдорлари қонун ҳужжатлари билан
белгиланади.
924-модда. Мажбурий суғурта тўғрисидаги қоидаларни бузиш оқибатлари
Қонун бўйича фойдасига мажбурий суғурта амалга оширилиши лозим бўлган
шахс, агар суғурта амалга оширилмагани унга маълум бўлса, суғурта қилдирувчи
сифатида зиммасига суғурталаш мажбурияти юкланган шахс уни амалга оширишини суд
тартибида талаб қилишга ҳақли.
Агар суғурта қилдирувчи сифатида суғурталаш мажбурияти зиммасига юкланган
шахс уни амалга оширмаган бўлса ёки суғурта шартномасини наф олувчининг аҳволини
қонунда белгиланган шартларга нисбатан ёмонлаштирадиган шартларда тузган бўлса, у
суғурта ҳодисаси юз берганида башарти тегишлича суғурталанган тақдирда суғурта
товони тўлашга асос бўлиши керак бўлган шартларда жавобгар бўлади.
925-модда. Суғурталовчи
Тижорат ташкилотлари ҳисобланган ва тегишли турдаги суғуртани амалга
оширишга лицензияси бўлган юридик шахслар, агар қонунларда бошқача тартиб назарда
тутилган бўлмаса, суғурталовчилар сифатида суғурта шартномаларини тузиши мумкин.
Суғурта ташкилотларига қўйиладиган талаблар, уларга лицензия бериш ва
уларнинг фаолияти устидан давлат назоратини амалга ошириш тартиби қонун билан
белгиланади.
926-модда. Суғурта шартномасидан келиб чиқадиган мажбуриятларнинг
суғурта қилдирувчи ва наф олувчи томонидан бажарилиши
Наф олувчи фойдасига суғурта шартномаси тузиш, шу жумладан у суғурталанган
шахс бўлганда ҳам, суғурта қилдирувчини, агар шартномада бошқача тартиб назарда
тутилмаган ёхуд суғурта қилдирувчининг зиммасидаги мажбуриятлар фойдасига
шартнома тузилган шахс томонидан бажарилмаган бўлса, ушбу шартномадан келиб
чиқадиган мажбуриятларни бажаришдан озод қилмайди.
Наф олувчи мулкий суғурта шартномаси бўйича суғурта товонини ёхуд шахсий
суғурта шартномаси бўйича суғурта пулини тўлашни талаб қилганида суғурталовчи
ундан, шу жумладан суғурталанган шахс наф олувчи бўлган тақдирда ҳам, суғурта
шартномаси бўйича мажбуриятларни, шу билан бирга суғурта қилдирувчининг зиммасида
бўлган, лекин у бажармаган мажбуриятларни бажаришни талаб қилишга ҳақли. Илгари
бажарилиши лозим бўлган мажбуриятларни бажармаслик ёки ўз вақтида бажармаслик
оқибатлари хавфи наф олувчининг зиммасида бўлади.
927-модда. Суғурта шартномасининг шакли
Суғурта шартномаси ёзма шаклда тузилиши лозим.
Бу талабга риоя этмаслик шартноманинг ҳақиқий саналмаслигига сабаб бўлади.
Суғурта шартномаси битта ҳужжатни тузиш ёхуд суғурталовчи томонидан
суғурта қилдирувчига унинг ёзма ёки оғзаки аризасига биноан суғурталовчи имзолаган,
суғурта шартномасининг шартларини ўз ичига олган суғурта полиси (шаҳодатномаси,
сертификати, квитанцияси)ни топшириш йўли билан тузилиши мумкин. Бу ҳолда суғурта
қилдирувчининг суғурталовчи таклиф этган шартларда шартнома тузишга рози эканлиги
суғурталовчидан кўрсатилган ҳужжатларни қабул қилиб олиш ва суғурта мукофоти тўлаш
ёхуд –– суғурта мукофоти бўлиб-бўлиб тўланганда — биринчи бадални тўлаш орқали
тасдиқланади.
Суғурталовчи шартнома тузиш чоғида суғуртанинг алоҳида турлари бўйича
суғурта шартномаси (суғурта полиси)нинг ўзи ишлаб чиққан стандарт шаклларини
қўлланишга ҳақли.
928-модда. Бош полис бўйича суғурталаш
Бир турдаги мол-мулк (товарлар, юклар ва ҳоказонинг) турли туркумларини
муайян муддат давомида бир хилдаги шартларда мунтазам суғурталаш суғурта
қилдирувчининг суғурталовчи билан келишувига биноан битта суғурта шартномаси ––
бош полис асосида амалга оширилиши мумкин.
Суғурта қилдирувчи бош полиснинг таъсир доирасида бўладиган мол-мулкнинг
ҳар бир туркуми тўғрисида суғурталовчига бундай полисда шартлашилган маълумотларни
унда назарда тутилган муддатда, агар муддат назарда тутилмаган бўлса — улар
олинганидан кейин дарҳол хабар қилиши шарт. Агар ҳатто бундай маълумотларни олиш
пайтигача суғурталовчи тўлаши лозим бўлган зарар кўриш эҳтимоли ўтиб кетган бўлса
ҳам, суғурта қилдирувчи бу мажбуриятдан озод бўлмайди.
Суғурта қилдирувчининг талабига биноан суғурталовчи бош полиснинг таъсир
доирасида бўладиган мол-мулкнинг алоҳида туркумлари бўйича суғурта полисларини
бериши шарт.
Суғурта полисининг мазмуни бош полисга номувофиқ бўлган тақдирда, суғурта
полиси афзал кўрилади.
929-модда. Суғурта шартномасининг муҳим шартлари
Мулкий суғурта шартномаси тузишда суғурта қилдирувчи билан суғурталовчи
ўртасида қуйидагилар тўғрисида келишувга эришилиши лозим:
суғурта объекти бўлган муайян мол-мулк ёхуд бошқа мулкий манфаат тўғрисида;
юз бериши эҳтимол тутилиб суғурта амалга оширилаётган воқеа (суғурта
ҳодисаси)нинг хусусияти тўғрисида;
суғурта пули миқдори тўғрисида;
суғурта товони миқдорини аниқлаш тартиби тўғрисида, агар шартномада уни
суғурта пулидан оз миқдорда тўлаш мумкинлиги назарда тутилган бўлса;
суғурта мукофотининг миқдори ва уни тўлаш муддати (муддатлари) тўғрисида;
шартноманинг амал қилиш муддати тўғрисида.
Шахсий суғурта шартномаси тузишда суғурта қилдирувчи билан суғурталовчи
ўртасида қуйидагилар тўғрисида келишувга эришилиши лозим:
суғурталанган шахс тўғрисида;
суғурталанган шахс ҳаётида юз бериши эҳтимол тутилиб суғурта амалга
оширилаётган воқеа (суғурта ҳодисаси)нинг хусусияти тўғрисида;
суғурта пули миқдори тўғрисида;
суғурта мукофотининг миқдори ва уни тўлаш муддати (муддатлари) тўғрисида;
шартноманинг амал қилиш муддати тўғрисида.
Тарафларнинг келишувига биноан шартномага бошқа шартлар ҳам киритилиши
мумкин. Агар суғурта шартномаси суғурта қилдирувчи, суғурталанган шахс ёки наф
олувчи ҳисобланган фуқаронинг аҳволини қонун ҳужжатларида белгиланган қоидаларга
нисбатан ёмонлаштирадиган шартларни ўз ичига олса, шартноманинг ана шу шартлари
ўрнига қонун ҳужжатларининг тегишли қоидалари қўлланилади.
930-модда. Суғурта шартномаси шартларини суғурта қоидаларида белгилаб
қўйиш
Суғурта шартномасини тузиш шартлари суғурталовчи ёхуд суғурталовчилар
бирлашмаси томонидан қабул қилинган, маъқулланган ёки тасдиқланган тегишли турдаги
суғуртанинг стандарт қоидалари (суғурта қоидалари)да белгилаб қўйилиши мумкин.
Суғурта қоидаларида мавжуд бўлган ва суғурта шартномаси (полиси) матнига
киритилмаган шартлар, агар шартномада (полисда) шундай қоидалар қўлланилиши
тўғридан-тўғри кўрсатилган ва қоидаларнинг ўзи шартнома (полис) билан битта ҳужжатда
ёки унинг орқа томонида баён қилинган ёхуд унга илова қилинган бўлса, суғурта қилувчи
(наф олувчи) учун мажбурийдир. Илова қилинган тақдирда, шартномани тузиш пайтида
суғурта қилдирувчига суғурта қоидалари топширилгани шартномада ёзув билан тасдиқлаб
қўйилиши лозим.
Суғурта шартномаси тузилаётганда суғурта қилдирувчи ва суғурталовчи суғурта
қоидаларининг айрим бандларини ўзгартириш ёки чиқариб ташлаш ва қоидаларда
бўлмаган бандларни шартномага киритиш тўғрисида келишишлари мумкин.
Суғурта қилдирувчи (наф олувчи) ўз манфаатларини ҳимоя қилиб, суғурта
шартномасида (полисида) кўрсатиб ўтилган тегишли турдаги суғурта қоидаларини, ҳатто
агар бу қоидалар ушбу моддага кўра унинг учун мажбурий бўлмаса ҳам, важ қилиб
келтиришга ҳақли.
931-модда. Суғурта шартномаси тузилаётганда суғурта қилдирувчи тақдим
этадиган маълумотлар
Суғурта шартномаси тузилаётганда суғурта қилдирувчи ўзига маълум бўлиб,
суғурта ҳодисаси юз бериши эҳтимолини ва унинг юз бериши туфайли кутилажак зарар
миқдори (суғурта хавфи)ни аниқлаш учун муҳим аҳамиятга эга бўлган ҳолатларни
суғурталовчига хабар қилиши шарт.
Суғурта шартномаси (полиси)нинг стандарт шаклида, суғурта қилдирувчига
берилган суғурта қоидаларида ёки ёзма сўровда суғурталовчи томонидан олдиндан аниқ
айтиб қўйилган ҳолатлар муҳим деб ҳисобланади.
Агар суғурта шартномаси суғурталовчининг қандайдир саволларига суғурта
қилдирувчининг жавоблари бўлмаган ҳолда тузилган бўлса, суғурталовчи тегишли
ҳолатлар суғурта қилдирувчи томонидан маълум қилинмаганлигига асосланиб кейинчалик
шартномани бекор қилишни ёхуд уни ҳақиқий эмас деб топишни талаб қила олмайди.
Агар суғурта шартномаси тузилганидан кейин, ушбу модданинг биринчи қисмида
кўрсатилган ҳолатлар тўғрисида суғурта қилдирувчи суғурталовчига била туриб ёлғон
маълумот берганлиги аниқланса, суғурталовчи шартномани ҳақиқий эмас деб топишни ва
ушбу Кодекс 123-моддасининг иккинчи қисмида назарда тутилган оқибатлар
қўлланилишини талаб қилишга ҳақли.
Агар суғурта қилдирувчи айтиб қўймаган ҳолатлар ўтиб кетган бўлса,
суғурталовчи шартномани ҳақиқий эмас деб топишни талаб қила олмайди.
932-модда. Суғурталовчининг суғурта хавфини баҳолаш ҳуқуқи
Олдинги таҳрирга қаранг.
Мол-мулкни суғурталаш шартномаси тузилаётганида суғурталовчи суғурта
қилинаётган мол-мулкни кўздан кечиришга, зарурат бўлганда эса унинг ҳақиқий
қийматини белгилаш мақсадида баҳолашдан ўтказишни ташкил этишга ҳақли. (932-модданинг биринчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 17 сентябрдаги
ЎРҚ-257-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2010 й., 37-сон, 315-модда)
Шахсий суғурта шартномаси тузилаётганида суғурталовчи суғурта қилинаётган
шахс соғлиғининг ҳақиқий ҳолатини аниқлаш учун уни текширтиришга ҳақли.
Ушбу модда асосида суғурталовчи томонидан суғурта хавфини баҳолаш бошқа
ҳолатни исботлашга ҳақли бўлган суғурта қилдирувчи учун мажбурий эмас.
933-модда. Суғурта сири
Суғурталовчи суғурта қилдирувчи, суғурталанган шахс ва наф олувчи, уларнинг
соғлиғининг ҳолати тўғрисидаги, шунингдек бу шахсларнинг мулкий аҳволи тўғрисидаги
ўз касб фаолияти натижасида ўзи олган маълумотларни ошкор қилишга ҳақли эмас.
Суғурта сирини бузганлик учун суғурталовчи бузилган ҳуқуқларнинг тури ва бузиш
хусусиятига қараб ушбу Кодекснинг 985, 1021 ва 1022-моддалари қоидаларига мувофиқ
жавобгар бўлади.
934-модда. Суғурта пули
Мулкий суғурта шартномаси бўйича суғурталовчи суғурта товонини тўлаш
мажбуриятини оладиган ёки шахсий суғурта шартномаси бўйича тўлаш мажбуриятини
оладиган сумма (суғурта пули) суғурта қилдирувчининг суғурталовчи билан келишувига
кўра ушбу модда қоидаларига мувофиқ белгиланади.
Мол-мулкни ёки тадбиркорлик хавфини суғурта қилишда, агар суғурта
шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, суғурта пули уларнинг ҳақиқий
қийматидан (суғурта қийматидан) ошмаслиги лозим, қуйидагилар шулар жумласига
киради:
мол-мулк учун — унинг суғурта шартномасини тузиш куни турган жойидаги
ҳақиқий қиймати;
тадбиркорлик хавфи — суғурта ҳодисаси юз берганида суғурта қилдирувчи
тадбиркорлик фаолиятидан кўриши мумкин бўлган зарар.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Шахсий суғурта шартномаларида ва фуқаровий жавобгарликни суғурталаш
шартномаларида суғурта пулини тарафлар ўз ихтиёрларига кўра аниқлайдилар, қонунда
назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно. (934-модданинг учинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2008 йил 21 апрелдаги ЎРҚ-
156-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2008 й., 17-сон, 129-модда)
935-модда. Мол-мулкнинг суғурта қиймати
Суғурта шартномасини тузиш пайтида тарафларнинг келишувига кўра
аниқланадиган, суғурта манфаати билан боғланадиган мол-мулк қиймати, агар қонун
ҳужжатларида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, суғурта қиймати (суғурта
баҳоси) деб ҳисобланади.
Мол-мулкнинг шартномада кўрсатилган суғурта қиймати устида кейинчалик
низолашиш мумкин эмас, шартнома тузилгунга қадар суғурта хавфини баҳолаш бўйича ўз
ҳуқуқидан фойдаланмаган суғурталовчи бу қиймат борасида била туриб чалғитилган ҳол
бундан мустасно.
936-модда. Тўлиқ бўлмаган мулкий суғурта
Агар мол-мулкни ёки тадбиркорлик хавфини суғурталаш шартномасида суғурта
пули суғурта қийматидан кам қилиб белгиланган бўлса, суғурталовчи суғурта ҳодисаси юз
берганида суғурта қилдирувчига (наф олувчига) у кўрган зарарни суғурта пулининг
суғурта қийматига бўлган нисбатига мутаносиб равишда қоплаши шарт.
937-модда. Қўшимча мулкий суғурта
Агар мол-мулк ёки тадбиркорлик хавфи фақат суғурта қийматининг бир қисми
миқдорида суғурталанган бўлса, суғурта қилдирувчи (наф олувчи) қўшимча суғурта
қилишга, шу жумладан бошқа суғурталовчида суғурта қилишга ҳақли, аммо барча суғурта
шартномалари бўйича умумий суғурта пули суғурта қийматидан ошиб кетмаслиги лозим.
Ушбу модда биринчи қисмининг қоидаларига риоя этмаслик, ушбу Кодекснинг
938-моддасида назарда тутилган оқибатларни келтириб чиқаради.
938-модда. Суғурта қийматидан ортиқ миқдорда суғурта қилиш оқибатлари
Агар суғурта шартномасида кўрсатилган мол-мулк ёки тадбиркорлик хавфининг
суғурта пули суғурта қийматидан ортиқ бўлса, шартнома суғурта пулининг суғурта
қийматидан ортиқ бўлган қисмида ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмайди.
Бу ҳолда суғурта мукофотининг ортиқча тўланган қисми қайтариб берилмайди.
Агар суғурта шартномасига мувофиқ суғурта мукофоти бўлиб-бўлиб тўланса ва
ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган ҳолатлар аниқланган пайтгача унинг
ҳаммаси тўланмаган бўлса, қолган суғурта бадаллари суғурта пули миқдорини
камайтиришга мутаносиб тарзда камайтирилган миқдорда тўланиши лозим.
Агар суғурта шартномасидаги суғурта пулини ошириб юбориш суғурта
қилдирувчи томонидан алдашнинг оқибати бўлса, суғурталовчи шартномани ҳақиқий
эмас деб топишни ва ўзига етказилган зарар унинг суғурта қилдирувчидан олган суғурта
пули суммасидан ортиқ миқдорда қопланишини талаб қилишга ҳақли.
939-модда. Қўшалоқ суғурта
Ушбу Кодекснинг 938-моддасида назарда тутилган қоидалар суғурта пули айни
битта мол-мулкни ёки тадбиркорлик хавфини икки ёки бир неча суғурталовчида суғурта
қилиш (қўшалоқ суғурта) натижасида суғурта қийматидан ошиб кетган тақдирда ҳам
тегишинча суратда қўлланилади.
Мол-мулк ёки тадбиркорлик хавфи қўшалоқ суғурта қилинганда ҳар бир
суғурталовчи суғурта товонини ўзи тузган шартнома доирасида тўлашга мажбур бўлади,
бироқ барча суғурталовчилардан олинган суғурта товонларининг умумий суммаси
ҳақиқий зарардан ортиқ бўлиши мумкин эмас.
Бунда суғурта қилдирувчи (наф олувчи) суғурта товонини исталган
суғурталовчидан у билан тузилган шартномада назарда тутилган суғурта пули доирасида
олишга ҳақли. Олинган суғурта товони ҳақиқий зарарни қопламаган тақдирда, суғурта
қилдирувчи (наф олувчи) етишмаётган суммани бошқа суғурталовчидан олишга ҳақли.
Етказилган зарар бошқа суғурталовчилар томонидан қоплангани сабабли суғурта
товонини тўлашдан тўлиқ ёки қисман озод қилинган суғурталовчи суғурта қилдирувчига
суғурта тўловларининг тегишли қисмини қилинган харажатларни чегирган ҳолда
қайтариши шарт.
Ушбу модда қоидалари ҳар бир суғурталовчи суғурта қилдирувчи, суғурталанган
шахс ва наф олувчи олдидаги ўз суғурта мажбуриятларини, бошқа суғурталовчилар
мажбуриятларини бажарганлигидан қатъи назар, мустақил бажарадиган қўшалоқ шахсий
суғуртада қўлланилмайди.
940-модда. Турли хилдаги суғурта хавфларидан мулкий суғурта
Мол-мулк ва тадбиркорлик хавфи турли хилдаги суғурта хавфларидан хоҳ битта,
хоҳ алоҳида суғурта шартномалари бўйича, шу жумладан турли суғурталовчилар билан
тузилган шартномалар бўйича суғурта қилиниши мумкин.
Бундай ҳолларда барча шартномалар бўйича умумий суғурта пули миқдори
суғурта қийматидан ошиб кетишига йўл қўйилади ва тегишли суратда ушбу Кодекснинг
939-моддаси қоидалари қўлланилади.
941-модда. Биргаликда суғурта қилиш
Суғурта объекти битта шартнома бўйича бир неча суғурталовчи томонидан
ўртада суғурталаниши мумкин (биргаликда суғурта қилиш). Агар бундай шартномада
суғурталовчилардан ҳар бирининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари белгиланмаган бўлса, улар
мулкий суғурта шартномаси бўйича суғурта товонини ёки шахсий суғурта шартномаси
бўйича суғурта пулини тўлаш учун суғурта қилдирувчи (наф олувчи) олдида солидар
жавобгар бўладилар.
Йирик ва алоҳида йирик хавфларни ўртада суғурта қилиш учун биргаликда
суғурталовчилар биргаликдаги фаолият тўғрисидаги шартнома асосида оддий ширкатлар
(суғурта шерикчилиги) тузишлари мумкин.
Биргаликда суғурталовчилар ўртасида тегишли келишув бўлган тақдирда,
улардан бири суғурта қилдирувчи (наф олувчи)нинг олдида фақат ўз улуши учун
жавобгар бўлиб қолгани ҳолда, у билан ўзаро муносабатларда барча биргаликдаги
суғурталовчилар номидан вакил бўлиши мумкин.
942-модда. Суғурта мукофоти ва суғурта бадаллари
Суғурта мукофоти деганда суғурта қилдирувчи (наф олувчи) суғурта
шартномасида белгиланган тартибда ва муддатларда суғурталовчига тўлаши шарт бўлган
суғурта ҳақи тушунилади.
Суғурталовчи суғурта шартномаси бўйича тўланиши лозим бўлган суғурта
мукофоти миқдорини белгилашда суғурта объекти ва суғурта хавфи хусусияти ҳисобга
олинган ҳолда ўзи томонидан ишлаб чиқилган, суғурта пули бирлигидан ундириладиган
мукофотни аниқлайдиган суғурта тарифларини қўллашга ҳақли.
Қонунда назарда тутилган ҳолларда суғурта мукофотининг миқдори давлат
суғурта назорати органлари томонидан жорий этилган ёки тартибга солинадиган суғурта
тарифларига мувофиқ белгиланади.
Агар суғурта шартномасида суғурта мукофотини бўлиб-бўлиб тўлаш назарда
тутилган бўлса, шартномада навбатдаги суғурта бадалларини белгиланган муддатларда
тўламаслик оқибатлари кўрсатиб қўйилиши мумкин.
Агар суғурта ҳодисаси тўлаш муддати ўтказиб юборилган навбатдаги суғурта
бадали тўланишидан олдин юз берган бўлса, суғурталовчи мулкий суғурта шартномаси
бўйича тўланиши лозим бўлган суғурта товони ёки шахсий суғурта шартномаси бўйича
суғурта пули миқдорини суғурта мукофотининг ўзига тўланган қисмига мутаносиб
суммада чеклашга ва муддати ўтказиб юборилган суғурта бадали суммасини ҳисобга
олишга ҳақли.
943-модда. Суғурта шартномасининг ҳақиқий эмаслиги
Суғурта шартномаси қуйидаги ҳолларда ўз-ўзидан ҳақиқий эмас:
шартнома тузилаётган пайтда суғурта объекти мавжуд бўлмаса;
жиноий йўл билан қўлга киритилган, жиноят нарсаси ҳисобланувчи ёки мусодара
қилиниши лозим бўлган мол-мулк мулкий суғурта шартномаси бўйича суғурталанган
бўлса;
шартнома бўйича ғайриҳуқуқий манфаат суғурталанган бўлса;
суғурта шартномасида суғурта ҳодисаси сифатида юз бериш эҳтимоллиги ва
тасодифийлик белгилари бўлмаган воқеа назарда тутилган бўлса.
Суғурта шартномаси ушбу Кодексда ва бошқа қонунларда назарда тутилган
бошқа ҳолларда ҳам ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмайди.
944-модда. Суғурталанган шахсни алмаштириш
Зарар етказганлик учун жавобгарлик хавфини суғурта қилиш шартномаси бўйича
суғурта қилдирувчидан бошқа шахснинг жавобгарлиги суғурталанган ҳолларда,
шартномада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, суғурта қилдирувчи бу шахсни
суғурта ҳодисаси юз бергунча исталган вақтда, суғурталовчини ёзма равишда хабардор
қилиб, бошқа шахсга алмаштиришга ҳақли.
Шахсий суғурта шартномасида кўрсатилган суғурталанган шахс суғурта
қилдирувчи томонидан шу суғурталанган шахс ва суғурталовчининг розилиги билангина
бошқа шахсга алмаштирилиши мумкин.
945-модда. Наф олувчини алмаштириш
Суғурта қилдирувчи суғурта шартномасида кўрсатилган наф олувчини бошқа
шахсга, бу ҳақда суғурталовчини ёзма равишда хабардор қилиб, алмаштиришга ҳақли.
Шахсий суғурта шартномаси бўйича суғурталанган шахснинг розилиги билан
тайинланган наф олувчини алмаштиришга фақат шу шахснинг розилиги билан йўл
қўйилади.
Наф олувчи суғурта шартномаси бўйича биронта мажбуриятни бажарганидан ёки
суғурта товонини ёхуд суғурта пулини тўлаш тўғрисида суғурталовчига талаб қўйганидан
кейин у бошқа шахс билан алмаштирилиши мумкин эмас.
946-модда. Суғурта қилдирувчини алмаштириш
Мол-мулкни суғурталаш шартномасини тузган суғурта қилдирувчи вафот этган
тақдирда, суғурта қилдирувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари бу мол-мулкни мерос
тартибида қабул қилиб олган шахсга ўтади. Мулк ҳуқуқи ўтишининг бошқа ҳолларида
суғурта қилдирувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятлари, агар шартномада ёки қонун
ҳужжатларида бошқача тартиб белгиланмаган бўлса, суғурталовчининг розилиги билан
янги мулкдорга ўтади.
Шахсий суғурта шартномасини суғурталанган шахс фойдасига тузган суғурта
қилдирувчи вафот этган тақдирда, ушбу шартнома билан белгиланадиган ҳуқуқ ва
мажбуриятлар суғурталанган шахснинг розилиги билан унга ўтади. Суғурталанган шахс
суғурта шартномаси бўйича мажбуриятларини бажариши мумкин бўлмаса, унинг
ҳуқуқлари ва мажбуриятлари қонун ҳужжатларига мувофиқ унинг ҳуқуқ ва қонуний
манфаатларини муҳофаза қилувчи шахсларга ўтиши мумкин.
Агар суғурта шартномасининг амал қилиш даврида суғурта қилдирувчи суд
томонидан муомалага лаёқатсиз ёки муомала лаёқати чекланган деб топилса, бундай
суғурта қилдирувчининг ҳуқуқ ва мажбуриятларини унинг васийи ёки ҳомийси олади.
Бунда суғурта қилдирувчининг учинчи шахслар олдидаги жавобгарлиги суғуртаси унинг
муомала лаёқати тугаган ёки чекланган пайтдан бошлаб тугайди.
Юридик шахс бўлган суғурта қилдирувчи суғурта шартномаси даврида қайта
ташкил этилганида унинг ушбу шартнома бўйича ҳуқуқ ва мажбуриятлари
суғурталовчининг розилиги билан тегишли ҳуқуқий ворисга ушбу Кодексда белгиланган
тартибда ўтади.
947-модда. Суғурта шартномаси амал қилишининг бошланиши
Суғурта шартномаси, агар унда бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса,
суғурта мукофоти ёки биринчи бадал тўланган пайтда кучга киради.
Агар шартномада суғурта амал қилиши бошланишининг бошқача муддати
назарда тутилмаган бўлса, шартномада шартлашилган суғурта суғурта шартномаси кучга
кирганидан кейин юз берган суғурта ҳодисаларига нисбатан татбиқ этилади.
948-модда. Суғурта шартномасининг муддатидан илгари бекор бўлиши
Суғурта шартномаси, агар у кучга кирганидан кейин суғурта ҳодисаси юз бериши
эҳтимоли йўқолган ва суғурта хавфининг мавжуд бўлиши суғурта ҳодисасидан бошқа
ҳолатлар бўйича тугаган бўлса, тузилган муддати келишидан олдин бекор бўлади.
Қуйидагилар шундай ҳолатлар жумласига киради, чунончи:
суғурталанган мол-мулкнинг юз берган суғурта ҳодисасидан бошқа сабабларга
кўра нобуд бўлиши;
тадбиркорлик хавфини ёки ана шу фаолият билан боғлиқ фуқаровий жавобгарлик
хавфини суғурталаган шахснинг тадбиркорлик фаолиятини белгиланган тартибда
тўхтатиши.
Суғурта шартномаси ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган ҳолатлар
бўйича муддатидан олдин бекор бўлганда, суғурталовчи суғурта мукофотининг бир
қисмини суғурта амал қилган вақтга мутаносиб равишда олиш ҳуқуқига эга.
Суғурта қилдирувчи (наф олувчи), агар воз кечиш пайтига келиб суғурта
ҳодисанинг юз бериш эҳтимоли ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган ҳолатлар
бўйича йўқолмаган бўлса, суғурта шартномасини бажаришдан истаган пайтида воз
кечишга ҳақли.
Суғурта қилдирувчи (наф олувчи) суғурта шартномасидан муддатидан илгари воз
кечган тақдирда, суғурталовчига тўланган суғурта мукофоти, агар шартномада бошқача
тартиб назарда тутилмаган бўлса, қайтариб берилмайди.
949-модда. Суғурта шартномасининг амал қилиш даврида суғурта
хавфининг ортиши оқибатлари
Мулкий суғурта шартномасининг амал қилиш даврида суғурта қилдирувчи (наф
олувчи) шартнома тузилаётганда суғурталовчига маълум қилинган ҳолатларда юз берган,
ўзига маълум бўлган муҳим ўзгаришлар тўғрисида, агар бу ўзгаришлар суғурта хавфи
ортишига жиддий таъсир кўрсатиши мумкин бўлса, суғурталовчига дарҳол хабар қилиши
шарт. Суғурта шартномасида (суғурта полисида) ва суғурта қилдирувчига берилган
суғурта қоидаларида айтиб қўйилган ўзгаришлар муҳим деб ҳисобланади.
Суғурта хавфи ортишига сабаб бўладиган ҳолатлар тўғрисида хабардор қилинган
суғурталовчи суғурта шартномасининг шартларини ўзгартиришни ёки хавф ортишига
мутаносиб равишда қўшимча суғурта мукофоти тўлашни талаб қилишга ҳақли.
Агар суғурта қилдирувчи (наф олувчи) суғурта шартномасининг шартлари
ўзгартирилишига ёки суғурта мукофотига қўшимча тўлашга эътироз билдирса,
суғурталовчи ушбу Кодекснинг 28-бобида назарда тутилган қоидаларга мувофиқ
шартномани бекор қилишни талаб этишга ҳақли.
Суғурта қилувчи ёхуд наф олувчи ушбу модданинг биринчи қисмида назарда
тутилган мажбуриятини бажармаган тақдирда, суғурталовчи суғурта шартномасини бекор
қилишни ва шартномани бекор қилиш туфайли етказилган зарар қопланишини талаб
этишга ҳақли.
Суғурталовчи, агар суғурта хавфи ортишига сабаб бўладиган ҳолатлар йўқолган
бўлса, суғурта шартномасини бекор қилишни талаб этишга ҳақли эмас.
Шахсий суғуртада, суғурта шартномасининг амал қилиши даврида ушбу
модданинг иккинчи, учинчи ва тўртинчи қисмларида кўрсатилган суғурта хавфининг
ўзгариши оқибатлари, агар улар шартномада тўғридан-тўғри кўрсатилган бўлсагина,
юзага келиши мумкин.
950-модда. Суғурталанган мол-мулкка бўлган ҳуқуқларнинг бошқа шахсга
ўтиши
Суғурталанган мол-мулкка бўлган ҳуқуқлар суғурта шартномаси тузилганида
манфаати назарда тутилган шахсдан бошқа шахсга ўтганида ушбу шартнома бўйича ҳуқуқ
ва мажбуриятлар мол-мулкка бўлган ҳуқуқ қайси шахсга ўтган бўлса, ўша шахсга ўтади,
ушбу Кодекснинг 197 ва 199-моддаларида кўрсатилган асослар бўйича мол-мулкнинг
мажбурий олиб қўйилиши ҳоллари бундан мустасно.
Суғурталанган мол-мулкка бўлган ҳуқуқлар ўзига ўтган шахс бу ҳақда
суғурталовчини ёзма равишда хабардор қилиши лозим.
951-модда. Суғурта ҳодисаси юз бергани тўғрисида суғурталовчини хабардор
қилиш
Мулкий суғурта шартномаси бўйича суғурта қилдирувчи суғурта ҳодисаси юз
бергани ўзига маълум бўлганидан кейин бу ҳақда дарҳол суғурталовчини ёки унинг
вакилини хабардор қилиши шарт. Агар шартномада хабар қилиш муддати ва (ёки) усули
назарда тутилган бўлса, бу шартлашилган муддатда ва шартномада кўрсатилган усулда
қилиниши лозим. Агар наф олувчи ўзининг фойдасига тузилган шартнома бўйича суғурта
товонига бўлган ҳуқуқдан фойдаланиш ниятида бўлса, айни шундай мажбурият наф
олувчи зиммасида бўлади.
Ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилган мажбуриятнинг
бажарилмаслиги суғурталовчига, агар суғурталовчи суғурта ҳодисаси юз берганини ўз
вақтида билганлиги, ёхуд бу ҳақда суғурталовчида маълумотлар йўқлиги унинг суғурта
товонини тўлаш мажбуриятига таъсир этмаслиги исботланмаса, суғурта товонини
тўлашни рад этиш ҳуқуқини беради.
Ушбу моддада назарда тутилган қоидалар, агар суғурталанган шахснинг вафоти
ёки унинг соғлиғига зарар етказилиши суғурта ҳодисаси бўлса, тегишли суратда шахсий
суғурта шартномасига нисбатан қўлланилади. Бунда суғурталовчини хабардор қилишнинг
шартномада белгиланадиган муддати йигирма кундан кам бўлиши мумкин эмас.
952-модда. Суғурта ҳодисасидан кўриладиган зарарни камайтириш
Мулкий суғурта шартномасида назарда тутилган суғурта ҳодисаси юз берганида,
суғурта қилдирувчи эҳтимол тутилган зарарни камайтириш учун оқилона ва мумкин
бўлган чораларни кўриши шарт. Суғурта қилдирувчи бундай чораларни кўрар экан, агар
ўзига маълум қилинган бўлса, суғурталовчининг кўрсатмаларига амал қилиши лозим.
Зарарни камайтириш мақсадида қилинган, суғурталовчи қоплаши лозим бўлган
харажатлар, агар бундай харажатлар зарур бўлган бўлса ёки суғурталовчининг
кўрсатмаларини бажариш учун қилинган бўлса, тегишли чоралар фойдасиз бўлиб чиқса
ҳам, суғурталовчи томонидан қопланиши лозим. Бундай харажатлар суғурта суммасининг
суғурта қийматига нисбатига мутаносиб равишда, бошқа зарарларни қоплаш билан
биргаликда улар суғурта пулидан ошиб кетиши мумкинлигидан қатъи назар, қопланади.
Суғурта қилувчи эҳтимол тутилган зарарни камайтириш учун қасддан чоралар
кўрмагани оқибатида кўрилган зарарни қоплашдан суғурталовчи озод қилинади.
953-модда. Суғурта қилдирувчи, наф олувчи ёки суғурталанган шахснинг
айби билан суғурта ҳодисаси юз беришининг оқибатлари
Агар суғурта ҳодисаси суғурта қилдирувчи, наф олувчи ёки суғурталанган
шахснинг қасд қилиши оқибатида юз берган бўлса, суғурталовчи суғурта товонини ёки
суғурта пулини тўлашдан озод қилинади, қасддан қилинган ҳаракатлар улар томонидан
зарурий мудофаа ёки охирги зарурат ҳолатида, шунингдек ушбу модданинг учинчи ва
тўртинчи қисмларида назарда тутилган ҳолларда содир этилиши бундан мустасно.
Қонунда суғурта ҳодисаси суғурта қилувчининг ёки наф олувчининг қўпол
эҳтиётсизлиги оқибатида юзага келганда суғурталовчини мулкий суғурта шартномаси
бўйича суғурта товонини тўлашдан озод қилиш ёки товон миқдорини камайтириш
ҳоллари назарда тутилиши мумкин.
Суғурталовчи суғурталанган шахснинг ҳаёти ёки соғлиғига зарар етказганлик
учун фуқаровий жавобгарликни суғурта қилиш шартномаси бўйича суғурта товонини
тўлашдан, агар зарар суғурталанувчи учун жавобгар шахснинг айби билан етказилган
бўлса, озод қилинмайди.
Суғурталовчи шахсий суғурта шартномаси бўйича суғурталанган шахс вафот
этган тақдирда тўланиши лозим бўлган суғурта пулини тўлашдан, агар унинг вафоти ўз
жонига қасд қилиш оқибатида рўй берган бўлса ва бу вақтгача суғурта шартномаси
камида икки йил амал қилган бўлса, озод қилинмайди.
954-модда. Суғурталовчини суғурта товонини ва суғурта пулини тўлашдан
озод қилиш асослари
Суғурталовчи, агар қонунда ёки суғурта шартномасида бошқача тартиб
белгиланмаган бўлса ва суғурта ҳодисаси қуйидагилар оқибатида юзага келган бўлса,
суғурта товонини ва суғурта пулини тўлашдан озод қилинади:
ядро портлаши, радиация ёки радиоактив заҳарланиш таъсирида;
ҳарбий ҳаракатлар, манёврлар ёки бошқа ҳарбий тадбирлар.
Агар мулкий суғурта шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса,
суғурталовчи суғурталанган мол-мулк давлат органларининг фармойиши билан олиб
қўйилиши, мусодара қилиниши, реквизиция қилиниши, хатланиши ёки йўқ қилиб
ташланиши оқибатида кўрилган зарар учун суғурта товонини тўлашдан озод қилинади.
955-модда. Суғурта товони ёки суғурта пулини тўлашни рад этиш
Суғурталовчи мулкий суғурта шартномаси бўйича суғурта қилдирувчига (наф
олувчига) суғурта товонини ёки шахсий суғурта шартномаси бўйича суғурта пулини
тўлашни қуйидаги ҳолларда рад этишга ҳақли, чунончи:
суғурта шартномасининг амал қилиши суғурта ҳодисаси юз бергунга қадар, шу
жумладан ушбу Кодекснинг 948 ва 950-моддаларида кўрсатилган асослар бўйича бекор
қилинганда;
суғурта шартномаси ушбу Кодексда ёки бошқа қонунларда назарда тутилган
асослар бўйича ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмаганда;
суғурталовчи ушбу Кодекснинг 951 — 954-моддаларида кўрсатилган асослар
бўйича суғурта товонини ёки суғурта пули тўлашдан озод қилинганда;
суғурталовчи ушбу Кодексда ёки бошқа қонунларда назарда тутилган асослар
бўйича суғурта шартномасини ҳақиқий эмас деб топиш тўғрисида ёхуд суғурта
қилдирувчи (наф олувчи) суғурта ҳодисаси ҳолатларини текшириб кўришга ёки
етказилган зарар миқдорини аниқлашга тўсқинлик қилгани туфайли суғурта
шартномасини бекор қилиш тўғрисида даъво қўзғатганида.
Суғурталовчининг суғурта товонини ёки суғурта пулини тўлашни рад этиш
тўғрисидаги қарори суғурта қилдирувчига (наф олувчига) улар суғурта товонини ёки
суғурта пулини тўлашни сўраб мурожаат этганларидан кейин ўн беш кундан кечиктирмай
хабар қилиниши ва рад этиш сабабларининг асослантирилган далил-исботларини ўз ичига
олган бўлиши лозим.
Суғурталовчининг суғурта товонини ёки суғурта пулини тўлашни рад этишига
қарши унга нисбатан судда даъво қўзғатиш йўли билан эътироз билдирилиши мумкин.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
956-модда. Шахсий суғурта шартномаси бўйича суғурта пулини тўлаш
Шахсий суғурта шартномаси бўйича суғурта пули, ижтимоий суғурта, ижтимоий
таъминот бўйича, бошқа суғурта шартномалари бўйича ёки зарарни қоплаш тартибида
суғурта қилдирувчига, суғурталанган шахсга ёки наф олувчига тегишли суммалардан
қатъи назар, шартнома кимнинг фойдасига тузилган бўлса, ўша шахсга тўланади.
Ушбу Кодекс 921-моддасининг учинчи қисми асосида шахсий суғурта
шартномаси бўйича суғурталанган шахснинг меросхўрларига тўланадиган суғурта пули
суғурталанган шахснинг мероси таркибига кирмайди.
957-модда. Суғурта қилдирувчининг зарар қопланишига бўлган
ҳуқуқларининг суғурталовчига ўтиши (суброгация)
Агар мулкий суғурта шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса,
суғурта қилдирувчи (наф олувчи)нинг суғурта натижасида қопланган зарар учун жавобгар
шахсдан талаб қилиш ҳуқуқи тўланган сумма доирасида суғурта товонини тўлаган
суғурталовчига ўтади. Бироқ шартноманинг била туриб зарар етказган шахсга нисбатан
талаб қилиш ҳуқуқи суғурталовчига ўтишини истисно қиладиган шартлари ўз-ўзидан
ҳақиқий бўлмайди.
Суғурталовчига ўтган талаб қилиш ҳуқуқи унинг томонидан суғурта қилдирувчи
(наф олувчи) ва зарар учун жавобгар бўлган шахс ўртасидаги муносабатларни тартибга
солувчи қоидаларга риоя қилган ҳолда амалга оширилади.
Суғурта қилдирувчи (наф олувчи) суғурталовчи ўзига ўтган талаб қилиш
ҳуқуқини амалга ошириши учун зарур бўлган барча ҳужжатлар ва далилларни
суғурталовчига бериши ҳамда барча маълумотларни унга маълум қилиши шарт.
Агар суғурта қилдирувчи (наф олувчи) суғурталовчи томонидан қопланган зарар
учун жавобгар шахсга нисбатан ўзининг талаб қилиш ҳуқуқидан воз кечса ёки бу ҳуқуқни
амалга ошириш суғурта қилдирувчининг (наф олувчининг) айби билан мумкин бўлмаган
бўлса, суғурталовчи суғурта товонини тўлиқ ёки унинг тегишли қисмини тўлашдан озод
қилинади ва товоннинг ортиқча тўланган суммасини қайтаришни талаб қилишга ҳақли
бўлади.
958-модда. Суғурталанган мол-мулкка бўлган ҳуқуқларнинг суғурталовчига
ўтказилиши
Мол-мулк суғурта қилинганда суғурта қилдирувчи (наф олувчи) суғурта ҳодисаси
юз берганидан кейин суғурталовчининг розилиги билан суғурталанган мол-мулкка бўлган
ўз ҳуқуқларини унга ўтказиши ва суғурта товонини суғурта пулининг тўлиқ ҳажмида
олиши мумкин.
959-модда. Қайта суғурта қилиш
Суғурта шартномаси бўйича суғурталовчи ўз зиммасига олган суғурта товонини
ёки суғурта пулини тўлаш хавфи унинг томонидан тўлиқ ёки қисман бошқа
суғурталовчида (суғурталовчиларда) у билан тузилган қайта суғурта қилиш шартномаси
бўйича суғурталаниши мумкин.
Қайта суғурта қилиш шартномасига нисбатан, агар қайта суғурта қилиш
шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, ушбу бобнинг тадбиркорлик
хавфини суғурта қилиш борасида қўлланиши лозим бўлган қоидалари татбиқ этилади.
Қайта суғурта қилиш шартномасини тузган суғурта шартномаси (асосий шартнома)
бўйича суғурталовчи кейинги шартномада суғурта қилдирувчи ҳисобланади.
Қайта суғурта қилишда суғурта товонини ёки суғурта пулини тўлаш учун асосий
суғурта шартномаси бўйича суғурта қилдирувчи олдида ушбу шартнома бўйича
суғурталовчи жавобгар бўлиб қолаверади.
Бироқ асосий суғурта шартномаси бўйича суғурталанувчи ҳисобланган суғурта
ташкилоти суғурта ҳодисаси юз беришидан олдин тугатилган тақдирда, унинг ушбу
шартнома бўйича ҳуқуқ ва мажбуриятларининг қайта суғурта қилинган қисми қайта
суғурта қилиш шартномаси бўйича суғурталовчига ўтади.
Икки ёки бир нечта қайта суғурта қилиш шартномаларини кетма-кет тузишга йўл
қўйилади. Бундай шартномаларнинг ҳар бири кейинги қайта суғурта қилиш шартномасига
нисбатан асосий суғурта шартномаси деб ҳисобланади.
960-модда. Икки томонлама суғурта
Фуқаролар ва юридик шахслар ўз мол-мулкларини ҳамда ушбу Кодекс 915-
моддасининг иккинчи қисмида кўрсатилган бошқа мулкий манфаатларини икки
тарафлама асосда, бунинг учун икки томонлама суғурта қилиш жамиятларида зарур
маблағларни бирлаштириш йўли билан суғурта қилишлари мумкин.
Икки томонлама суғурта қилиш жамиятлари ўз аъзоларининг мол-мулки ҳамда
бошқа мулкий манфаатларини суғурта қилишни амалга оширади ва тижоратчи бўлмаган
ташкилот ҳисобланади.
Икки томонлама суғурта қилиш ташкилотлари томонидан ўз аъзоларининг мол-
мулки ва мулкий манфаатларини суғурта қилиш, агар жамиятнинг таъсис ҳужжатларида
бундай ҳолларда суғурта шартномалари тузиш назарда тутилмаган бўлса, бевосита
аъзолик асосида амалга оширилади.
Ушбу бобнинг қоидалари, агар қонунда, тегишли жамиятнинг таъсис
ҳужжатларида ёки жамият белгилаган суғурта қилиш қоидаларида бошқача тартиб
назарда тутилмаган бўлса, икки томонлама суғурта қилиш жамияти билан унинг аъзолари
ўртасидаги суғуртага доир муносабатларга нисбатан қўлланилади.
Икки томонлама суғурта қилиш йўли билан мажбурий суғуртани амалга
оширишга фақат қонунда назарда тутилган ҳолларда йўл қўйилади.
Икки томонлама суғурта қилиш жамияти суғурталовчи сифатида, агар унинг
таъсис ҳужжатларида суғурта фаолиятини амалга ошириш назарда тутилган, жамиятнинг
ўзи тижорат ташкилоти шаклида тузилган, тегишли турдаги суғуртани амалга ошириш
учун лицензияга эга бўлса ва қонунда белгиланган бошқа талабларга жавоб берса,
жамиятнинг аъзолари бўлмаган шахсларнинг манфаатларини суғурта қилишни амалга
ошириши мумкин.
Икки томонлама суғурта қилиш жамиятининг аъзоси бўлмаган шахсларнинг
манфаатларини суғурта қилиш жамият томонидан суғурта шартномалари асосида ушбу
бобнинг қоидаларига мувофиқ амалга оширилади.
Икки томонлама суғурта қилиш жамиятлари ҳуқуқий ҳолатининг хусусиятлари ва
уларнинг фаолият юритиш шартлари қонун ҳужжатлари билан белгиланади.
961-модда. Мажбурий давлат суғуртаси
Фуқароларнинг ижтимоий манфаатларини ва давлатнинг манфаатларини
таъминлаш мақсадида қонунда ҳаёт, соғлиқ ва мол-мулкнинг мажбурий давлат суғуртаси
белгилаб қўйилиши мумкин.
Мажбурий давлат суғуртаси ана шу мақсадлар учун давлат бюджетидан
ажратиладиган маблағлар ҳисобига амалга оширилади.
Мажбурий давлат суғуртаси бевосита суғурта тўғрисидаги қонун ҳужжатлари
асосида унда кўрсатилган давлат суғурта ташкилотлари ёки давлатнинг бошқа
ташкилотлари (суғурталовчилар) томонидан амалга оширилади.
Ушбу бобнинг қоидалари, агар суғурта тўғрисидаги қонун ҳужжатларида бошқача
тартиб назарда тутилмаган бўлса ва суғурта бўйича мавжуд муносабатлар моҳиятидан
келиб чиқмаса, мажбурий давлат суғуртасига нисбатан қўлланилади.
53-боб. Оддий ширкат
962-модда. Оддий ширкат шартномаси
Оддий ширкат шартномаси (биргаликдаги фаолият тўғрисидаги шартнома)
бўйича шериклар (иштирокчилар) деб аталувчи икки ёки ундан ортиқ шахс фойда олиш
ёки қонунга зид бўлмаган бошқа мақсадга эришиш учун ўз ҳиссаларини қўшиш ва юридик
шахс тузмасдан биргаликда иш қилиш мажбуриятини оладилар.
Фақат якка тадбиркорлар ва (ёки) тижорат ташкилотлари тадбиркорлик
фаолиятини амалга ошириш учун тузиладиган оддий ширкат шартномасининг тарафлари
бўлишлари мумкин.
Оддий ширкат шартномаси ёзма шаклда тузилиши лозим.
963-модда. Шерикларнинг қўшадиган ҳиссалари
Шерик умумий ишга қўшадиган ҳамма нарса, жумладан пул, бошқа мол-мулк,
касбий ва бошқа билимлар, малака ва маҳорат, шунингдек ишбилармонлик обрў-эътибори
шерикнинг қўшган ҳиссаси ҳисобланади.
Шериклар, агар оддий ширкат шартномасидан ёки ҳақиқий ҳолатлардан бошқача
мазмун келиб чиқмаса, қиймати бўйича тенг ҳисса қўшадилар деб тахмин қилинади.
Шерикнинг қўшган ҳиссасини пулда баҳолаш шериклар ўртасидаги келишув бўйича
амалга оширилади.
964-модда. Шерикларнинг умумий мол-мулки
Шериклар мулк ҳуқуқи асосида эга бўлган, улар томонидан қўшилган мол-мулк,
шунингдек биргаликдаги фаолият натижасида ишлаб чиқарилган маҳсулот ва бундай
фаолият туфайли олинган ҳосил ҳамда даромадлар қонунда ёки шартномада бошқача
тартиб белгилаб қўйилган бўлмаса ёхуд мажбуриятнинг моҳиятидан бошқача ҳол келиб
чиқмаса, уларнинг умумий улушли мулки ҳисобланади.
Шерикларнинг умумий улушли мулкида турган мол-мулк, шунингдек уларнинг
умумий талаблари ва умумий алоҳида ҳуқуқлари шерикларнинг умумий мол-мулкини
ташкил этади. Умумий мол-мулкдан барча шерикларнинг манфаатларини кўзлаб
фойдаланилади.
Шериклар умумий мол-мулкининг бухгалтерия ҳисобини юритиш улар
томонидан оддий ширкат шартномасида иштирок этаётган юридик шахслардан бирига
топширилиши мумкин.
Шерикларнинг умумий мол-мулкидан фойдаланиш уларнинг келишувига кўра,
келишувга эришилмаган тақдирда, суд белгилайдиган тартибда амалга оширилади.
Шерикларнинг умумий мол-мулкни асраш бўйича мажбуриятлари ва бу
мажбуриятларни бажариш билан боғлиқ харажатларни қоплаш тартиби оддий ширкатнинг
шартномасида назарда тутилади.
965-модда. Шерикларнинг умумий ишларини юритиш
Оддий ширкат шартномаси иштирокчиларининг умумий ишларини юритиш
шартномада назарда тутилган тартибда амалга оширилади.
Умумий ишларни юритишда ҳар бир шерик, агар оддий ширкат шартномасида
ишларни юритиш шартноманинг айрим иштирокчилари томонидан ёхуд биргаликда барча
иштирокчилар томонидан амалга оширилиши белгиланмаган бўлса, барча шериклар
номидан иш кўришга ҳақли.
Ишлар биргаликда юритилганда ҳар бир битимни тузиш учун барча
шерикларнинг розилиги талаб қилинади.
Учинчи шахслар билан муносабатларда шерикнинг барча шериклар номидан
битим тузиш ваколати унга қолган шериклар томонидан берилган ишончнома билан
тасдиқланади ёки оддий ширкат шартномасидан келиб чиқади.
Учинчи шахслар билан муносабатларда шериклар битим тузган шерикнинг
умумий ишларни юритиш бўйича ҳуқуқлари чекланганлигини далил қилиб кўрсата
олмайдилар, улар бундай чеклашлар борлигини битим тузилаётган пайтда учинчи шахс
билганлигини ёки олдиндан билиши лозим бўлганлигини исботлаган ҳоллар бундан
мустасно.
Барча шерикларига нисбатан ишларни юритиш ҳуқуқи чеклаб қўйилган бўлиб,
улар номидан битимлар тузган ёхуд барча шерикларнинг манфаатларини кўзлаб ўз
номидан битимлар тузган шерик, агар бу битим барча шерикларнинг манфаатлари учун
зарур бўлган эди деб ҳисоблашга етарли асослар бўлса, у ўз маблағларидан қилган
харажатлари қопланиши ҳуқуқига эга. Агар бундай битимлар туфайли бошқа шерикларга
зарар етказилган бўлса, улар бу зарарнинг қопланишини талаб қилишга ҳақлидирлар.
Умумий ишларга тааллуқли қарорлар, агар оддий ширкат шартномасида бошқача
тартиб назарда тутилмаган бўлса, шериклар томонидан умумий келишувга кўра қабул
қилинади.
Умумий ишларни юритишга ваколатли шартнома иштирокчилари, агар оддий
ширкат шартномасида назарда тутилган бўлса, алоҳида ҳақ олиш ҳуқуқига эгадирлар.
966-модда. Шерикнинг ахборот олишга бўлган ҳуқуқи
Ҳар бир шерик, у шерикларнинг умумий ишларини юритишга ваколат олган-
олмаганидан қатъи назар, ишларни юритишга доир барча ҳужжатлар билан танишишга
ҳақли. Бу ҳуқуқни рад этиш ёки уни чеклаш, шу жумладан шерикларнинг келишуви билан
рад этиш ёки чеклаш ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмайди.
967-модда. Шерикларнинг умумий харажатлари, зарарлари ва жавобгарлиги
Шерикларнинг биргаликдаги фаолиятига боғлиқ харажатлар ва зарарларни
қоплаш тартиби уларнинг келишуви билан аниқланади. Бундай келишув бўлмаганда ҳар
бир шерик ўзининг умумий ишга қўшган ҳиссаси қийматига мутаносиб равишда
харажатлар ва зарарларни зиммасига олади.
Шериклардан бирортасини умумий харажатларни ёки зарарни қоплашда иштирок
этишдан тўлиқ озод этадиган келишув ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмайди.
Агар оддий ширкат шартномаси унинг иштирокчилари тадбиркорлик фаолиятини
амалга ошириши билан боғлиқ бўлмаса, умумий шартнома мажбуриятлари юзасидан ҳар
бир шерик ўзининг умумий ишга қўшган ҳиссаси қийматига мутаносиб равишда бутун
мол-мулки билан жавобгар бўлади.
Оддий ширкат шартномасидан келиб чиқмаган умумий мажбуриятлар бўйича
шериклар солидар жавобгар бўладилар.
Агар оддий ширкат шартномаси унинг иштирокчилари тадбиркорлик фаолиятини
амалга ошириши билан боғлиқ бўлса, шериклар умумий мажбуриятлар бўйича уларнинг
юзага келиш асосидан қатъи назар, солидар жавобгар бўладилар.
968-модда. Фойдани тақсимлаш
Шериклар томонидан уларнинг биргаликдаги фаолияти натижасида олинган
фойда, агар оддий ширкат шартномасида ёки шерикларнинг бошқа келишувида бошқача
тартиб назарда тутилмаган бўлса, шерикларнинг умумий ишга қўшган ҳиссалари
қийматига мутаносиб равишда тақсимланади. Шериклардан бирортасини фойдада
иштирок этишдан четлатиш тўғрисидаги келишув ўз-ўзидан ҳақиқий эмас.
969-модда. Шерикнинг улушини унинг кредитори талаби билан ажратиш
Оддий ширкат шартномаси иштирокчисининг кредитори ушбу Кодекснинг 227-
моддасига мувофиқ унинг умумий мол-мулкдаги улушини ажратишни талаб қилишга
ҳақли.
970-модда. Оддий ширкат шартномаси бекор бўлишининг асослари
Оддий ширкат шартномаси қуйидагилар оқибатида бекор бўлади:
шериклардан бирортаси муомалага лаёқатсиз, муомала лаёқати чекланган ёки
бедарак йўқолган деб эълон қилинганда, агар оддий ширкат шартномасида ёки кейинги
келишувда қолган шериклар ўртасидаги муносабатларда шартноманинг сақланиб қолиши
назарда тутилмаган бўлса;
шериклардан бирортаси ночор (банкрот) деб эълон қилинганда, ушбу модданинг
иккинчи хатбошисида кўрсатилгани бундан мустасно;
шерик вафот этганда ёки оддий ширкат шартномасида иштирок этаётган юридик
шахс тугатилганда ёхуд қайта ташкил этилганда, агар шартномада ёки кейинги келишувда
қолган шериклар ўртасидаги муносабатларда шартноманинг сақланиб қолиши ёхуд вафот
этган шерикнинг (тугатилган ёки қайта ташкил этилган юридик шахснинг) унинг
меросхўрлари (ҳуқуқий ворислари) билан алмаштирилиши назарда тутилмаган бўлса;
шериклардан бирортаси оддий ширкатнинг муддатсиз шартномасида бундан буён
иштирок этишдан воз кечганда, ушбу модданинг иккинчи хатбошисида кўрсатилгани
бундан мустасно;
муддат кўрсатилган ҳолда тузилган оддий ширкат шартномаси шериклардан
бирининг талаби билан ўзи ва қолган шериклар ўртасидаги муносабатларда бекор
қилинганда, ушбу модданинг иккинчи хатбошисида кўрсатилгани бундан мустасно;
оддий ширкат шартномасининг муддати ўтганда;
шерикнинг улуши унинг кредитори талаби билан ажратилганда, ушбу модданинг
иккинчи хатбошисида кўрсатилгани бундан мустасно;
ушбу Кодексда ёки шартномада назарда тутилган бошқа асосларда.
971-модда. Оддий ширкат шартномаси бекор бўлишининг оқибатлари
Оддий ширкат шартномаси бекор бўлганда шерикларнинг умумий эгалигига ва
(ёки) фойдаланишига бериб қўйилган ашёлар, тарафларнинг келишуви билан бошқача
тартиб назарда тутилмаган бўлса, уларни бериб қўйган шерикларга ҳақ тўламасдан
қайтарилади.
Оддий ширкат шартномаси бекор бўлган пайтдан бошлаб унинг иштирокчилари
учинчи шахсларга нисбатан бажарилмаган умумий мажбуриятлар бўйича солидар
жавобгар бўладилар.
Шерикларнинг умумий улушли мулкида турган мол-мулкни ва уларда юзага
келган умумий талаб қилиш ҳуқуқларини тақсимлаш ушбу Кодекснинг 223-моддасида
белгиланган тартибда амалга оширилади.
Умумий улушли мулкка хусусий аломатлари билан белгиланган ашёни қўшган
шерик оддий ширкат шартномаси бекор бўлганда, қолган шериклар ва кредиторларнинг
манфаатларига риоя этилиши шарти билан, бу ашёни ўзига қайтаришни талаб қилишга
ҳақли.
972-модда. Оддий ширкатнинг муддатсиз шартномасидан воз кечиш
Шахснинг оддий ширкатнинг муддатсиз шартномасидан воз кечиш тўғрисидаги
аризаси, агар шартномада бошқача тартиб белгиланмаган бўлса, унинг томонидан
шартномадан чиқиш мўлжалланаётган санадан камида уч ой олдин берилиши лозим.
Оддий ширкатнинг муддатсиз шартномасидан воз кечиш ҳуқуқини чеклаш
тўғрисидаги келишув ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмайди.
973-модда. Тарафнинг талаби билан оддий ширкат шартномасини бекор
қилиш
Ушбу Кодекс 382-моддасининг иккинчи қисмида кўрсатилган асос билан бир
қаторда, муддат кўрсатилиб ёки бекор қилиш шарти сифатида мақсад кўрсатилиб
тузилган оддий ширкат шартномасининг тарафи шартномани бекор қилиш туфайли
етказилган ҳақиқий зарарни қолган шерикларга қоплаган ҳолда шартномани ўзи ва қолган
шериклар ўртасидаги муносабатларда бекор қилишни талаб этишга ҳақли.
974-модда. Шартномада иштирок этишдан воз кечган ёки уни бекор
қилишни талаб этган шерикнинг жавобгарлиги
Иштирокчилардан бирортаси оддий ширкат шартномасида бундан буён иштирок
этишдан воз кечиш тўғрисида ариза бериши ёхуд шериклардан бирининг талаби билан
шартнома бекор қилиниши натижасида оддий ширкат шартномаси бекор қилинмаган
тақдирда, шартномада иштирок этиши тўхтаган шахс учинчи шахслар олдида ўзи
шартномада иштирок этган даврда юзага келган умумий мажбуриятлар бўйича у оддий
ширкат шартномасининг иштирокчиси бўлиб қолавергандаги каби жавобгар бўлади.
975-модда. Яширин ширкат
Оддий ширкат шартномасида унинг мавжудлигини учинчи шахсларга маълум
қилмаслик (яширин ширкат) назарда тутилиши мумкин. Бундай шартномага нисбатан,
агар ушбу моддада бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса ёки яширин ширкат
моҳиятидан келиб чиқмаса, ушбу боб қоидалари қўлланилади.
Яширин ширкат иштирокчиларидан ҳар бири учинчи шахслар билан
муносабатларда шерикларининг умумий манфаатларини кўзлаб ўз номидан тузган
битимлар бўйича ўзининг бутун мол-мулки билан жавоб беради.
Шериклар ўртасидаги муносабатларда, уларнинг биргаликдаги фаолияти
жараёнида юзага келган мажбуриятлар умумий ҳисобланади.
54-боб. Оммавий танлов
976-модда. Оммавий танловни ташкил этиш
Ишни энг яхши бажарганлик ёки бошқа натижаларга эришганлик учун пул
мукофоти тўлаш ёки бошқа мукофот бериш тўғрисида (мукофот тўлаш тўғрисида) ошкора
(оммавий танлов) эълон қилган шахс танловни ўтказиш шартларига мувофиқ унинг
ғолиби деб топилган кимсага шартлашилган мукофотни тўлаши лозим.
Оммавий танлов танловни уюштирувчининг танловда иштирок этишга таклифи
матбуотда ва бошқа оммавий ахборот воситаларида эълон қилиш йўли билан барча
хоҳловчиларга қаратилганда очиқ ёки танловда иштирок этишга таклиф танловни
уюштирувчининг хоҳиши бўйича муайян доирадаги шахсларга юборилганда ёпиқ бўлиши
мумкин.
Танловни уюштирувчи танловда иштирок этиш истагини билдирган шахсларни
дастлабки саралашдан ўтказган тақдирда, очиқ танловда унинг иштирокчиларининг
дастлабки малакаси ҳақида шарт қўйилиши мумкин.
Оммавий танлов тўғрисидаги эълон топшириқнинг моҳиятини назарда тутувчи
шартларни, ишнинг натижаларини ёки бошқа ютуқларни баҳолаш мезонлари ва
тартибини, уларни тақдим этиш жойи, муддати ва тартибини, мукофотнинг миқдори ва
шаклини, шунингдек натижаларни эълон қилиш тартиби ва муддатларини ўз ичига олган
бўлиши лозим.
Танлов ғолиби билан шартнома тузиш мажбуриятини ўз ичига олган оммавий
танловга нисбатан ушбу бобнинг қоидалари, ушбу Кодекснинг 379-381-моддаларида
бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, қўлланади.
977-модда. Оммавий танлов шартларини ўзгартириш ва уни бекор қилиш
Оммавий танлов эълон қилган шахс ишларни тақдим этиш учун белгиланган
муддатнинг фақат биринчи ярими мобайнида унинг шартларини ўзгартиришга ёки
танловни бекор қилишга ҳақли.
Танлов шартларини ўзгартириш ёки уни бекор қилиш тўғрисида танлов қандай
усулда эълон қилинган бўлса, шундай усулда хабар берилиши лозим.
Танлов шартлари ўзгарган ёки у бекор қилинган тақдирда, танлов эълон қилган
шахс эълонда назарда тутилган ишни конкурс шартларининг ўзгартирилиши ёки унинг
бекор қилиниши ўзига маълум бўлгунча ёки маълум бўлиши лозим бўлгунча бажарган ҳар
қандай шахснинг харажатларини тўлаши лозим.
Агар танлов шартларини ўзгартиришда ёки уни бекор қилишда ушбу модданинг
биринчи ёки иккинчи қисмларида кўрсатилган талаблар бузилган бўлса, танловни эълон
қилган шахс эълонда кўрсатилган шартларга жавоб берадиган ишни бажарганларга
мукофот тўлаши лозим.
Танловни эълон қилган шахс, агар кўрсатилган иш танловдан мустасно тарзда,
хусусан, танлов тўғрисидаги эълонга қадар бажарилганлигини ёхуд аввал бошданоқ
танлов шартларига номувофиқ бўлганлигини исботласа, харажатларни тўлаш
мажбуриятидан озод қилинади.
978-модда. Мукофотни тўлаш тўғрисидаги қарор
Танлов ғолибига мукофотни тўлаш тўғрисидаги қарор танлов ҳақидаги эълонда
белгиланган тартиб ва муддатларда чиқарилиши ҳамда оммавий танлов иштирокчиларига
маълум қилиниши лозим.
Агар эълонда кўрсатилган натижаларга икки ёки ундан ортиқ шахснинг
биргаликда бажарилган ишида эришилган бўлса, мукофот улар ўртасида уларнинг
келишувига мувофиқ тақсимланади. Агар бундай келишувга эришилмаган бўлса,
мукофотни тақсимлаш тартибини суд белгилайди.
979-модда. Оммавий танловда ғолиб чиққан фан, адабиёт ва санъат
асарларидан фойдаланиш
Агар оммавий танлов нарсаси фан, адабиёт ёки санъат асаридан иборат бўлса,
танловни эълон қилган шахс, башарти танлов шартларида бошқача тартиб назарда
тутилмаган бўлса, шартлашилган мукофотга сазовор бўлган муаллиф билан унга тегишли
ҳақни тўлаган ҳолда, асардан фойдаланиш тўғрисида шартнома тузишда имтиёзли
ҳуқуқни қўлга киритади.
980-модда. Тақдим этилган ишларни оммавий танлов иштирокчиларига
қайтариш
Оммавий танловни эълон қилган шахс, агар танлов тўғрисидаги эълонда бошқача
тартиб назарда тутилмаган бўлса ёки бажарилган ишнинг хусусиятидан келиб чиқмаса,
мукофотга сазовор бўлмаган ишларни танлов иштирокчиларига қайтариши шарт.
55-боб. Мукофотни ошкора ваъда қилиш
981-модда. Мукофотни тўлаш мажбурияти
Эълонда кўрсатилган ҳаракатни ким унда белгиланган муддатда бажарса, ўшанга
пул мукофоти тўлаш ёки бошқа мукофотни бериш тўғрисида (мукофотни тўлаш
тўғрисида) ошкора эълон қилган шахс тегишли ҳаракатни содир этган ҳар қандай шахсга
ваъда қилинган мукофотни тўлаши шарт.
Мукофотни тўлаш мажбурияти мукофот ваъда қилиниши унинг ким томонидан
ваъда қилинганини аниқлаш имконини берган тақдирда юзага келади. Ваъдага қизиқиш
билдирган шахс ваъдани ёзма равишда тасдиқлашни талаб қилишга ҳақли ва, агар
ҳақиқатда мукофот тўғрисидаги эълон унда кўрсатилган шахс томонидан қилинмаган
бўлиб чиқса, бундай талаб қўйилмаганлиги оқибатлари хавфи унинг зиммасида бўлади.
Агар мукофотни ошкора ваъда қилишда унинг миқдори кўрсатилмаган бўлса, у
мукофотни ваъда қилган шахс билан келишувга кўра аниқланади, низо келиб чиққан
тақдирда эса судда аниқланади.
Мукофотни тўлаш мажбурияти, тегишли ҳаракат эълон қилиниши муносабати
билан ёки ундан мустасно тарзда бажарилганидан қатъи назар, юзага келади.
Эълонда кўрсатилган ҳаракатни бир неча шахс содир этган ҳолларда, улардан
тегишли ҳаракатни биринчи бўлиб содир этгани мукофотни олиш ҳуқуқига эга бўлади.
Агар эълонда кўрсатилган ҳаракат икки ёки ундан ортиқ шахс томонидан
бажарилган бўлса ва улардан қайси бири тегишли ҳаракатни биринчи бўлиб содир
этганини аниқлашнинг имкони бўлмаса, шунингдек, агар ҳаракат икки ёки бундан ортиқ
шахслар томонидан бир пайтнинг ўзида содир этилган бўлса, мукофот улар ўртасида баб-
баравар ёки уларнинг ўзаро келишувида назарда тутилган миқдорда тақсимланади.
Агар мукофот тўғрисидаги эълонда бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса ёки
унда кўрсатилган ҳаракат хусусиятидан келиб чиқмаса, бажарилган ҳаракатнинг эълонда
мавжуд бўлган талабларга мувофиқлиги мукофотни ошкора ваъда қилган шахс томонидан
аниқланади, низо келиб чиққан тақдирда эса судда аниқланади.
982-модда. Мукофот ҳақидаги ошкора ваъдани бекор қилиш
Мукофот тўлашни ошкора эълон қилган шахс берилган ваъдадан худди шундай
тартибда воз кечишга ҳақли, воз кечишга йўл қўйилмаслиги эълоннинг ўзида назарда
тутилган ёки ундан келиб чиқадиган ёки мукофот ваъда қилинган ҳаракатни содир этиш
учун муайян муддат берилган ёхуд воз кечишни эълон қилиш пайтига келиб бир ёки бир
неча қизиқиш билдирган шахслар эълонда кўрсатилган ҳаракатни бажариб бўлган ҳоллар
бундан мустасно.
Мукофот ҳақидаги ошкора ваъдани бекор қилиш мукофот тўғрисида эълон қилган
шахсни қизиқиш билдирган шахсга у эълонда кўрсатилган ҳаракатни бажариши
муносабати билан қилган харажатларини қоплашдан озод қилмайди. Қоплаш миқдори
барча ҳолларда эълонда кўрсатилган мукофотдан ортиқча бўлиши мумкин эмас.
56-боб. Қимор ва гаров ўйинлар ўтказиш
983-модда. Қимор ва гаров ўйинлар уюштириш ҳамда уларда иштирок этиш
билан боғлиқ талаблар
Фуқаролар ва юридик шахсларнинг таваккалчиликка асосланган қимор ёки гаров
ўйинлар (қимор ва бас бойлаш) уюштириш ёки уларда иштирок этиш билан боғлиқ
талаблари судда ҳимоя қилинмайди, қимор ёки гаров ўйинлар алдов, зўравонлик, таҳдид
қилиш таъсирида ёхуд ўз вакилининг қимор ёки гаров ўйинлари ташкилотчиси билан
ғаразли келишуви туфайли иштирок этган шахсларнинг талаблари ва ушбу Кодекснинг
984-моддасида кўрсатилган муносабатлардан келиб чиқадиган талаблар бундан мустасно.
Олдинги таҳрирга қаранг.
984-модда. Давлат томонидан лотереялар ўтказишнинг ўзига хос
хусусиятлари
Лотереялар ташкилотчиси — давлат, ваколатли давлат органидан рухсатнома
(лицензия) олган шахслар ва лотереялар иштирокчилари ўртасидаги муносабатлар
шартномага асосланади. Бундай шартнома лотерея билети бериш орқали
расмийлаштирилади ва иштирокчи лотерея билети қийматини тўлаган пайтдан эътиборан
тузилган деб ҳисобланади.
Ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилган шартномани тузиш
тўғрисидаги таклиф лотереялар ўтказиш муддати ва ютуқни аниқлаш тартиби ҳамда унинг
миқдори ҳақидаги шартларни ўз ичига олган бўлиши лозим.
Лотереялар ташкилотчиси уларни белгиланган муддатда ўтказишдан бош тортган
тақдирда, лотереялар иштирокчилари уларнинг ташкилотчисидан лотереяларни қолдириш
ёки уларнинг муддатини бошқа вақтга кўчириш туфайли етказилган ҳақиқий зарарнинг
ўрнини қоплашни талаб қилишга ҳақли.
Лотереялар ўтказиш шартларига мувофиқ ютган деб эътироф этиладиган
шахсларга лотереяларни ўтказиш шартларида назарда тутилган миқдорда, шаклда (пул
ёки буюм ҳолида) ва муддатларда, агар бу шартларда муддат кўрсатилмаган бўлса,
лотереялар натижалари чиқарилган пайтдан эътиборан ўн кундан кечиктирмай лотереялар
ташкилотчиси томонидан ютуқ тўланиши лозим.
Лотереялар ташкилотчиси ушбу модданинг тўртинчи қисмида кўрсатилган
мажбуриятини бажармаган тақдирда, лотереяда ютган иштирокчи лотереялар
ташкилотчисидан ютуқни тўлашни, шунингдек шартноманинг ташкилотчи томонидан
бузилиши туфайли етказилган зарарларнинг ўрнини қоплашни талаб қилишга ҳақли. (984-модда Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 14 сентябрдаги ЎРҚ-109-сонли
Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 37-38-сон, 377-модда)
57-боб. Зарар етказишдан келиб чиқадиган мажбуриятлар
1-§. Умумий қоидалар
985-модда. Зарар етказганлик учун жавобгарликнинг умумий асослари
Олдинги таҳрирга қаранг.
Ғайриқонуний ҳаракат (ҳаракатсизлик) туфайли фуқаронинг шахсига ёки мол-
мулкига етказилган зарар, шунингдек юридик шахсга етказилган зарар, шу жумладан бой
берилган фойда зарарни етказган шахс томонидан тўлиқ ҳажмда қопланиши лозим.
(985-модданинг биринчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 15 декабрдаги
175-II-сон Қонуни таҳририда— Олий Мажлис Ахборотномаси, 2001 й., 1-2-сон, 23-модда)
Қонунда зарарни тўлаш мажбурияти зарар етказувчи бўлмаган шахсга
юклатилиши мумкин.
Қонун ҳужжатларида ёки шартномада жабрланувчиларга зарарни тўлашдан
ташқари товон тўлаш мажбурияти белгилаб қўйилиши мумкин.
Зарар етказган шахс, агар зарар ўз айби билан етказилмаганини исботласа,
зарарни тўлашдан озод қилинади. Қонунда зарар етказган шахснинг айби бўлмаган
тақдирда ҳам зарарни тўлаш назарда тутилиши мумкин.
Қонуний ҳаракатлар туфайли етказилган зарар қонунда назарда тутилган
ҳолларда тўланиши лозим.
Агар зарар жабрланувчининг илтимоси ёки розилиги билан етказилган бўлса,
зарар етказган шахснинг ҳаракатлари эса жамиятнинг ахлоқий тамойилларини бузмаса,
зарарни тўлаш рад этилиши мумкин.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
986-модда. Зарар етказишнинг олдини олиш
Келгусида зарар етказилиши хавфи борлиги бундай хавфни юзага келтирадиган
фаолиятни тақиқлаш тўғрисида даъво қўзғатишга асос бўлиши мумкин.
Агар етказилган зарар зарар етказишни давом эттираётган корхона, иншоотдан
фойдаланиш ёхуд бошқа ишлаб чиқариш фаолиятининг оқибати бўлса, суд жавобгарга
зарарни қоплашдан ташқари тегишли фаолиятни тўхтатиб туриш ёки тугатиш
мажбуриятини юклашга ҳақли.
Тегишли фаолиятни тўхтатиб туриш ёки тугатиш жамоатчилик манфаатларига
зид бўлган тақдирдагина, суд бу ҳақдаги даъвони рад этиши мумкин. Бундай фаолиятни
тўхтатиб туришни ёки тугатишни рад этиш жабрланувчиларни ушбу фаолият туфайли
етказилган зарарни ундириш ҳуқуқидан маҳрум этмайди.
987-модда. Зарурий мудофаа ҳолатида зарар етказганлик
Зарурий мудофаа ҳолатида етказилган зарар, агар бунда мудофаа чегарасидан
чиқилмаган бўлса, тўланмайди.
Агар ғайриқонуний тажовуздан ҳимояланиш пайтида ҳимояланувчи учинчи
шахсга зарар етказган бўлса, бу зарар тажовуз қилган шахс томонидан тўланиши лозим.
Шахсга унинг жиноий ҳаракатларининг пайини қирқиш ёхуд уни ушлаш ва
тегишли органларга олиб бориш сабабли етказилган зарар тўланмайди.
988-модда. Охирги зарурат ҳолатида зарар етказганлик
Олдинги таҳрирга қаранг.
Охирги зарурат ҳолатида етказилган зарар, яъни зарар етказган шахснинг ўзига
ёки бошқа шахсларга таҳдид солган хавфни бартараф этиш учун охирги зарурат ҳолатида
етказилган зарар, агар бу хавф мазкур ҳолатларда бошқа воситалар билан бартараф
этилиши мумкин бўлмаса, зарар етказган шахс томонидан тўланиши лозим, бундан
қонунда назарда тутилган ҳоллар мустасно. (988-модда Ўзбекистон Республикасининг 2015 йил 10 августдаги ЎРҚ-389-сонли Қонуни
таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2015 й., 32-сон, 425-модда)
Бундай зарар етказилган ҳолатларни ҳисобга олиб, суд уни тўлаш мажбуриятини
зарарни етказган шахс учинчи шахснинг манфаатини кўзлаб ҳаракат қилган бўлса, ўша
шахсга юклаши ёхуд бу учинчи шахсни ҳам, зарар етказган шахсни ҳам зарарни тўлашдан
тўлиқ ёки қисман озод қилиши мумкин.
989-модда. Юридик шахснинг ёки фуқаронинг ўз ходими томонидан
етказилган зарар учун жавобгарлиги
Юридик шахс ёхуд фуқаро ўз ходими меҳнат (хизмат, лавозим) мажбуриятларини
бажариб турган вақтида етказган зарарни қоплайди.
Ушбу бобнинг қоидаларига мувофиқ, меҳнат шартномаси асосида, шунингдек
фуқаровий-ҳуқуқий шартнома асосида иш бажараётган фуқаролар, агар бунда ишларни
бехатар олиб бориш юзасидан тегишли юридик шахснинг ёки фуқаронинг топшириғи
бўйича ёки назорати остида ҳаракат қилган бўлсалар ёки ҳаракат қилишлари лозим бўлган
бўлса, ходимлар деб эътироф этиладилар.
Хўжалик ширкатлари ва жамиятлари, ишлаб чиқариш кооперативлари ўз
иштирокчилари (аъзолари) томонидан улар ширкат ва жамият ёки кооперативнинг
тадбиркорлик, ишлаб чиқариш ёки бошқа фаолиятини амалга ошириш вақтида етказилган
зарарни қоплайдилар.
990-модда. Давлат органлари, фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш
органлари, шунингдек уларнинг мансабдор шахслари томонидан етказилган зарар
учун жавобгарлик
Олдинги таҳрирга қаранг.
Давлат органларининг, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органларининг қонунга
хилоф қарорлари натижасида фуқарога ёки юридик шахсга етказилган зарар, улар
мансабдор шахсларининг айбидан қатъи назар, суднинг қарори асосида қопланиши лозим.
Давлат органлари, фуқаролар ўзини ўзи бошқариш органлари мансабдор
шахсларининг қонунга хилоф ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги) натижасида фуқарога ёки
юридик шахсга етказилган зарар суднинг қарори асосида қопланиши лозим.
Зарар ушбу Кодекснинг 15-моддасида назарда тутилган тартибда қопланади. (990-модданинг матни Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 15 декабрдаги 175-II-сон
Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2001 й., 1-2-сон, 23-модда)
991-модда. Суриштирув, дастлабки тергов, прокуратура органлари ва
суднинг қонунга хилоф ҳаракатлари туфайли етказилган зарар учун жавобгарлик
Олдинги таҳрирга қаранг.
Қонунга хилоф тарзда ҳукм этиш, қонунга хилоф тарзда жиноий жавобгарликка
тортиш, эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олишни ёки муносиб хулқ-атворда бўлиш ҳақида
тилхат олишни қонунга хилоф қўлланиш, қамоқ тариқасидаги маъмурий жазони қонунга
хилоф тарзда бериш натижасида фуқарога етказилган зарар суриштирув, дастлабки
тергов, прокуратура органлари ва суднинг мансабдор шахслари айбидан қатъи назар,
қонунда белгиланган тартибда давлат томонидан тўла ҳажмда тўланади. Суднинг қарори
билан зарарни қоплаш зарар етказилишида айбдор бўлган мансабдор шахслар зиммасига
юкланиши мумкин. (991-модданинг биринчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 15 декабрдаги
175-II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2001 й., 1-2-сон, 23-модда)
Суриштирув, дастлабки тергов, прокуратура органлари ва суднинг бошқа
тарздаги қонунга хилоф фаолияти натижасида фуқарога ёки юридик шахсга етказилган
зарар, агар қонунда бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса, умумий асосларда
тўланади.
992-модда. Зарарнинг ўз жавобгарлигини суғурталаган шахс томонидан
тўланиши
Ихтиёрий ёки мажбурий суғурта тартибида жабрланувчи фойдасига ўз
жавобгарлигини суғурталаган юридик шахс ёки фуқаро етказилган зарарни тўлиқ қоплаш
учун суғурта пули етишмаган тақдирда, суғурта пули ва зарарнинг ҳақиқий миқдори
ўртасидаги фарқни тўлайди.
993-модда. Ўн тўрт ёшгача бўлган вояга етмаганлар томонидан етказилган
зарар учун жавобгарлик
Ўн тўрт ёшгача бўлган вояга етмаган (кичик ёшдаги бола) томонидан етказилган
зарар учун унинг ота-онаси (фарзандликка олувчилари) ёки васийлари, агар зарар
уларнинг айби билан етказилмаганлигини исботлай олмасалар, жавобгар бўладилар.
Агар васийликка муҳтож кичик ёшдаги бола тегишли тарбиялаш, даволаш
муассасасида, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш муассасасида ёки қонунга кўра васийси
ҳисобланадиган бошқа шунга ўхшаш муассасада турган бўлса, бу муассаса, агар зарар
муассасанинг айби билан етказилмаганлигини исботлай олмаса, кичик ёшдаги бола
томонидан етказилган зарарни тўлаши шарт.
Агар кичик ёшдаги бола ўқув юрти, тарбиялаш, даволаш муассасаси ёки унинг
устидан назоратни амалга ошириши шарт бўлган бошқа муассасанинг, шунингдек
шартнома асосида назоратни амалга оширувчи шахснинг назорати остида турган вақтда
зарар етказган бўлса, бу муассасалар ва шахслар, агар зарар уларнинг назоратни амалга
оширишдаги айби билан етказилмаганлигини исботлай олмасалар, зарар учун жавобгар
бўладилар.
Ота-она (фарзандликка олувчилар), васийлар, ўқув юртлари, тарбиялаш, даволаш
муассасалари ва бошқа муассасаларнинг кичик ёшдаги бола томонидан етказилган
зарарни тўлаш мажбурияти кичик ёшдаги бола вояга етиши ёки у зарарни тўлаш учун
етарлича мол-мулк олиши муносабати билан бекор бўлмайди.
Агар ота-она (фарзандликка олувчилар), васийлар, шунингдек ушбу модданинг
учинчи қисмида кўрсатилган бошқа шахслар вафот этган бўлсалар ёки улар зарарни тўлаш
учун етарли маблағга эга бўлмасалар, тўлиқ муомалага лаёқатли бўлиб қолган зарар
етказувчининг ўзи бундай маблағга эга бўлса, суд тарафларнинг мулкий аҳволини,
шунингдек бошқа ҳолатларни инобатга олиб, зарарни тўлиқ ёки қисман зарар
етказувчининг ўз мол-мулки ҳисобидан қоплаш тўғрисида қарор қабул қилишга ҳақли.
994-модда. Ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган вояга етмаганлар
томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик
Ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган вояга етмаганлар етказилган зарар учун
умумий асосларда мустақил жавобгар бўладилар.
Ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган вояга етмаганнинг зарарни қоплаш учун
етарли мол-мулки ёки бошқа даромад манбалари бўлмаган тақдирда, зарар тўлиғича ёки
унинг етишмаган қисми вояга етмаганнинг ота-онаси (фарзандликка олувчилари) ёки
васийи томонидан, агар улар зарар ўзларининг айби билан етказилмаганлигини исботлай
олмасалар, тўланиши лозим.
Агар ҳомийликка муҳтож ўн тўрт ёшдан ўн саккиз ёшгача бўлган вояга етмаган
тегишли тарбиялаш, даволаш муассасасида, аҳолини ижтимоий ҳимоя қилиш
муассасасида ёки қонунга кўра унинг ҳомийси ҳисобланувчи бошқа шунга ўхшаш
муассасада турган бўлса, бу муассасалар, агар зарар уларнинг айби билан
етказилмаганлигини исботлай олмасалар, зарарни тўлиғича ёки унинг етишмайдиган
қисмини тўлашлари шарт.
Зарар етказган вояга етганида ёхуд у вояга етмасидан унда мол-мулк ёки зарарни
тўлаш учун етарли даромад манбалари пайдо бўлганида ёхуд у вояга етмасидан муомала
лаёқатига эга бўлганида ота-она (фарзандликка олувчилар), ҳомий ва тегишли
муассасанинг зарарни тўлаш бўйича мажбурияти тугайди.
995-модда. Ота-оналик ҳуқуқларидан маҳрум этилган ота-онанинг вояга
етмаганлар томонидан етказилган зарар учун жавобгарлиги
Суд ота-оналик ҳуқуқларидан маҳрум этилган ота-онага уларнинг вояга етмаган
болалари томонидан ота-онаси ўз ҳуқуқларидан маҳрум қилинганидан кейин уч йил ичида
содир этилган зарар учун, агар боланинг зарар етказилишига сабаб бўлган хулқ-атвори
улар болани тарбиялаш бўйича ўз мажбуриятларини лозим даражада
бажармаганликларининг оқибати бўлса, жавобгарликни юклаши мумкин.
996-модда. Муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаро томонидан етказилган
зарар учун жавобгарлик
Муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаро томонидан етказилган зарарни унинг
васийи ёки унинг устидан назоратни амалга ошириши шарт бўлган ташкилот, агар зарар
уларнинг айби билан етказилмаганлигини исботлай олмаса, тўлайди.
Васий ёки ташкилотнинг муомалага лаёқатсиз деб топилган фуқаро томонидан
етказилган зарарни тўлаш бўйича мажбурияти, унинг муомала лаёқати тикланган
тақдирда ҳам тугамайди.
Агар васий вафот этса ёхуд зарарни тўлаш учун етарлича маблағга эга бўлмаса,
зарар етказувчининг ўзи эса бундай маблағга эга бўлса, суд жабрланувчининг ва зарар
етказувчининг мулкий аҳволини, шунингдек бошқа ҳолатларни инобатга олиб, зарарни
тўлиғича ёки қисман зарар етказувчининг мол-мулки ҳисобидан тўлаш тўғрисида қарор
қабул қилишга ҳақли.
997-модда. Муомала лаёқати чекланган фуқаро томонидан етказилган зарар
учун жавобгарлик
Муомала лаёқати чекланган деб топилган фуқаро томонидан спиртли ичимликлар
ёки гиёҳвандлик воситаларини суиистеъмол қилиш оқибатида етказилган зарарни унинг
ўзи умумий асосларда тўлайди.
998-модда. Ўз ҳаракатларининг аҳамиятини тушуна олмайдиган фуқаро
томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик
Ўз ҳаракатларининг аҳамиятини тушуна олмайдиган ёки уларни идора қила
олмайдиган ҳолатда зарар етказган муомалага лаёқатли фуқаро, шунингдек ўн тўрт ёшдан
ўн саккиз ёшгача бўлган вояга етмаган келтирган зарари учун жавобгар бўлмайди.
Агар жабрланувчининг ҳаёти ёки соғлиғига зарар етказилган бўлса, суд
жабрланувчининг ва зарар етказувчининг мулкий аҳволини, шунингдек бошқа ҳолатларни
инобатга олиб, зарарни тўлаш мажбуриятини тўлиғича ёки қисман зарар етказувчига
юклаши мумкин.
Зарар етказувчи, агар спиртли ичимликлар, гиёҳвандлик воситалари истеъмол
қилиш туфайли ёки бошқа усулда ўзини ўзи шу ҳолатга келтирган бўлса, жавобгарликдан
озод қилинмайди.
Агар зарар руҳий ҳолати бузилгани (руҳий касаллик ёки ақли заифлик) оқибатида
ўз ҳаракатлари аҳамиятини тушуна олмаган ёки уларни идора қила олмаган шахс
томонидан етказилган бўлса, зарарни тўлаш мажбурияти суд томонидан бу шахс билан
бирга яшовчи, зарар етказувчининг бундай ҳолати ҳақида билган, лекин уни муомалага
лаёқатсиз деб топиш ва унинг устидан васийлик ўрнатиш тўғрисида масала қўймаган эри
(хотини), ота-онаси, вояга етган фарзандларига юкланиши мумкин.
999-модда. Теварак-атрофдагиларга ошиқча хавф туғдирадиган фаолият
туфайли етказилган зарар учун жавобгарлик
Фаолияти теварак-атрофдагиларга ошиқча хавф туғдирадиган юридик шахслар ва
фуқаролар (транспорт ташкилотлари, саноат корхоналари, қурилишлар, транспорт
воситаларининг эгалари ва бошқалар) ошиқча хавф манбаи етказган зарарни, агар зарар
бартараф қилиб бўлмайдиган куч ёки жабрланувчининг қасддан қилган ҳаракати
оқибатида юзага келганини исботлай олмасалар, тўлашлари шарт.
Зарарни тўлаш мажбурияти ошиқча хавф манбаига мулк ҳуқуқи, хўжалик юритиш
ҳуқуқи ёки оператив бошқарув ҳуқуқи ёхуд бошқа ҳар қандай қонуний асосда (мулкий
ижара шартномаси, транспорт воситасини бошқариш ҳуқуқини берадиган ишончнома,
тегишли органнинг унга ортиқча хавф манбаини топшириш тўғрисидаги фармойишига
кўра ва ҳоказо) эгалик қилувчи юридик шахс ёки фуқарога юкланади.
Ошиқча хавф манбаларининг эгалари бу манбаларнинг бир бирига таъсири
(транспорт воситаларининг тўқнашуви ва ҳоказо) натижасида учинчи шахсларга
етказилган зарар учун ушбу модданинг биринчи ва иккинчи қисмларида назарда тутилган
асослар бўйича солидар жавобгар бўладилар.
Ошиқча хавф манбаларининг ўзаро таъсири натижасида уларнинг эгаларига
етказилган зарар умумий асосларда қопланади. Бунда бир тарафнинг айби билан
етказилган зарар шу тараф томонидан тўлиқ ҳажмда қопланади, иккала ёки бир нечта
тарафларнинг айби билан етказилган зарар эса улардан ҳар бирининг айби даражасига
мутаносиб равишда қопланади. Тарафлардан ҳар бирининг айби даражасини аниқлаш
имконияти бўлмаганда жавобгарлик улар ўртасида тенг баравар тақсимланади. Зарарнинг
етказилишида тарафларнинг айби бўлмаганда улардан ҳеч бири зарарни қоплашни талаб
қилиш ҳуқуқига эга эмас. Бундай ҳолда тарафларнинг ҳар бири ўзи кўрган зарар хавфини
зиммасига олади.
Ошиқча хавф манбаининг эгаси шу манба етказган зарар учун, агар манба
эгасининг тасарруфидан бошқа шахсларнинг ғайриҳуқуқий ҳаракатлари (ҳаракатсизлиги)
натижасида чиқиб кетганлигини исботласа, жавобгар бўлмайди. Бундай ҳолларда ошиқча
хавф манбаи томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик манбани ғайриҳуқуқий
эгаллаб олган шахснинг зиммасида бўлади. Бу манбани эгасининг тасарруфидан
ғайриҳуқуқий тортиб олишда эгасининг айби бўлган тақдирда, жавобгарлик унинг эгасига
ҳам, ошиқча хавф манбаини эгаллаб олган шахсларга ҳам юкланиши мумкин.
1000-модда. Биргаликда етказилган зарар учун жавобгарлик
Биргаликда зарар етказган шахслар жабрланувчининг олдида солидар жавобгар
бўладилар.
Жабрланувчининг аризасига кўра ва унинг манфаатларини кўзлаб, суд биргаликда
зарар етказган шахсларга ҳиссали жавобгарликни юклашга ҳақли.
1001-модда. Зарар етказган шахсга нисбатан регресс ҳуқуқи
Бошқа шахс (меҳнат мажбуриятларини бажараётган ходим, транспорт воситасини
бошқарувчи шахс ва ҳ.к) томонидан етказилган зарарни тўлаган шахс бу шахсга нисбатан,
агар қонунда бошқача миқдор белгиланмаган бўлса, тўланган товон миқдорида қайта
талаб қилиш (регресс) ҳуқуқига эга.
Биргаликда етказилган зарарни тўлаган зарар етказувчи зарар етказувчиларнинг
ҳар биридан жабрланувчига тўланган товоннинг ҳар бир зарар етказувчининг айби
даражасига мос улушини талаб қилишга ҳақли. Айбнинг даражасини аниқлаш имконияти
бўлмаганда улушлар тенг баравар деб ҳисобланади.
Суриштирув, дастлабки тергов, прокуратура органлари ва суднинг мансабдор
шахслари томонидан етказилган зарарни тўлаган давлат бундай шахсларнинг айби
суднинг қонуний кучга кирган ҳукми билан аниқланган ҳолларда, бу шахсларга нисбатан
регресс ҳуқуқига эга.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Террорчиликка қарши операция ўтказиш натижасида етказилган зарарнинг
ўрнини қоплаган давлат содир этилган айбли ҳаракатлари террорчиликка қарши операция
ўтказилишига сабаб бўлган шахсга нисбатан тўланган товон миқдорида қайта талаб
қилиш (регресс) ҳуқуқига эга. (1001-модда Ўзбекистон Республикасининг 2015 йил 10 августдаги ЎРҚ-389-сонли
Қонунига асосан тўртинчи қисм билан тўлдирилган — ЎР ҚҲТ, 2015 й., 32-сон, 425-модда)
Ушбу Кодекснинг 993 –– 996, 998-моддаларида кўрсатилган асослар бўйича
зарарни тўлаган шахслар зарар етказган шахсга нисбатан қайта талаб қилиш (регресс)
ҳуқуқига эга эмас.
1002-модда. Уй ҳайвонлари томонидан етказилган зарар учун жавобгарлик
Уй ҳайвони томонидан етказилган зарар учун унинг мулкдори ёки бу ҳайвонга
эгалик қилувчи ва ундан фойдаланувчи шахс умумий асосларда жавобгар бўлади.
1003-модда. Зарарнинг ўрнини қоплаш усуллари
Суд зарарни қоплаш тўғрисидаги талабни қаноатлантирар экан, иш ҳолатларига
мувофиқ равишда, етказилган зарар учун жавобгар шахсга зарарни аслича қоплаш
(ўшандай турдаги ва сифатдаги ашёни тақдим этиш, шикастланган ашёни тузатиш ва
ҳоказо) ёки етказилган зарарни тўлаш мажбуриятини юклайди.
1004-модда. Жабрланувчининг айбини ва зарар етказган шахснинг мулкий
ҳолатини ҳисобга олиш
Жабрланувчининг қасддан иш кўриши натижасида юзага келган зарар
тўланмайди.
Агар жабрланувчи ўзининг қўпол эҳтиётсизлиги туфайли зарарнинг юзага
келишига ёки ортишига кўмаклашган бўлса, унда жабрланувчининг ва зарар
етказувчининг айби даражасига қараб товон миқдори камайтирилиши лозим.
Жабрланувчи қўпол эҳтиётсизлик қилганда ва зарар етказувчининг айби
бўлмаганда, унинг жавобгарлиги айбидан қатъи назар, юзага келган ҳолларда, товон
миқдори камайтирилиши лозим ёки, агар қонунда бошқача тартиб назарда тутилмаган
бўлса, зарарни тўлаш рад этилиши мумкин. Фуқаронинг ҳаёти ёки соғлиғига зарар
етказилганда товон тўлашни рад этишга йўл қўйилмайди.
Қўшимча харажатларни тўлашда, боқувчисининг вафоти муносабати билан
кўрилган зарарни тўлашда, шунингдек дафн этиш харажатларини тўлашда
жабрланувчининг айби ҳисобга олинмайди.
Суд фуқаро томонидан етказилган зарарни қоплаш миқдорини, унинг мулкий
ҳолатини ҳисобга олиб, камайтириши мумкин, зарар қасддан қилинган ҳаракатлар
(ҳаракатсизлик) туфайли етказилган ҳоллар бундан мустасно.
2-§. Фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш
1005-модда. Шартномаларга оид ёки бошқа мажбуриятларни бажаришда
фуқаронинг ҳаёти ёки соғлиғига етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш
Шартнома мажбуриятларини бажаришда, шунингдек ҳарбий хизмат
мажбуриятларини, ички ишлар органларидаги хизматни ва бошқа шунга ўхшаш
мажбуриятларни бажаришда фуқаронинг ҳаёти ёки соғлиғига етказилган зарар, агар
қонунда ёки шартномада жавобгарликнинг анча юқори миқдори назарда тутилмаган
бўлса, ушбу боб қоидаларига мувофиқ қопланади.
1006-модда. Соғлиққа шикаст етказилганлиги туфайли кўрилган зарарнинг
ўрнини қоплаш ҳажми ва хусусияти
Фуқаро майиб қилинганда ёки унинг соғлиғига бошқача шикаст етказилганда
жабрланувчи оладиган ёки муайян равишда олиши мумкин бўлган йўқотилган иш ҳақи
(даромадлари), шунингдек саломатлигига шикаст етказилиши туфайли қилган қўшимча
харажатлари, шу жумладан даволаниш, қўшимча овқатланиш, дори-дармонлар сотиб
олиш, протез қўйдириш, бировнинг парваришида бўлиш, санаторий-курортда даволаниш,
махсус транспорт воситаларини сотиб олиш, бошқа касбга тайёргарликдан ўтиш
харажатлари, агар жабрланувчининг ана шу ёрдам ва парвариш турларига муҳтожлиги
ҳамда уларни бепул олиш ҳуқуқига эга эмаслиги аниқланса, ўрни қопланиши лозим.
Йўқотилган иш ҳақини (даромадларни) аниқлашда жабрланувчига майиб бўлиши
ёки соғлиғига бошқача шикаст етиши сабабли тайинланган ногиронлик пенсияси, худди
шунингдек соғлиғига зарар етказилмасидан олдинги ва ундан кейинги бошқа турдаги
пенсиялар, нафақалар ва бошқа шунга ўхшаш тўловлар эътиборга олинмайди ва зарарни
қоплаш миқдорини камайтиришга сабаб бўлмайди (зарарни қоплаш ҳисобига
киритилмайди). Зарарни қоплаш ҳисобига, шунингдек жабрланувчи соғлиғига шикаст
етказилганидан кейин оладиган иш ҳақи (даромади) ҳам киритилмайди.
Қонун ҳужжатлари ёки шартнома билан ушбу моддага мувофиқ жабрланувчига
тегадиган тўлов ҳажми ва миқдори кўпайтирилиши мумкин.
1007-модда. Соғлиққа шикаст етказилиши натижасида йўқотилган иш
ҳақини (даромадни) аниқлаш
Ўрни қопланиши лозим бўлган йўқотилган иш ҳақи (даромад)нинг миқдори
майибланишгача ёки соғлиққа бошқача шикаст етказилишигача ёхуд меҳнат қобилияти
йўқотилгунгача бўлган ўртача ойлик иш ҳақи (даромад)га нисбатан жабрланувчининг
касбий меҳнат қобилиятини йўқотиши даражасига, касби йўқ бўлганда эса — умумий
меҳнат қобилиятини йўқотиш даражасига мувофиқ фоизларда аниқланади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Жабрланувчининг йўқотилган иш ҳақи (даромади) таркибига ҳам асосий иш
жойидан, ҳам ўриндошлик бўйича ишлайдиган жойидан меҳнат ва фуқаровий-ҳуқуқий
шартномалар бўйича тўланадиган, жисмоний шахслардан олинадиган даромад солиғи
солинадиган барча турдаги меҳнат ҳақи қўшилади. Бир йўла тўланадиган тўловлар
(фойдаланилмаган таътил учун тўланадиган пул, меҳнат шартномаси бекор қилингандаги
ишдан бўшатиш нафақаси) ҳисобга олинмайди. Вақтинча меҳнатга қобилиятсизлик даври
ҳамда ҳомиладорлик ва туғиш таътили учун тўланган нафақа ҳисобга олинади.
Тадбиркорлик фаолиятидан олинадиган даромадлар, шунингдек муаллифлик гонорари
йўқотилган иш ҳақи (даромад) таркибига киритилади, бунда тадбиркорлик фаолиятидан
олинадиган даромадлар солиқ инспекциясининг маълумотлари асосида киритилади. (1007-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2008 йил 31 декабрдаги
ЎРҚ-197-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2008 й., 52-сон, 513-модда)
Иш ҳақи (даромад)нинг барча турлари солиқлар ушлаб қолинмасдан олдин
ҳисобланган суммаларда ҳисобга олинади.
Ўртача ойлик иш ҳақи (даромад) соғлиққа шикаст етказилишидан олдинги
ишланган ўн икки ой ичидаги иш ҳақи (даромад)нинг умумий суммасини ўн иккига
бўлиш йўли билан ҳисоблаб чиқилади. Зарар етказилган пайтгача жабрланувчи ўн икки
ойдан кам ишлаган ҳолларда ўртача иш ҳақи (даромад) соғлиққа шикаст етказилишидан
олдинги амалда ишланган ойлардаги иш ҳақи (даромад)нинг умумий суммасини ана шу
ойлар сонига бўлиш йўли билан ҳисоблаб чиқилади.
Жабрланувчи тўлиқ ишламаган ойлар унинг хоҳишига кўра бундан олдинги тўлиқ
ишланган ойларга алмаштирилади ёки уларни алмаштириш имконияти бўлмаганда
ҳисобдан чиқариб ташланади.
Жабрланувчи зарар етказилган пайтда ишламаётган бўлса, унинг хоҳишига кўра
меҳнат шартномаси бекор қилинишигача бўлган иш ҳақи (даромади) ёхуд мазкур жойда
унинг малакасидаги ходимга тўланадиган, аммо қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам
иш ҳақининг беш каррасидан кам бўлмаган одатдаги ҳақ тўлаш миқдори ҳисобга олинади.
Агар жабрланувчининг иш ҳақида (даромадларида) унинг майиб қилиниши ёки
соғлиғига бошқача шикаст етказилишига қадар унинг мулкий аҳволини яхшиловчи
барқарор ўзгаришлар содир бўлган (эгаллаб турган лавозими бўйича иш ҳақи оширилган,
юқорироқ ҳақ тўланадиган ишга ўтказилган, кундузги ўқув юртини битирганидан кейин
ишга кирган) бўлса ва ўзгаришнинг барқарорлиги ёки жабрланувчининг иш ҳақи
ўзгариши эҳтимоли исботланган бошқа ҳолларда, унинг ўртача ойлик иш ҳақини
аниқлашда у тегишли ўзгаришдан кейин олган ёки олиши лозим бўлган иш ҳақи
(даромад)гина ҳисобга олинади.
1008-модда. Вояга етмаган шахснинг соғлиғига шикаст етказилганда
зарарнинг ўрнини қоплаш
Ўн тўрт ёшга тўлмаган ва иш ҳақи (даромад) олмайдиган вояга етмаган шахс
майиб бўлиб қолган ёки соғлиғига бошқача тарзда шикаст етказилган тақдирда зарар
етказилганлиги учун жавобгар шахс соғлиққа шикаст етказилиши туфайли қилинган
харажатларнинг ўрнини қоплаши шарт.
Жабрланувчи ўн тўрт ёшга тўлганда, шунингдек ўн тўртдан ўн саккиз ёшгача
бўлган иш ҳақи (даромад) олмайдиган вояга етмаган шахсга зарар етказилган тақдирда,
етказилган зарар учун жавобгар шахс жабрланувчига соғлиққа шикаст етказилиши
туфайли қилинган харажатлардан ташқари, шунингдек унинг меҳнат қобилияти
йўқотилганлиги ёки камайганлиги билан боғлиқ зарарни қонун ҳужжатларида
белгиланган энг кам иш ҳақининг беш карраси миқдоридан келиб чиқиб, қоплаши шарт.
Агар вояга етмаган шахс соғлиғига шикаст етказилгунига қадар иш ҳақи
(даромад)га эга бўлган бўлса, унда зарар ушбу иш ҳақи (даромад) миқдоридан келиб
чиқиб, аммо қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам иш ҳақининг беш каррасидан кам
бўлмаган миқдорда тўланади.
Соғлиғига илгари шикаст етказилган вояга етмаган шахс меҳнат фаолияти
бошланганидан сўнг зарар учун тўланаётган ҳақни у оладиган иш ҳақи (даромад) ёхуд
унга лавозими бўйича белгиланган ҳақ миқдоридан ёки у ишлаётган жойдаги айни
шундай малакадаги ходимнинг иш ҳақи (даромади) миқдоридан келиб чиқиб,
кўпайтиришни талаб қилишга ҳақли.
1009-модда. Боқувчиси вафот этганлиги натижасида зиён кўрган шахсларга
зарарни тўлаш
Боқувчиси вафот этган тақдирда қуйидагилар зарарни ундириш ҳуқуқига эга:
марҳумнинг қарамоғида турган ёки у вафот этган кунгача ундан таъминот олиш
ҳуқуқига эга бўлган меҳнатга лаёқатсиз шахслар;
марҳумнинг вафотидан кейин туғилган фарзанди;
меҳнат қобилиятидан қатъи назар, марҳумнинг қарамоғида бўлган унинг ўн тўрт
ёшга тўлмаган ёхуд кўрсатилган ёшга тўлган бўлса ҳам тиббиёт муассасасининг
хулосасига кўра саломатлиги бўйича бошқаларнинг парваришига муҳтож бўлган
болалари, неваралари, ака-укалари ва опа-сингилларини парваришлашда банд бўлган ва
ишламайдиган ота-онасидан бири, эри (хотини) ёки оиланинг бошқа аъзоси;
марҳумнинг қарамоғида бўлган ва унинг вафотидан кейин беш йил ичида
меҳнатга қобилиятсиз бўлиб қолган шахслар.
Ишламайдиган ва марҳумнинг ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган
болалари, неваралари, ака-укалари ва опа-сингилларини парваришлашда банд бўлган ота-
онасидан бири, эр (хотин) ёхуд оиланинг бошқа аъзоси парваришлашни амалга ошириш
даврида меҳнатга қобилиятсиз бўлиб қолган тақдирда, ана шу шахсларни парваришлаш
тугаганидан кейин зарарни ундириш ҳуқуқини сақлаб қолади.
Зарар қуйидагиларга тўланади:
вояга етмаганларга — ўн саккиз ёшга тўлгунга қадар;
ўн саккиз ёшдан ошган ўқувчиларга — ўқувнинг кундузги шаклида ўқишни
тугатгунга қадар, бироқ йигирма уч ёшдан ошмагунча;
эллик беш ёшдан ошган аёлларга ва олтмиш ёшдан ошган эркакларга — умрбод;
ногиронларга — ногиронлик муддатига;
марҳумнинг қарамоғида бўлган болалари, неваралари, ака-укалари ва опа-
сингилларини улар ўн тўрт ёшга тўлгунга қадар парваришлашда банд бўлган ота-онасидан
бири, эри (хотини) ёхуд оиланинг бошқа аъзосига.
1010-модда. Боқувчиси вафот этган тақдирда кўрилган зарарнинг ўрнини
қоплаш миқдори
Боқувчиси вафот этганлиги муносабати билан зарарни ундириш ҳуқуқига эга
бўлган шахсларга зарар марҳумнинг ушбу Кодекс 1007-моддаси қоидалари бўйича
аниқланган иш ҳақи (даромади)нинг марҳум ҳаёт вақтида улар ўз таъминоти учун олган
ёки олиш ҳуқуқига эга бўлган улуши миқдорида қопланади. Бу шахсларга зарарни
қоплашни аниқлашда марҳумнинг даромадлари таркибига иш ҳақи (даромад) билан бир
қаторда у ҳаёт вақтида олган пенсия, умрбод таъминот ва бошқа шунга ўхшаш тўловлар
киритилади.
Зарарнинг ўрнини қоплаш миқдорини аниқлашда боқувчиси вафот этганлиги
муносабати билан шахсларга тайинланган пенсия, шунингдек боқувчисининг вафотидан
олдин ҳам, вафотидан кейин ҳам тайинланган бошқа турдаги пенсиялар ҳамда иш ҳақи
(даромад), стипендия қоплаш ҳисобига киритилмайди.
Боқувчиси вафот этганлиги муносабати билан зарарни ундириш ҳуқуқига эга
бўлганларнинг ҳар бирига белгиланган қоплаш миқдори кейинчалик қайтадан ҳисоблаб
чиқилмайди, қуйидаги ҳоллар бундан мустасно:
боқувчининг вафотидан кейин фарзанд туғилиши;
вафот этган боқувчининг болалари, неваралари, ака-укалари ва опа-сингилларини
парваришлашда банд бўлган шахсларга ҳақ тўлашни тайинлаш ёки уни тўхтатиш.
Қонун ҳужжатларида ёки шартномада қоплаш миқдорини кўпайтириш назарда
тутилиши мумкин.
1011-модда. Зарар етказган шахснинг меросхўрлари томонидан зарарнинг
қопланиши
Фуқаро томонидан етказилган зарарни қоплаш мажбурияти унинг вафотидан
кейин меросни қабул қилиб олган меросхўрларига ўтади. Меросхўрлар жабрланувчининг
олдида ўзларига мерос бўлиб ўтган мол-мулкнинг ҳақиқий қиймати доирасида жавобгар
бўладилар. Вориссиз мол-мулк ўзига ўтган давлат ёки фуқароларнинг ўзини ўзи
бошқариш органи ҳам ана шундай асосларда жавобгар бўлади.
1012-модда. Зарарни қоплаш миқдорининг ўзгариши
Меҳнат қобилиятини қисман йўқотган жабрланувчи зарарни тўлаш мажбурияти
юкланган шахсдан исталган вақтда, агар унинг меҳнат қобилияти соғлиғига етказилган
шикаст туфайли ўзига зарарни ундириш белгиланган пайтда бўлганидагига нисбатан
ёмонлашса, қоплаш миқдорини тегишлича кўпайтиришни талаб қилишга ҳақли.
Жабрланувчининг соғлиғига етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш мажбурияти
зиммасига юкланган шахс, агар жабрланувчининг меҳнат қобилияти зарарни ундириш
белгиланган пайтда бўлгандагига нисбатан ошган бўлса, қоплаш миқдорини тегишлича
камайтиришни талаб қилишга ҳақли.
Жабрланувчи, агар зарарнинг ўрнини қоплаш мажбурияти зиммасига юкланган
фуқаронинг мулкий аҳволи яхшиланган бўлса, қоплаш миқдори эса ушбу Кодекс 1004-
моддасининг бешинчи қисмига мувофиқ камайтирилган бўлса, зарарни тўлаш миқдорини
кўпайтиришни талаб қилишга ҳақли.
Суд зарар етказган фуқаронинг талабига биноан, агар унинг мулкий аҳволи
ногиронлиги ёхуд пенсия ёшига етганлиги сабабли зарарнинг ўрнини қоплаш белгиланган
пайтдагига нисбатан ёмонлашган бўлса, зарарнинг ўрнини қоплаш миқдорини
камайтириши мумкин, зарар қасддан етказилган ҳоллар бундан мустасно.
1013-модда. Турмуш қийматининг ошиб бориши ва қонун ҳужжатларида
белгиланган энг кам иш ҳақи миқдорининг оширилиши муносабати билан зарарни
қоплашнинг кўпайиши
Қонун ҳужжатларида белгиланган тартибда иш ҳақининг энг кам миқдори
оширилганида бой берилган иш ҳақи (даромад)ни, жабрланувчининг соғлиғига путур
етказилиши ва унинг вафоти муносабати билан белгиланган бошқа тўловларни қоплаш
суммалари қонун ҳужжатларида белгиланган энг кам иш ҳақи миқдорининг оширилишига
мутаносиб равишда кўпайтирилади.
1014-модда. Зарарнинг ўрнини қоплаш тўловлари
Жабрланувчининг меҳнат қобилияти пасайиши ёки унинг вафот этганлиги билан
боғлиқ зарарни қоплаш ҳар ойлик тўловлар билан амалга оширилади.
Узрли сабаблар бўлган тақдирда суд зарар етказувчининг имкониятларини
ҳисобга олиб, ундириш ҳуқуқига эга бўлган фуқаронинг талаби билан унга тегишли
тўловларни бир йўла, лекин уч йилдан ошмаган вақт учун тўлашни белгилаши мумкин.
Келгуси вақт учун қўшимча харажатларни ундириш тиббий экспертиза хулосаси
асосида аниқланадиган муддатларда, шунингдек тегишли хизматлар ва мол-мулк
(йўлланма сотиб олиш, йўл ҳақини тўлаш, махсус транспорт воситалари ҳақини тўлаш ва
ҳоказо) қийматини олдиндан тўлаш зарурияти туғилганда амалга оширилиши мумкин.
Жабрланувчи қонунга мувофиқ мажбуриятнинг бекор қилинишини ёки
муддатидан олдин бажарилишини талаб қилишга ҳақли бўлган ҳолларда, бундай талаб
вақти-вақти билан тўлаб туриладиган тегишли тўловларни капиталлаштириш йўли билан
қаноатлантирилади.
1015-модда. Юридик шахс бекор қилинган тақдирда зарарнинг қопланиши
Ҳаёт ва соғлиққа етказилган зарар учун белгиланган тартибда жавобгар деб
топилган юридик шахс қайта тузилган тақдирда, тегишли тўловларни тўлаш мажбурияти
унинг ҳуқуқий вориси зиммасида бўлади. Зарарнинг ўрнини қоплаш тўғрисидаги
талабнома ҳам унга тақдим этилади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Ходимнинг меҳнат мажбуриятларини бажариши муносабати билан унинг ҳаёти ва
соғлиғига етказилган зарар учун жавобгар бўлган, қишлоқ хўжалиги товар маҳсулотлари
ишлаб чиқарувчи қайта ташкил этилаётган юридик шахсда маблағ бўлмаган ёхуд етарли
бўлмаган тақдирда, ундирилиши лозим бўлган суммалар қонун ҳужжатларида назарда
тутилган тартибда давлат томонидан тўланади. Қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда
ҳам мазкур суммалар давлат томонидан тўланади. (1015-модда Ўзбекистон Республикасининг 2003 йил 12 декабрдаги 568–II-сон Қонунига
мувофиқ иккинчи қисм билан тўлдирилган — «Халқ сўзи» газетаси, 13.02.2004 й., 31 (3305)-сон )
Ҳаёт ва соғлиққа етказилган зарар учун белгиланган тартибда жавобгар деб
топилган юридик шахс тугатилган тақдирда, тегишли тўловлар уларни қонун
ҳужжатларида белгиланган қоидаларга кўра жабрланувчига тўлаш учун
капиталлаштирилиши лозим.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Тугатилаётган юридик шахснинг мол-мулки йўқлиги ёки етарли эмаслиги сабабли
тўловларни капиталлаштириш мумкин бўлмаган ҳолларда, белгиланган суммалар
жабрланувчига давлат томонидан қонун ҳужжатларида назарда тутилган тартибда
тўланади. (1015-модданинг 3-қисми Ўзбекистон Республикасининг 2001 йил 30 августдаги 271-II-
сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2001 й., 9-10-сон, 182-модда)
1016-модда. Дафн этиш харажатларининг қопланиши
Жабрланувчи вафот этганлиги туфайли кўрилган зарар учун жавобгар шахслар
дафн этиш учун зарур бўлган харажатлар ўрнини бу харажатларни қилган шахсга
тўлашлари шарт.
Бу харажатларни қилган фуқаролар томонидан олинган дафн этиш нафақаси
зарарнинг ўрнини қоплаш ҳисобига киритилмайди.
3-§. Товарлар, ишлар, хизматлардаги нуқсонлар оқибатида етказилган зарарнинг
ўрнини қоплаш
1017-модда. Товарнинг, ишнинг, хизматнинг нуқсонлари оқибатида
етказилган зарарнинг ўрнини қоплаш асослари
Товарнинг (ишнинг, хизматнинг) конструктив, рецептуравий ёки бошқа
нуқсонлари оқибатида, шунингдек товар (иш, хизмат) тўғрисидаги маълумот нотўғри ёки
етарли эмаслиги оқибатида фуқаронинг ҳаёти, соғлиғи ёки мол-мулкига ёхуд юридик
шахснинг мол-мулкига етказилган зарар сотувчи ёки тайёрловчи (ижрочи) томонидан,
уларнинг айбидан ва жабрланувчи улар билан шартнома муносабатларида бўлгани ёки
бўлмаганидан қатъи назар, қопланиши лозим.
Ушбу моддада назарда тутилган қоидалар товарни (ишнинг бажарилиши,
хизматнинг кўрсатилиши) тадбиркорлик фаолиятида фойдаланиш учун эмас, балки
истеъмол мақсадлари учун сотиб олинган ҳоллардагина қўлланилади.
1018-модда. Товарнинг, ишнинг, хизматнинг нуқсонлари оқибатида
етказилган зарар учун жавобгар шахслар
Товарнинг нуқсонлари оқибатида етказилган зарар жабрланувчининг танловига
кўра товарнинг сотувчиси ёки тайёрловчиси томонидан қопланиши лозим.
Ишнинг (хизматнинг) нуқсони оқибатида етказилган зарар ишни бажарган ёки
хизматни кўрсатган шахс (ижрочи) томонидан қопланиши лозим.
Товар (иш, хизмат) тўғрисида тўлиқ ёки ишончли маълумот бермаганлик
оқибатида етказилган зарар ушбу модданинг қоидаларига мувофиқ қопланиши лозим.
1019-модда. Товарнинг, ишнинг, хизматнинг нуқсонлари натижасида
етказилган зарарни қоплаш муддатлари
Товарнинг (ишнинг, хизматнинг) нуқсонлари оқибатида етказилган зарар, агар у
товарнинг (ишнинг, хизматнинг) белгиланган яроқлилик муддатлари мобайнида
етказилган бўлса, қопланиши лозим, мабодо яроқлилик муддати белгиланмаган бўлса,
товар ишлаб чиқарилган (иш, хизмат қабул қилиб олинган) кундан бошлаб ўн йил
мобайнида қопланиши лозим.
Ушбу модданинг биринчи қисмида кўрсатилган муддатлардан ташқари зарар
қуйидаги ҳолларда қопланиши лозим, агар:
қонун талаблари бузилиб яроқлилик муддати белгиланмаган бўлса;
товарни сотиб олган, ишни бажартирган ёки хизматдан фойдаланган шахс
яроқлилик муддати тугаганидан кейин зарур бўлган ҳаракатларни қилиши тўғрисида ва
кўрсатилган ҳаракатлар бажарилмаган тақдирда келиб чиқиши мумкин бўлган оқибатлар
тўғрисида огоҳлантирилмаган бўлса.
1020-модда. Товарнинг, ишнинг, хизматнинг нуқсонлари оқибатида
етказилган зарар учун жавобгарликдан озод қилиш асослари
Товарнинг сотувчиси ёки тайёрловчиси, ишнинг (хизматнинг) ижрочиси, зарар
енгиб бўлмас куч таъсирида ёки истеъмолчи товарларни сақлаш ёки улардан (ишнинг
натижаларидан, хизматлардан) фойдаланиш юзасидан белгиланган қоидаларни бузиши
оқибатида етказилганлигини исботлаган ҳолларда жавобгарликдан озод қилинади.
4-§. Маънавий зарарни қоплаш
1021-модда. Умумий қоидалар
Маънавий зарар уни етказувчининг айби бўлган тақдирда, зарар етказувчи
томонидан қопланади, ушбу модданинг иккинчи қисмида назарда тутилган ҳоллар бундан
мустасно.
Маънавий зарар уни етказувчининг айбидан қатъи назар, қуйидаги ҳолларда
қопланади, агар:
зарар фуқаронинг ҳаёти ва соғлиғига ошиқча хавф манбаи томонидан етказилган
бўлса;
зарар фуқарога уни қонунга хилоф тарзда ҳукм қилиш, қонунга хилоф тарзда
жиноий жавобгарликка тортиш, эҳтиёт чораси сифатида қамоққа олишни ёки муносиб
хулқ-атворда бўлиш ҳақида тилхат олишни қонунга хилоф тарзда қўлланиш, қонунга
хилоф тарзда маъмурий жазо қўлланиш ва қонунга хилоф тарзда ушлаб туриш натижасида
етказилган бўлса;
зарар ор-номус, қадр-қиммат ва ишчанлик обрў-эътиборини ҳақоратловчи
маълумотларни тарқатиш туфайли етказилган бўлса;
қонунда назарда тутилган бошқа ҳолларда.
1022-модда. Маънавий зарарни қоплаш усули ва миқдори
Маънавий зарар пул билан қопланади.
Маънавий зарарни қоплаш миқдори жабрланувчига етказилган жисмоний ва
маънавий азобларнинг хусусиятига, шунингдек айб товон тўлашга асос бўлган ҳолларда
зарар етказувчининг айби даражасига қараб суд томонидан аниқланади. Зарарни қоплаш
миқдорини аниқлашда оқилоналик ва адолатлилик талаблари эътиборга олиниши лозим.
Жисмоний ва маънавий азобларнинг хусусияти маънавий зарар етказилган
ҳақиқий ҳолатлар ва жабрланувчининг шахсий хусусиятлари ҳисобга олинган ҳолда суд
томонидан баҳоланади.
Маънавий зарар тўланиши лозим бўлган мулкий зарардан қатъи назар қопланади.
58-боб. Асоссиз бойлик орттириш оқибатида келиб чиқадиган мажбуриятлар
1023-модда. Асоссиз орттирилган бойликни қайтариш мажбурияти
Қонун ҳужжатларида ёки битимда белгиланган асосларсиз бошқа шахс
(жабрланувчи)нинг ҳисобидан мол-мулкни эгаллаб олган ёки тежаб қолган шахс (қўлга
киритувчи) асоссиз эгаллаб олинган ёки тежаб қолинган мол-мулкни (асоссиз орттирилган
бойликни) жабрланувчига қайтариб бериши шарт, ушбу Кодекснинг 1030-моддасида
назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.
Ушбу модданинг биринчи қисмида белгиланган мажбурият, шунингдек мол-
мулкни эгаллаб олиш ёки тежаб қолиш асоси кейинчалик бекор бўлганда ҳам юзага
келади.
Ушбу бобнинг қоидалари асоссиз бойлик орттириш қўлга киритувчининг,
жабрланувчининг ўзининг, учинчи шахсларнинг хулқ-атвори натижаси бўлганлигидан ёки
уларнинг иродасидан ташқари содир бўлганлигидан қатъи назар қўлланилади.
1024-модда. Асоссиз орттирилган бойликни қайтариш тўғрисидаги
талабларнинг фуқаролик ҳуқуқларини ҳимоя қилиш тўғрисидаги бошқа талаблар
билан ўзаро боғланиши
Агар қонун ҳужжатларида бошқача тартиб белгиланмаган бўлса ва тегишли
муносабатларнинг моҳиятидан келиб чиқмаса, ушбу бобнинг қоидалари, шунингдек:
ҳақиқий бўлмаган битим бўйича бажарилган нарсани қайтариш тўғрисидаги;
мулкдор томонидан мол-мулкни бировнинг қонунга хилоф тарздаги эгалигидан
талаб қилиб олиш тўғрисидаги;
мажбуриятидаги бир тарафнинг бошқа тарафга ана шу мажбуриятлар муносабати
билан қайтариш тўғрисидаги;
зарарни, шу жумладан бойлик орттирган шахснинг инсофсизлик билан қилган
хатти-ҳаракатлари туфайли етказилган зарарни қоплаш тўғрисидаги талабларга нисбатан
қўлланилиши лозим.
1025-модда. Асоссиз орттирилган бойликни асл ҳолида қайтариш
Қўлга киритувчининг асоссиз орттирилган бойлигини ташкил этувчи мол-мулк
жабрланувчига асл ҳолида қайтарилиши лозим.
Қўлга киритувчи жабрланувчининг олдида ҳар қандай, шу жумладан у
орттирилган бойликнинг асоссизлигини билган ёки билиши лозим бўлган пайтдан кейин
асоссиз қўлга киритилган ёки тежаб қолинган мол-мулкнинг тасодифий етишмовчилиги
ёки ёмонлашуви учун жавобгар бўлади. Бу пайтгача у қасд ва қўпол эҳтиётсизлик
учунгина жавобгардир.
1026-модда. Асоссиз орттирилган бойликнинг қийматини тўлаш
Асоссиз олинган ёки тежаб қолинган мол-мулкни асл ҳолида қайтаришнинг
имконияти бўлмаган тақдирда, қўлга киритувчи жабрланувчига бу мол-мулкнинг қўлга
киритиш пайтидаги ҳақиқий қийматини тўлаши, шунингдек агар қўлга киритувчи
орттирилган бойликнинг асоссизлигини билганидан кейин дарҳол унинг қийматини
тўламаган бўлса, мол-мулк қийматининг кейинги ўзгариши туфайли кўрилган зарарни
тўлаши лозим.
Эгаллаб олиш ниятисиз ўзганинг мол-мулкидан ёки ўзганинг хизматларидан
вақтинча асоссиз фойдаланган шахс жабрланувчига бундай фойдаланиш натижасида
тежалган нарсани фойдаланиш тугалланган пайтда ва ўша жойда мавжуд нарх бўйича
тўлаши лозим.
1027-модда. Ҳуқуқни бошқа шахсга асоссиз бериш оқибатлари
Ўзига тегишли ҳуқуқни талабномадан воз кечиш йўли билан ёки бошқача тарзда
бошқа шахсга мавжуд бўлмаган ёки ҳақиқий бўлмаган мажбурият асосида берган шахс
аввалги ҳолатни тиклашни, шу жумладан берилган ҳуқуқни тасдиқловчи ҳужжатлар ўзига
қайтарилишини талаб қилишга ҳақли.
1028-модда. Жабрланувчига олинмаган даромадларни тўлаш
Мол-мулкни асоссиз олган ёки тежаб қолган шахс бойликнинг асоссиз
орттирилганлигини билган ёки билиши лозим бўлган вақтдан бошлаб ана шу мол-мулкдан
чиқариб олган ёки чиқариб олиши лозим бўлган барча даромадларни жабрланувчига
қайтариши ёки тўлаши шарт.
Асоссиз орттирилган пул суммасига, қўлга киритувчи пул маблағларини олиш
ёки тежаб қолишнинг асоссизлигини билган ёки билиши лозим бўлган вақтдан бошлаб,
ўзганинг маблағларидан фойдаланганлик учун фоизлар ҳисобланиши лозим.
1029-модда. Қайтарилиши лозим бўлган мол-мулкка қилинган
харажатларни тўлаш
Асоссиз олинган ёки тежаб қолинган мол-мулк қайтарилганида ёхуд унинг
қиймати тўланганида қўлга киритувчи даромадларни қайтариши шарт бўлган вақтдан
бошлаб мол-мулкни сақлаб туриш ва асраш учун қилинган зарур харажатларни ўзи олган
нафни эътиборга олган ҳолда тўлашни жабрланувчидан талаб қилишга ҳақли. Қўлга
киритувчи қайтарилиши лозим бўлган мол-мулкни била туриб бермай турган ҳолларда
харажатларни ундириш ҳуқуқи йўқолади.
1030-модда. Қайтариб берилмайдиган асоссиз орттирилган бойлик
Қуйидагилар асоссиз орттирилган бойлик сифатида қайтариб берилмайди:
ижро этиш муддати тўлгунга қадар мажбуриятни бажариш юзасидан
топширилган мол-мулк, агар мажбуриятда бошқача ҳол назарда тутилмаган бўлса;
даъво муддати ўтганидан кейин мажбуриятни бажариш юзасидан топширилган
мол-мулк;
иш ҳақи ва унга тенглаштирилган тўловлар, пенсиялар, нафақалар, стипендиялар,
ҳаёт ёки соғлиққа етказилган зарар товони, алиментлар ва фуқарога турмуш кечириш
воситаси сифатида берилган бошқа пул маблағлари, унинг томонидан виждонсизлик
қилинмаганда ва ҳисоб-китобда хатолар бўлмаганда;
мавжуд бўлмаган мажбуриятни бажариш учун берилган пул суммалари ва бошқа
мол-мулк, агар қўлга киритувчи мол-мулкни қайтаришни талаб қилаётган шахснинг
мажбурият йўқлигини билганлигини ёхуд мол-мулкни хайрия мақсадларида берганлигини
исботласа.
IV бўлим. Интеллектуал мулк
59-боб. Умумий қоидалар
1031-модда. Интеллектуал мулк объектлари
Интеллектуал мулк объектлари жумласига қуйидагилар киради:
1) интеллектуал фаолият натижалари:
фан, адабиёт ва санъат асарлари;
Олдинги таҳрирга қаранг.
ижролар, фонограммалар, эфир ёки кабель орқали кўрсатув ёхуд эшиттириш
берувчи ташкилотларнинг кўрсатувлари ёки эшиттиришлари;
электрон ҳисоблаш машиналари (бундан буён матнда ЭҲМ деб юритилади) учун
дастурлар ва маълумотлар базалари; (1-банднинг учинчи ва тўртинчи хатбошилари Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16
январдаги ЎРҚ-79-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
ихтиролар, фойдали моделлар, саноат намуналари;
селекция ютуқлари;
ошкор этилмаган ахборот, шу жумладан ишлаб чиқариш сирлари (ноу-хау);
2) фуқаролик муомаласи иштирокчиларининг, товарлар, ишлар ва хизматларнинг
хусусий аломатларини акс эттирувчи воситалар:
фирма номлари;
товар белгилари (хизмат кўрсатиш белгилари);
товарлар чиқарилган жой номи;
3) ушбу Кодексда ёки бошқа қонунларда назарда тутилган ҳолларда интеллектуал
фаолиятнинг бошқа натижалари ҳамда фуқаролик муомаласи иштирокчиларининг,
товарлар ва хизматларнинг хусусий аломатларини акс эттирувчи воситалар.
1032-модда. Интеллектуал мулк объектларини ҳуқуқий муҳофаза қилиш
Интеллектуал мулк объектларини ҳуқуқий муҳофаза қилиш уларнинг
яратилганлиги туфайли ёхуд ушбу Кодексда ёки бошқа қонунларда назарда тутилган
ҳолларда ва тартибда ваколат берилган давлат органи томонидан ҳуқуқий муҳофаза
берилиши натижасида юзага келади.
Ошкор этилмаган ахборотга ҳуқуқий муҳофаза бериш шартлари қонун билан
белгиланади.
1033-модда. Интеллектуал мулк объектларига шахсий номулкий ва мулкий
ҳуқуқлар
Интеллектуал фаолият натижаларининг муаллифлари ана шу натижаларга
нисбатан шахсий номулкий ва мулкий ҳуқуқларга эга бўладилар.
Шахсий номулкий ҳуқуқлар муаллифга унинг мулкий ҳуқуқларидан қатъи назар,
тегишли бўлади ва унинг интеллектуал фаолият натижаларига бўлган мулкий ҳуқуқлари
бошқа шахсга ўтган тақдирда унинг ўзида сақланиб қолади.
Фуқаролик муомаласи иштирокчиларининг, товарлар, ишлар ёки хизматларнинг
хусусий аломатларини акс эттирувчи воситалар (бундан буён матнда — хусусий
аломатларни акс эттирувчи воситалар)га нисбатан ҳуқуқ эгаларига бу воситалар борасида
мулкий ҳуқуқлар тегишли бўлади.
Муаллифлик ҳуқуқи (интеллектуал фаолият натижасининг муаллифи деб эътироф
этилиш ҳуқуқи) шахсий номулкий ҳуқуқ ҳисобланади ва ижодий меҳнати билан
интеллектуал фаолият натижасини яратган шахсгагина тегишли бўлади.
Муаллифлик ҳуқуқи бошқа шахсга ўтказилмайди ва берилмайди.
Агар натижа икки ёки ундан ортиқ шахснинг биргаликдаги ижодий меҳнати
билан яратилган бўлса, улар ҳаммуаллифлар ҳисобланадилар. Интеллектуал мулкнинг
айрим объектларига нисбатан қонунда асарнинг тўлалигича ҳаммуаллифлари деб
ҳисобланадиган шахслар доираси чеклаб қўйилиши мумкин.
1034-модда. Интеллектуал мулк объектларига нисбатан мутлақ ҳуқуқлар
Интеллектуал фаолият натижасига ёки хусусий аломатларни акс эттирувчи
воситага нисбатан мулкий ҳуқуқлар эгасига ана шу интеллектуал мулк объектидан ўз
хоҳишига кўра ҳар қандай шаклда ва ҳар қандай усулда мутлақ қонуний фойдаланиш
ҳуқуқи тегишли бўлади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Ҳуқуқ эгасига мутлақ ҳуқуқ асосида тегишли бўлган интеллектуал мулк
объектларидан бошқа шахсларнинг фойдаланишига фақат ҳуқуқ эгасининг рухсати билан
йўл қўйилади. (1034-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги
ЎРҚ-79-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
Интеллектуал мулк объектига нисбатан мутлақ ҳуқуқ эгаси бу ҳуқуқни бошқа
шахсга тўлиқ ёки қисман ўтказишга, интеллектуал мулк объектидан бошқа шахс
фойдаланишига рухсат беришга ҳақли ва, агар бу ушбу Кодекс ва бошқа қонунларнинг
қоидаларига зид бўлмаса, уларни бошқача тарзда тасарруф этишга ҳақли.
Мутлақ ҳуқуқларни чеклашга, шу жумладан интеллектуал мулк объектидан
бошқа шахслар фойдаланишига имконият бериш йўли билан чеклашга, бу ҳуқуқларни
ҳақиқий эмас деб топишга ва уларни тугатишга (бекор қилишга) ушбу Кодексда ва бошқа
қонунларда белгиланган ҳолларда, доираларда ва тартибда йўл қўйилади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Мутлақ ҳуқуқларни чеклаш бундай чеклаш интеллектуал мулк объектидан
нормал фойдаланилишига ўринсиз зиён етказмаган ва ҳуқуқ эгаларининг қонуний
манфаатларини асоссиз камситмаган тақдирдагина татбиқ этилади. (1034-модданинг бешинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги
ЎРҚ-79-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
1035-модда. Мутлақ ҳуқуқларнинг бошқа шахсга ўтиши
Интеллектуал мулк объектига нисбатан мутлақ ҳуқуқлар эгасига тегишли мулкий
ҳуқуқлар, агар ушбу Кодексда ёки бошқа қонунда бошқача тартиб назарда тутилмаган
бўлса, ҳуқуқ эгаси томонидан шартнома бўйича бошқа шахсга тўлиқ ёки қисман
ўтказилиши мумкин, шунингдек бу мутлақ ҳуқуқлар мерос бўлиб ва юридик шахс —
ҳуқуқ эгаси қайта ташкил этилганда ҳуқуқий ворислик тартибида ўтади.
Мулкий ҳуқуқларнинг шартнома бўйича ўтказилиши ёхуд уларнинг универсал
ҳуқуқий ворислик тартибида ўтиши муаллифлик ҳуқуқининг ва бошқа
бегоналаштирилмайдиган ҳамда ўзгага ўтказилмайдиган мутлақ ҳуқуқларнинг
ўтказилишига ёки чекланишига сабаб бўлмайди. Бундай ҳуқуқларнинг ўтказилиши ёки
чекланиши тўғрисидаги шартнома шартлари ўз-ўзидан ҳақиқий эмас.
Шартнома бўйича ўтказиладиган мутлақ ҳуқуқлар унда аниқлаб қўйилиши лозим.
Шартномада бошқа шахсга ўтказиладиган ҳуқуқ сифатида кўрсатилмаган ҳуқуқлар, агар
бошқача ҳол исботланмаган бўлса, ўтказилмаган деб ҳисобланади.
Мутлақ ҳуқуқни унинг амал қилиш даврида чекланган вақтга бошқа шахсга
беришни назарда тутувчи шартномага нисбатан лицензия шартномаси тўғрисидаги
қоидалар қўлланилади.
1036-модда. Лицензия шартномаси
Лицензия шартномаси бўйича интеллектуал фаолият натижасига ёки хусусий
аломатларни акс эттирувчи воситага нисбатан мутлақ ҳуқуққа эга бўлган тараф
(лицензиар) бошқа тарафга (лицензиатга) тегишли интеллектуал мулк объектидан
фойдаланишга рухсатнома беради.
Лицензия шартномаси бериладиган ҳуқуқларни, фойдаланиш чегаралари ва
муддатларини аниқлаши лозим.
Лицензия шартномаси пуллик ҳисобланади.
Лицензия шартномаси лицензиатга қуйидагиларни беришни назарда тутиши
мумкин:
интеллектуал мулк объектидан, лицензиарнинг ундан фойдаланиш ҳуқуқи ва
бошқа шахсларга лицензия бериш ҳуқуқи сақланиб қолган ҳолда (оддий номутлақ
лицензия) фойдаланиш ҳуқуқини;
интеллектуал мулк объектидан, лицензиарнинг ундан фойдаланиш ҳуқуқи
сақланиб қолган ҳолда, бироқ бошқа шахсларга лицензияни бериш ҳуқуқисиз (мутлақ
лицензия) фойдаланиш ҳуқуқини;
қонунда йўл қўйиладиган бошқа турдаги лицензияларни.
Агар лицензия шартномасида бошқача тартиб назарда тутилмаган бўлса,
лицензия оддий (номутлақ) деб ҳисобланади.
Лицензияни олувчи томонидан интеллектуал мулк объектидан фойдаланиш
ҳуқуқини бошқа шахсга бериш тўғрисидаги шартнома сублицензия шартномаси
ҳисобланади. Лицензияни олувчи фақат лицензия шартномасида назарда тутилган
ҳолларда сублицензия шартномаси тузишга ҳақли.
Қўшимча лицензиатнинг ҳаракатлари учун, агар лицензия шартномасида бошқача
тартиб назарда тутилмаган бўлса, лицензиар олдида лицензиат жавобгар бўлади.
1037-модда. Интеллектуал фаолият натижаларини яратиш ва улардан
фойдаланиш тўғрисидаги шартнома
Муаллиф интеллектуал фаолият натижаларини яратиш ва улардан фойдаланиш
тўғрисидаги шартнома бўйича келгусида асар, ихтиро ёки бошқа интеллектуал фаолият
натижасини яратиш ва ўзининг иш берувчиси бўлмаган буюртмачига бу натижадан
фойдаланиш учун мутлақ ҳуқуқлар бериш мажбуриятини ўз зиммасига олиши мумкин.
Ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилган шартнома яратилиши лозим
бўлган интеллектуал фаолият натижасининг хусусиятини, шунингдек ундан фойдаланиш
мақсадлари ёхуд усулларини белгилаши лозим.
Муаллиф зиммасига ушбу муаллиф келгусида яратадиган ҳар қандай
интеллектуал фаолият натижаларидан фойдаланиш учун мутлақ ҳуқуқларни бирорта
шахсга бериш мажбуриятини юклайдиган шартнома ўз-ўзидан ҳақиқий эмас.
Интеллектуал фаолият натижаларини яратиш ва улардан фойдаланиш
тўғрисидаги шартноманинг муаллифнинг келгусида муайян турдаги ёхуд муайян соҳадаги
интеллектуал фаолият натижаларини яратишини чеклайдиган шартлари ўз-ўзидан
ҳақиқий эмас.
1038-модда. Мутлақ ҳуқуқ ва мулк ҳуқуқи
Интеллектуал фаолият натижасига ёки хусусий аломатларни акс эттирувчи
воситага нисбатан мутлақ ҳуқуқ бундай натижа ёки хусусий аломатларни акс эттирувчи
восита ифодаланган моддий объектга нисбатан мулк ҳуқуқидан қатъи назар мавжуд
бўлади.
1039-модда. Интеллектуал мулк объектларига нисбатан мутлақ ҳуқуқнинг
амал қилиш муддати
Интеллектуал мулк объектларига нисбатан мутлақ ҳуқуқ ушбу Кодексда ёки
бошқа қонунларда назарда тутилган муддат мобайнида амал қилади.
Интеллектуал мулк объектларига нисбатан шахсий номулкий ҳуқуқлар муддатсиз
амал қилади.
Қонунда назарда тутилган ҳолларда интеллектуал мулк объектларига нисбатан
мутлақ ҳуқуқнинг амал қилиши ундан муайян вақт мобайнида фойдаланилмаслиги
оқибатида бекор қилиниши мумкин.
1040-модда. Интеллектуал мулк объектларига нисбатан мутлақ ҳуқуқларни
ҳимоя қилиш усуллари
Интеллектуал мулк объектларига нисбатан мутлақ ҳуқуқларни ҳимоя қилиш ушбу
Кодекснинг 11-моддасида назарда тутилган усуллар билан амалга оширилади. Мутлақ
ҳуқуқларни ҳимоя қилиш шунингдек:
мутлақ ҳуқуқлар қайси моддий объектлар ёрдамида бузилган бўлса, ўша моддий
объектларни ҳамда бундай бузиш натижасида яратилган моддий объектларни олиб қўйиш
орқали;
йўл қўйилган бузиш ҳақидаги маълумотни мажбурий суратда эълон қилиб, унга
бузилган ҳуқуқ кимга тегишлилиги тўғрисидаги маълумотларни киритиш орқали;
қонунда назарда тутилган бошқа усулларда амалга оширилиши мумкин.
Интеллектуал фаолият натижаларини ва хусусий аломатларни акс эттирувчи
воситаларни яратиш ҳамда улардан фойдаланиш тўғрисидаги шартнома бузилганда
мажбуриятларни бузганлик учун жавобгарлик тўғрисидаги умумий қоидалар
қўлланилади.
60-боб. Муаллифлик ҳуқуқи
Олдинги таҳрирга қаранг.
1041-модда. Муаллифлик ҳуқуқи объекти
Муаллифлик ҳуқуқи ижодий фаолият натижаси бўлмиш фан, адабиёт ва санъат
асарларига нисбатан, уларнинг мақсади ва қадр-қиммати, шунингдек ифодаланиш
усулидан қатъи назар, татбиқ этилади.
Муаллифлик ҳуқуқи қуйидаги бирон-бир объектив шаклда бўлган ошкор
қилинган асарларга ҳам, ошкор қилинмаган асарларга ҳам татбиқ этилади:
ёзма (қўлёзма, машинкаланган ёзув, нотали ёзув ва ҳоказо);
оғзаки (омма олдида сўзлаш, омма олдида ижро этиш ва ҳоказо);
овозли ёки видео ёзув (механик, магнитли, рақамли, оптик ва ҳоказо);
тасвир (расм, эскиз, манзара, тарҳ, чизма, кино-, теле-, видео- ёки фотокадр ва
ҳоказо);
ҳажмли-фазовий (ҳайкал, модель, макет, иншоот ва ҳоказо);
бошқа шакллардаги.
Муаллифлик ҳуқуқи ғоялар, принциплар, услублар, жараёнлар, тизимлар, усуллар
ёки концепцияларга эмас, балки ифода шаклига нисбатан татбиқ этилади. (1041-модда Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли Қонуни
таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
1042-модда. Муаллифлик ҳуқуқи объектларининг турлари
Муаллифлик ҳуқуқи объектлари жумласига қуйидагилар киради:
адабий асарлар (адабий-бадиий, илмий, ўқув, публицистик ва бошқа асарлар);
драматик ва сценарий асарлар;
матнли ва матнсиз мусиқа асарлари;
мусиқали-драматик асарлар;
хореография асарлари ва пантомималар;
Олдинги таҳрирга қаранг.
аудиовизуал асарлар; (1042-модданинг еттинчи хатбоши Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги
ЎРҚ-79-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
рангтасвир, ҳайкалтарошлик, графика, дизайн асарлари ва бошқа тасвирий санъат
асарлари;
манзарали-амалий ва саҳна безаги санъати асарлари;
архитектура, шаҳарсозлик ва боғ-парк барпо этиш санъати асарлари;
фотография асарлари ва фотографияга ўхшаш усулларда яратилган асарлар;
жўғрофия, геология хариталари ва бошқа хариталар, жўғрофия, топография ва
бошқа фанларга тааллуқли тарҳлар, эскизлар ва асарлар;
барча турдаги электрон-ҳисоблаш машиналари (ЭҲМ) учун дастурлар, шу
жумладан амалий дастурлар ва операция тизимлари;
ушбу Кодекснинг 1041-моддасида белгилаб қўйилган талабларга жавоб берувчи
бошқа асарлар.
Олдинги таҳрирга қаранг.
1043-модда. Муаллифлик ҳуқуқи объектлари ҳисобланувчи асарнинг
қисмлари, ҳосила ва жамлама асарлар
Ушбу Кодекснинг 1041-моддасида белгиланган талабларга жавоб берадиган:
асарнинг мустақил равишда фойдаланилиши мумкин бўлган қисмлари (шу
жумладан унинг номи);
ҳосила асарлар (таржималар, ишланма асарлар, аннотациялар, рефератлар,
мухтасар хулосалар, шарҳлар, инсценировкалар, аранжировкалар, соддалаштиришлар
ҳамда фан, адабиёт ва санъат асарларининг бошқа қайта ишланмалари);
тўпламлар (энциклопедиялар, антологиялар, маълумотлар базалари) ва
материалларнинг танланганлиги ёки жойлаштирилганлигига кўра ижодий меҳнат
натижаси бўлган бошқа жамлама асарлар муаллифлик ҳуқуқи объектлари ҳисобланади.
Ҳосила ва жамлама асарлар, уларнинг яратилиши учун асос бўлган ёки уларнинг
таркибига кирган асарлар муаллифлик ҳуқуқи объектлари бўлиши ёки бўлмаслигидан
қатъи назар, муаллифлик ҳуқуқи билан муҳофаза қилинади.
1044-модда. Муаллифлик ҳуқуқи объектлари ҳисобланмайдиган
материаллар
Қуйидагилар муаллифлик ҳуқуқи объектлари ҳисобланмайди:
расмий ҳужжатлар (қонунлар, қарорлар ва шу кабилар), шунингдек уларнинг
расмий таржималари;
расмий рамзлар ва белгилар (байроқлар, герблар, орденлар, пул белгилари ва шу
кабилар);
халқ ижодиёти асарлари;
оддий матбуот ахбороти тусидаги кундалик янгиликларга доир ёки жорий
воқеалар ҳақидаги хабарлар;
инсоннинг бевосита индивидуал асар яратишга қаратилган ижодий фаолияти
амалга оширилмасдан, муайян турдаги ишлаб чиқариш учун мўлжалланган техника
воситалари ёрдамида олинган натижалар. (1043–1044-моддалар Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли
Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
1045-модда. Расмий ҳужжатлар, рамзлар ва белгиларнинг лойиҳаларига
бўлган ҳуқуқлар
Расмий ҳужжат, рамз ёки белгининг лойиҳасига бўлган муаллифлик ҳуқуқи
лойиҳани яратган (ишлаб чиққан) шахсга тегишлидир.
Расмий ҳужжатлар, рамзлар ва белгиларнинг лойиҳаларини ишлаб чиққан
шахслар, башарти бундай лойиҳани ишлаб чиқиш тўғрисида топшириқ берган орган
томонидан тақиқланмаган бўлса, ўзлари яратган лойиҳаларни эълон қилишга
ҳақлидирлар. Лойиҳани эълон қилишда уни ишлаб чиққан шахслар ўз исмларини
кўрсатишга ҳақлидирлар.
Ваколатли орган расмий ҳужжат тайёрлаш учун лойиҳадан, башарти лойиҳа уни
ишлаб чиққан шахс томонидан эълон қилинган ёки тегишли органга юборилган бўлса,
мазкур шахснинг розилигисиз фойдаланиши мумкин.
Лойиҳа асосида расмий ҳужжатлар, рамзлар ва белгилар тайёрлаш чоғида расмий
ҳужжат, рамз ёки белги тайёрлаётган органнинг хоҳишига кўра лойиҳага қўшимчалар ва
ўзгартишлар киритилиши мумкин.
Ваколатли орган лойиҳани маъқуллаганидан кейин лойиҳадан уни ишлаб чиққан
шахснинг исми-шарифини кўрсатмаган ҳолда фойдаланиш мумкин.
Олдинги таҳрирга қаранг.
1046-модда. Асар муаллифи. Муаллифлик ҳуқуқининг юзага келиши.
Муаллифлик презумпцияси
Асар кимнинг ижодий меҳнати билан яратилган бўлса, ана шу фуқаро асар
муаллифи деб эътироф этилади.
Фан, адабиёт ва санъат асарига муаллифлик ҳуқуқи уни яратиш факти бўйича
юзага келади. Муаллифлик ҳуқуқининг юзага келиши ва амалга оширилиши учун асарни
рўйхатдан ўтказиш ёки бирон-бир бошқа расмиятчиликка риоя этиш талаб қилинмайди.
Асарнинг асл нусхасида ёки нусхасида муаллиф сифатида кўрсатилган шахс, агар
бошқача ҳол исботланмаган бўлса, асар муаллифи ҳисобланади.
Асар имзосиз ёки тахаллус остида чоп этилган тақдирда (муаллифнинг тахаллуси
унинг ким эканлигига шубҳа қолдирмайдиган ҳоллар бундан мустасно), асарни чоп этган,
асарда исми ёки номи кўрсатилган ношир, агар бошқа далиллар бўлмаса, муаллифнинг
вакили ҳисобланади ҳамда муаллифнинг ҳуқуқларини ҳимоя қилиш ва уларнинг амалга
оширилишини таъминлаш ҳуқуқига эгадир. Бу қоида бундай асар муаллифи ўз шахсини
ошкор этгунига ва ўзининг муаллиф эканлигини маълум қилгунига қадар амалда бўлади. (1046-модда Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли Қонуни
таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
1047-модда. Ҳаммуаллифлик
Икки ёки ундан ортиқ фуқаронинг биргаликдаги ижодий меҳнати натижасида
яратилган асарга бўлган муаллифлик ҳуқуқи, мазкур асар бўлинмас бир бутун ёки ҳар
бири ҳам мустақил мазмунга эга қисмлардан иборат эканлигидан қатъи назар,
ҳаммуаллифларга биргаликда тегишли бўлади.
Башарти асарнинг муайян қисмидан унинг бошқа қисмларига боғлиқ бўлмаган
ҳолда фойдаланиш мумкин бўлса, бу мустақил мазмунга эга бўлган қисм деб эътироф
этилади.
Ҳаммуаллифларнинг ҳар бири, башарти уларнинг ўртасидаги келишувда ўзгача
ҳол назарда тутилган бўлмаса, асарнинг ўзи яратган, мустақил мазмунга эга бўлган
қисмидан ўз хоҳишига кўра фойдаланишга ҳақлидир.
Ҳаммуаллифлар ўртасидаги муносабатлар, қоида тариқасида, келишув асосида
белгиланади. Бундай келишув бўлмаган тақдирда асарга бўлган муаллифлик ҳуқуқи барча
муаллифлар томонидан биргаликда амалга оширилади, муаллифлик ҳақи эса улар
ўртасида тенг тақсимланади.
Башарти ҳаммуаллифларнинг асари бўлинмас бир бутунни ташкил этса, асардан
фойдаланишни етарли асослар бўлмай туриб тақиқлаб қўйишга ҳаммуаллифлардан ҳеч
бири ҳақли эмас.
Олдинги таҳрирга қаранг.
1048-модда. Ҳосила асарга бўлган муаллифлик ҳуқуқи
Ҳосила асар муаллифига фан, адабиёт ва санъат асарининг мазкур муаллиф
томонидан амалга оширилган қайта ишланмасига бўлган муаллифлик ҳуқуқи тегишлидир.
Ҳосила асар муаллифи қайта ишланган асар муаллифи ҳуқуқларига риоя этган
тақдирда, ўзи яратган асарга муаллифлик ҳуқуқидан фойдаланади.
Ҳосила асар муаллифининг муаллифлик ҳуқуқи қайта ишлашга асос бўлган
асарни бошқа шахслар ҳам ўзлари қайта ишлашларига тўсқинлик қилмайди. (1048-модда Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли Қонуни
таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
1049-модда. Асарлар яратилишини ташкил этувчи шахсларнинг ҳуқуқлари
Олдинги таҳрирга қаранг.
Асарлар яратилишини ташкил этувчи шахслар (аудиовизуал асарларни
тайёрловчилар, энциклопедиялар ноширлари, продюсерлар ва бошқа шу кабилар) тегишли
асарларнинг муаллифлари деб эътироф этилмайди. Бироқ ушбу Кодексда ёки бошқа
қонунларда назарда тутилган ҳолларда, бундай шахслар ана шу асарлардан фойдаланишда
мутлақ ҳуқуқларга эга бўладилар.
Аудиовизуал асарни тайёрловчи бу асардан фойдаланилганда ўз исми ёки номини
кўрсатишга ёхуд исми ёки номи кўрсатилишини талаб қилишга ҳақлидир.
Энциклопедиялар, энциклопедик луғатлардан, илмий ишларнинг даврий ва
давомли тўпламларидан, газеталар, журналлар ҳамда бошқа даврий нашрлардан
фойдаланишга бўлган мутлақ ҳуқуқлар уларнинг ноширига тегишлидир. Бундай
нашрлардан ҳар қандай тарзда фойдаланилганда ношир ўз исми ёки номини кўрсатишга
ёхуд исми ёки номи кўрсатилишини талаб қилишга ҳақлидир. Бундай нашрларга
киритилган асарларнинг муаллифлари, агар муаллифлик шартномасида бошқача ҳол
назарда тутилган бўлмаса, умуман нашрдан қатъи назар, ўз асарларидан фойдаланишга
бўлган мутлақ ҳуқуқларини сақлаб қоладилар. (1049-модда матни Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли
Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
1050-модда. Муаллифлик ҳуқуқининг ҳимоя белгилари
Алоҳида муаллифлик ҳуқуқининг эгаси ўз ҳуқуқларидан хабардор этиш учун
асарнинг ҳар бир нусхасида акс эттириладиган ва қуйидаги уч унсурдан иборат
муаллифлик ҳуқуқининг ҳимоя белгисидан фойдаланиши мумкин:
айлана ичига олинган лотинча «С» ҳарфи;
алоҳида муаллифлик ҳуқуқлари эгасининг исми (номи);
асар биринчи марта эълон қилинган йил.
Муаллифлик ҳуқуқининг ҳимоя белгисида кўрсатилган шахс, башарти бошқа ҳол
исботланмаган бўлса, ҳуқуқ эгаси ҳисобланади.
1051-модда. Муаллифнинг шахсий номулкий ҳуқуқлари
Олдинги таҳрирга қаранг.
Асар муаллифига қуйидаги шахсий номулкий ҳуқуқлар тегишлидир:
асар муаллифи деб эътироф этилиш ҳуқуқи (муаллифлик ҳуқуқи);
асардан муаллифнинг ҳақиқий исми, тахаллусини кўрсатган ҳолда ёхуд исмини
кўрсатмасдан, яъни имзосиз фойдаланиш ёки фойдаланишга рухсат бериш ҳуқуқи
(муаллифлик исмига бўлган ҳуқуқ);
асарни ҳар қандай шаклда ошкор қилиш ёки ошкор қилишга рухсат бериш ҳуқуқи
(ошкор қилишга бўлган ҳуқуқ), шу жумладан чақириб олиш ҳуқуқи;
асарни, шу жумладан унинг номини муаллифнинг шаъни ва қадр-қимматига зарар
етказиши мумкин бўлган ҳар қандай тарзда бузиб кўрсатилишидан ёки ҳар қандай
бошқача тарзда тажовуз этилишидан ҳимоя қилиш ҳуқуқи (муаллиф обрўсини ҳимоя
қилиш ҳуқуқи).
Муаллиф асарни ошкор қилиш тўғрисида илгари қабул қилган қароридан, асардан
фойдаланиш ҳуқуқини олган шахсларга улар шундай қарор туфайли кўрган зарарларнинг,
шу жумладан бой берилган фойданинг ўрнини қоплаш шарти билан, воз кечиш ҳуқуқига
(асарни чақириб олиш ҳуқуқига) эгадир. Агар асар ошкор қилинган бўлса, муаллиф уни
чақириб олганлиги тўғрисида оммага маълум қилиши шарт. Бунда у асарнинг аввал
тайёрланган нусхаларини ўз ҳисобидан муомаладан олиб қўйишга ҳақлидир. Бу қоидалар,
агар муаллиф билан тузилган шартномада бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса,
хизмат асарларига нисбатан татбиқ этилмайди.
Асарни нашр қилиш, омма олдида ижро этиш ёки ундан бошқача тарзда
фойдаланишда асарнинг ўзига, номига ва муаллифнинг исми кўрсатилишига бирон-бир
ўзгартиш киритишга фақат муаллифнинг розилиги билан йўл қўйилади.
Муаллифнинг розилигисиз унинг асарини безаклар, сўзбоши, хотима, шарҳлар
ёки бирон-бир тушунтиришлар билан нашр этиш тақиқланади.
Муаллифнинг шахсий номулкий ҳуқуқлари унинг мулкий ҳуқуқларидан қатъи
назар, унга тегишли бўлиб, асардан фойдаланишга бўлган мутлақ ҳуқуқлар бошқа шахсга
ўтказилган тақдирда ҳам унинг ўзида сақланиб қолади.
Муаллифнинг ўз шахсий номулкий ҳуқуқларини амалга оширишдан воз кечиш
тўғрисида бирон-бир шахс билан келишуви ва бу ҳақдаги аризаси ўз-ўзидан ҳақиқий эмас. (1051-модда матни Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли
Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
(1052, 1053, 1054 ва 1055-моддалар Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги
ЎРҚ-79-сонли Қонуни билан чиқарилган — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
1056-модда. Муаллифнинг мулкий ҳуқуқлари
Муаллифга асардан ҳар қандай шаклда ва ҳар қандай усулда фойдаланишда
мутлақ ҳуқуқлар тегишлидир.
Юридик ва жисмоний шахслар, ушбу Кодексда ва бошқа қонунларда
кўрсатилганидан ташқари ҳолларда, асардан фақат ҳуқуқ эгаси ёки бошқа ваколатли шахс
билан тузилган шартномага биноан, шу жумладан мулкий ҳуқуқларни жамоавий асосда
бошқарувчи ташкилотлар билан тузилган шартномага биноан ёхуд улар бўлмаган
тақдирда, бу ташкилотларнинг вазифалари ва мажбуриятларини бажарувчи ташкилот
билан тузилган шартномага биноан фойдаланишлари мумкин.
Муаллифнинг асардан фойдаланишга бўлган мутлақ ҳуқуқлари қуйидаги
ҳаракатларни амалга ошириш ёки бундай ҳаракатларга рухсат бериш ҳуқуқини англатади:
асарни такрорлаш (такрорлаш ҳуқуқи);
асарнинг асл нусхасини ёки нусхаларини сотиш ёки мулк ҳуқуқини ўзгача тарзда
бошқа шахсга ўтказиш йўли билан тарқатиш (тарқатиш ҳуқуқи);
асарни барчанинг эътиборига етказиш (барчанинг эътиборига етказиш ҳуқуқи);
асарнинг асл нусхасини ёки нусхаларини прокатга бериш (прокатга бериш
ҳуқуқи);
тарқатиш мақсадида асарнинг нусхаларини, шу жумладан мутлақ муаллифлик
ҳуқуқлари эгасининг рухсати билан тайёрланган нусхаларини импорт қилиш (импорт
қилиш ҳуқуқи);
асарни сим (кабель) орқали ёки бошқа шу каби воситалар ёрдамида узатиш йўли
билан барчанинг эътибори учун юбориш (кабель орқали юбориш ҳуқуқи);
асарга тузатишлар киритиш, уни аранжировка қилиш ёки бошқача тарзда қайта
ишлаш (қайта ишлаш ҳуқуқи);
асарни омма олдида намойиш этиш (омма олдида намойиш этиш ҳуқуқи);
асарни омма олдида ижро этиш (омма олдида ижро этиш ҳуқуқи);
асарни симсиз воситалар ёрдамида узатиш йўли билан барчанинг эътибори учун
юбориш (эфирга узатиш ҳуқуқи);
асарни таржима қилиш (таржима қилиш ҳуқуқи);
асарни барчанинг эътиборига такроран юбориш, агар бундай юбориш дастлабки
юборишни амалга оширган ташкилотдан бошқа ташкилот томонидан амалга оширилса
(барчанинг эътиборига такроран юбориш ҳуқуқи).
Муаллиф ўз асаридан фойдаланишнинг ҳар бир тури учун ҳақ олиш ҳуқуқига (ҳақ
олиш ҳуқуқига) эга.
Агар чоп этилган асарнинг нусхалари уларни сотиш ёки мулк ҳуқуқини ўзгача
тарзда бошқа шахсга ўтказиш воситасида фуқаролик муомаласига қонуний киритилган
бўлса, уларнинг бундан буёнги тарқатилишига муаллифнинг розилигисиз ва унга ҳақ
тўланмаган ҳолда йўл қўйилади, қонунда назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.
Асардан даромад олиш мақсадида фойдаланилганлиги ёки ундан фойдаланиш
бундай мақсадга қаратилмаганлигидан қатъи назар, асардан фойдаланилган деб
ҳисобланади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Асарнинг мазмунини ташкил этувчи қоидаларни (ихтироларни, бошқа
техникавий, иқтисодий, ташкилий ва шу каби ечимларни) амалий қўллаш асардан
муаллифлик ҳуқуқи маъносида фойдаланганлик деб ҳисобланмайди. (1056-модданинг еттинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 21 декабрдаги
ЎРҚ-311-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2011 й., 51-сон, 542-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
(1057-модда Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли Қонуни
билан чиқарилган — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
1058-модда. Муаллифлик ҳуқуқларининг чекланиши
Олдинги таҳрирга қаранг.
Муаллиф ва бошқа шахсларнинг асардан фойдаланиш борасидаги мутлақ
ҳуқуқларини чеклашга ушбу Кодекснинг 1059—1062-моддаларида ёки бошқа қонунларда
назарда тутилган ҳоллардагина йўл қўйилади. Мазкур чеклашлар асардан нормал
фойдаланилишига ўринсиз зиён етказмаган ва муаллифнинг қонуний манфаатларини
асоссиз камситмаган тақдирдагина татбиқ этилади. (1058-модда матни Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли
Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
1059-модда. Асарларни муаллифнинг розилигисиз ва ҳақ тўланмаган ҳолда
шахсий мақсадларда такрорлаш
Ошкор қилинган асарни шахсий мақсадларда муаллифнинг ёки бошқа ҳуқуқ
эгасининг розилигисиз ва ҳақ тўланмаган ҳолда такрорлашга йўл қўйилади, қонунда
назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.
Ушбу модда биринчи қисмининг қоидалари:
бинолар ва иншоотлар шаклидаги архитектура асарларини такрорлашга;
маълумотлар базаларини ёки уларнинг муҳим қисмларини такрорлашга;
қонунда назарда тутилган ҳолларни истисно қилганда, ЭҲМ учун дастурларни
такрорлашга;
китобларни (тўлалигича) ва нотали матнларни репрографик такрорлашга нисбатан
татбиқ этилмайди.
(1059-модда Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли Қонуни
таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
1060-модда. Асарларни омма олдида эркин ижро этиш
Олдинги таҳрирга қаранг.
Чоп этилган мусиқа асарларини расмий, диний ва дафн маросимларида бундай
маросимларнинг хусусиятига мос ҳажмда муаллифнинг ёки бошқа ҳуқуқ эгасининг
розилигисиз ҳамда ҳақ тўланмаган ҳолда омма олдида ижро этишга йўл қўйилади. (1060-модда матни Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли
Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
1061-модда. Асарлардан суриштирув, дастлабки тергов, маъмурий ва судлов
ишларини юритиш мақсадлари учун фойдаланиш
Асарлардан суриштирув, дастлабки тергов, маъмурий ва судлов ишларини
юритиш мақсадларини кўзлаб, фойдаланиш мақсадига мос ҳажмда муаллифнинг ёки
бошқа ҳуқуқ эгасининг розилигисиз ҳамда ҳақ тўланмаган ҳолда фойдаланишга йўл
қўйилади.
1062-модда. Хизмат асарига бўлган муаллифлик ҳуқуқи
Хизмат вазифаларини ёки хизмат топшириғини бажариш тартибида яратилган
асарга (хизмат асарига) бўлган муаллифнинг шахсий номулкий ҳуқуқлари асар
муаллифида сақланиб қолади.
Хизмат асаридан фойдаланишга бўлган мутлақ ҳуқуқлар, агар муаллиф билан иш
берувчи ўртасидаги шартномада бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса, иш берувчига
тегишлидир.
Хизмат асаридан фойдаланишнинг ҳар бир тури учун ҳақ миқдори ва уни тўлаш
тартиби муаллиф билан иш берувчи ўртасидаги шартномада белгиланади. Иш берувчи
билан тузилган шартномадан қатъи назар, муаллиф асар ошкор қилинган вақтдан
эътиборан ўн йил ўтганидан кейин, иш берувчининг розилиги билан эса ундан ҳам
олдинроқ асардан фойдаланиш ва ҳақ олиш ҳуқуқини тўлиқ ҳажмда қўлга киритади.
Муаллифнинг хизмат асаридан топшириқ мақсади тақозо этмайдиган усулда
фойдаланиш ҳуқуқи чекланмайди.
Иш берувчи хизмат асаридан ҳар қандай тарзда фойдаланишда ўз номини
кўрсатишга ёхуд уни кўрсатишни талаб қилишга ҳақлидир.
Хизмат вазифаларини ёки иш берувчининг хизмат топшириқларини бажариш
йўсинида ушбу Кодекс 1049-моддасининг учинчи қисмида назарда тутилган
энциклопедиялар, энциклопедик луғатлар, даврий ва давомли илмий ишлар тўпламлари,
газеталар, журналлар ҳамда бошқа даврий нашрларнинг яратилишига ушбу модданинг
қоидалари татбиқ этилмайди. (1061–1062-моддалар Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли
Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
1063-модда. Муаллифлик ҳуқуқининг амал қилиш соҳаси
Ушбу Кодексга мувофиқ муаллифлик ҳуқуқи:
Ўзбекистон Республикаси фуқаролари бўлган ёки Ўзбекистон Республикаси
ҳудудида доимий турар жойига эга бўлган муаллифларнинг ёки муаллифлик ҳуқуқининг
бошқа дастлабки эгалик қилувчиларининг асарларига;
муаллифларнинг фуқаролиги ва доимий турар жойидан қатъи назар, Ўзбекистон
Республикасида биринчи марта чоп этилган асарларга;
Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаларига мувофиқ Ўзбекистон
Республикасида муҳофаза қилинадиган асарларга татбиқ этилади.
Агар асар Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида биринчи марта чоп
этилган санадан сўнг ўттиз кун ичида Ўзбекистон Республикаси ҳудудида чоп этилган
бўлса, Ўзбекистон Республикасида ҳам биринчи марта чоп этилган деб ҳисобланади.
Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаларига мувофиқ асарга
Ўзбекистон Республикаси ҳудудида муҳофаза берилган тақдирда, асар муаллифи
муаллифлик ҳуқуқини олиш учун асос бўлиб хизмат қилган юридик факт қайси
давлатнинг ҳудудида содир бўлган бўлса, ўша давлатнинг қонуни билан аниқланади. (1063-модда Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли Қонуни
таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
(1064-модда Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли Қонуни
билан чиқарилган— ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
1065-модда. Муаллифлик ҳуқуқининг амал қилиш муддати
Олдинги таҳрирга қаранг.
Муаллифлик ҳуқуқи муаллифнинг бутун ҳаёти давомида ва унинг вафотидан
кейин эллик йил давомида амал қилади, ушбу моддада ва бошқа қонунларда назарда
тутилган ҳоллар бундан мустасно.
Ҳаммуаллифликда яратилган асарга бўлган муаллифлик ҳуқуқи
ҳаммуаллифларнинг бутун ҳаёти давомида ва ҳаммуаллифлар орасида энг узоқ умр
кўрган охирги шахс вафот этганидан кейин эллик йил давомида амал қилади.
Тахаллус остида ёки имзосиз қонуний ошкор қилинган асарга бўлган муаллифлик
ҳуқуқи асар ошкор қилинганидан кейин эллик йил давомида амал қилади. Агар
кўрсатилган муддат ичида тахаллус остидаги ёки имзосиз асар муаллифи ўз шахсини
маълум қилса ёки бундан буён унинг шахси шубҳага ўрин қолдирмаса, ушбу модданинг
биринчи қисмида кўрсатилган муддатлар қўлланилади.
Муаллифнинг вафотидан кейин биринчи марта эълон қилинган асарга бўлган
муаллифлик ҳуқуқи асар эълон қилинганидан кейин эллик йил давомида амал қилади.
Муаллифлик ҳуқуқи, муаллифлик исмига бўлган ҳуқуқ ва муаллиф обрўсини
ҳимоя қилиш ҳуқуқи муддатсиз муҳофаза қилинади.
Асарга Ўзбекистон Республикасининг халқаро шартномаларига мувофиқ
муҳофаза берилган тақдирда, Ўзбекистон Республикаси ҳудудида муаллифлик
ҳуқуқининг амал қилиш муддати ушбу моддага биноан белгиланади. Лекин бу муддат
асар келиб чиққан мамлакатда белгиланган муаллифлик ҳуқуқининг амал қилиш
муддатидан ошиб кетмаслиги керак.
Ушбу моддада назарда тутилган муддатларни ҳисоблаш муддатнинг ўта бошлаши
учун асос бўладиган юридик факт юз берган йилдан кейинги йилнинг биринчи январидан
эътиборан бошланади. (1065-модда матни Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли
Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
1066-модда. Асарнинг ижтимоий мулкка айланиши
Олдинги таҳрирга қаранг.
Асарларга бўлган муаллифлик ҳуқуқининг амал қилиш муддатини тугаши
уларнинг ижтимоий мулкка айланишини билдиради.
Олдинги таҳрирга қаранг.
(1066-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2013 йил 7 октябрдаги
ЎРҚ-355-сонли Қонунига асосан чиқарилган — ЎР ҚҲТ, 2013 й., 41-сон, 543-модда)
Ижтимоий мулк бўлган асарлардан ҳар қандай шахс ҳақ тўламаган ҳолда эркин
фойдаланиши мумкин. Бунда муаллифнинг шахсий номулкий ҳуқуқларига риоя этилиши
керак. (1066-модда матни Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли
Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
1067-модда. Муаллифлик шартномаси
Олдинги таҳрирга қаранг.
Ушбу Кодекс 1056-моддасининг учинчи қисмида назарда тутилган мулкий
ҳуқуқлар фақат муаллифлик шартномасини тузиш йўли билан ҳуқуқ эгаси томонидан
бошқа шахсга ўтказилиши мумкин, ушбу Кодексда ва бошқа қонунларда белгиланган
ҳоллар бундан мустасно.
Муаллифнинг мулкий ҳуқуқларини бошқа шахсга ўтказиш мутлақ ҳуқуқларни
бошқа шахсга ўтказиш тўғрисидаги муаллифлик шартномаси асосида ёки мутлақ
бўлмаган ҳуқуқларни бошқа шахсга ўтказиш тўғрисидаги муаллифлик шартномаси
асосида амалга оширилиши мумкин.
Мутлақ ҳуқуқларни бошқа шахсга ўтказиш тўғрисидаги муаллифлик шартномаси
фақат ушбу ҳуқуқлар ўтказилаётган шахс асардан муайян усулда ва шартномада
белгиланган доирада фойдаланишига рухсат беради.
Мутлақ бўлмаган ҳуқуқларни бошқа шахсга ўтказиш тўғрисидаги муаллифлик
шартномаси фойдаланувчига асардан шундай ҳуқуқларни бошқа шахсга ўтказган мутлақ
ҳуқуқлар эгаси ва (ёки) бу асардан айни шундай усулда фойдаланиш учун рухсат олган
бошқа шахслар билан тенг равишда фойдаланишга ижозат беради.
Муаллифлик шартномаси бўйича бошқа шахсга ўтказиладиган ҳуқуқлар, агар
шартномада бевосита бошқача қоида назарда тутилган бўлмаса, мутлақ бўлмаган
ҳуқуқлар ҳисобланади.
Асарга бўлган муаллифлик ҳуқуқи асар акс эттирилган моддий объектга бўлган
мулк ҳуқуқи билан боғлиқ эмас.
Моддий объектга бўлган мулк ҳуқуқини ёки моддий объектга эгалик қилиш
ҳуқуқини бошқа шахсга ўтказиш шу объектда акс эттирилган асарга бўлган бирон-бир
муаллифлик ҳуқуқининг ўз-ўзидан бошқа шахсга ўтказилишига сабаб бўлмайди. (1067-модда матни Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли
Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
1068-модда. Муаллифлик шартномасининг шартлари
Олдинги таҳрирга қаранг.
Муаллифлик шартномасида қуйидагилар назарда тутилиши керак:
асардан фойдаланиш усуллари (мазкур шартнома асосида ўтказиладиган аниқ
ҳуқуқлар);
асардан фойдаланишнинг ҳар бир усули учун тўланадиган ҳақ миқдори ва (ёки)
тўланадиган ҳақ миқдорини белгилаш тартиби, уни тўлаш тартиби ҳамда муддатлари.
Муаллифлик шартномаси тарафлар зарур деб топган бошқа шартларни ҳам
назарда тутиши мумкин.
Муаллифлик шартномасида асардан фойдаланиш ҳуқуқи қанча муддатга
ўтказилиши тўғрисида шарт бўлмаган тақдирда, шартнома тузилган санадан бошлаб беш
йил ўтганидан кейин, агар фойдаланувчи шартнома бекор қилингунига қадар камида олти
ой олдин бу ҳақда ёзма равишда огоҳлантирилган бўлса, шартнома муаллиф томонидан
бекор қилиниши мумкин.
Муаллифлик шартномасида асардан фойдаланиш ҳуқуқи амал қиладиган ҳудуд
доираси тўғрисида шарт бўлмаган тақдирда, шартномага биноан бошқа шахсга
ўтказилаётган ҳуқуқнинг амал қилиши Ўзбекистон Республикаси ҳудуди билан
чекланади.
Бошқа шахсга ўтказилиши муаллифлик шартномасида тўғридан-тўғри назарда
тутилмаган асардан фойдаланиш ҳуқуқлари бошқа шахсга ўтказилмаган деб ҳисобланади.
Шартнома тузилган пайтда асардан фойдаланиш ҳақида ҳали маълум бўлмаган
ҳуқуқлар муаллифлик шартномаси предмети бўлиши мумкин эмас.
Тўланадиган ҳақ муаллифлик шартномасида асардан фойдаланишнинг тегишли
усули учун олинадиган даромаддан фоиз тарзида белгиланади ёки агар буни асарнинг
хусусияти ёки ундан фойдаланишнинг ўзига хос жиҳатлари билан боғлиқ ҳолда амалга
ошириш мумкин бўлмаса, шартномада қайд этилган сумма тарзида ёхуд бошқача тарзда
белгиланади. Мазкур ҳақнинг энг кам миқдорлари Ўзбекистон Республикаси Вазирлар
Маҳкамаси томонидан белгиланади.
Агар асарни нашр этиш ёки ундан бошқача тарзда фойдаланиш ҳақидаги
муаллифлик шартномасида ҳақ тўлаш қатъий сумма тарзида белгиланса, шартномада
асарнинг энг кўп адади белгилаб қўйилиши шарт.
Муаллифлик шартномаси бўйича ўтказилган ҳуқуқлар бундай шартномада
тўғридан-тўғри назарда тутилган тақдирдагина бошқа шахсларга тўлиқ ёки қисман
ўтказилиши мумкин.
Муаллифлик шартномасининг муаллифни келгусида мазкур мавзуда ёки мазкур
соҳада асарлар яратишини чеклайдиган шарти ўз-ўзидан ҳақиқий бўлмайди.
Муаллифлик шартномасининг ушбу Кодекс ёки бошқа қонунлар талабларига зид
бўлган шартлари ҳақиқий эмас. (1068-модда матни Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли
Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
1069-модда. Муаллифлик шартномасининг шакли
Муаллифлик шартномаси ёзма шаклда тузилиши лозим, қонунда назарда тутилган
ҳоллар бундан мустасно.
1070-модда. Муаллифлик шартномаси бўйича жавобгарлик
Муаллифлик шартномаси бўйича мажбуриятларни умуман ёки тегишли даражада
бажармаган тараф бошқа тарафга етказилган зарарнинг ўрнини, шу жумладан бой
берилган фойдани қоплаши шарт.
Олдинги таҳрирга қаранг.
(1071–1072-моддалар Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли
Қонуни билан чиқарилган— ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
1073-модда. Муаллифлик муносабатларини ҳуқуқий жиҳатдан тартибга
солиш
Муаллифлик муносабатлари ушбу Кодекс ва бошқа қонун ҳужжатлари билан
тартибга солинади.
61-боб. Турдош ҳуқуқлар
Олдинги таҳрирга қаранг.
1074-модда. Турдош ҳуқуқлар объектлари
Турдош ҳуқуқлар объектлари жумласига ижролар, фонограммалар, эфир ёки
кабель орқали кўрсатув ёхуд эшиттириш берувчи ташкилотнинг кўрсатувлари ёки
эшиттиришлари киради.
1075-модда. Турдош ҳуқуқлар субъектлари
Ижрочилар, фонограммаларни тайёрловчилар, эфир ёки кабель орқали кўрсатув
ёхуд эшиттириш берувчи ташкилотлар турдош ҳуқуқлар субъектларидир.
Турдош ҳуқуқларнинг юзага келиши ва амалга оширилиши учун турдош ҳуқуқлар
объектини рўйхатдан ўтказиш ёки бирон-бир бошқа расмиятчиликка риоя этиш талаб
қилинмайди.
Юридик ва жисмоний шахслар, шу жумладан кўрсатув ёки эшиттиришни эфирга
узатиш ва кабель орқали юборишни (ретрансляция ҳам шунга киради) амалга оширувчи
юридик ва жисмоний шахслар, ушбу Кодексда ва бошқа қонунларда назарда тутилган
ҳоллардан ташқари, асардан, ижродан, фонограммадан ёхуд эфир ёки кабель орқали
кўрсатув ёхуд эшиттириш берувчи ташкилотнинг кўрсатув ёки эшиттиришидан фақат
ҳуқуқ эгаси ёки бошқа ваколатли шахс билан тузилган шартномага биноан
фойдаланишлари мумкин. Ретрансляция муаллифлар, ижрочилар, фонограммаларни
тайёрловчилар ва бошқа ҳуқуқ эгаларининг эфирга узатиш, кабель орқали юбориш,
барчанинг эътиборига етказишга бўлган ҳуқуқларига риоя қилинган ҳолда амалга
оширилиши керак.
1076-модда. Турдош ҳуқуқларнинг муҳофаза белгилари
Фонограммага ва (ёки) бундай фонограммага ёзилган ижрога бўлган мутлақ
ҳуқуқлар эгалари ўз ҳуқуқларидан хабардор қилиш учун турдош ҳуқуқларнинг муҳофаза
белгисидан фойдаланишлари мумкин бўлиб, бу белги фонограмманинг ҳар бир нусхасида
ва (ёки) у сақланадиган ҳар бир ғилофда акс эттирилади ҳамда қуйидаги уч унсурдан
иборат бўлади:
айлана ичидаги лотинча «Р» ҳарфи;
мутлақ турдош ҳуқуқлар эгасининг исми (номи);
фонограмма биринчи марта чоп этилган йил.
Номи ёки исми ушбу фонограммада ва (ёки) у сақланадиган ғилофда одатий
тарзда кўрсатилган юридик ёки жисмоний шахс, агар бошқача ҳол исботланмаган бўлса,
фонограммани тайёрловчи деб эътироф этилади. (1074, 1075 ва 1076-моддалар Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-
79-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
1077-модда. Ижрочининг ҳуқуқлари
Олдинги таҳрирга қаранг.
Ижрочига қуйидаги ҳуқуқлар тегишлидир:
исмига бўлган ҳуқуқ;
ижрони ижрочининг шаъни ва қадр-қимматига зарар етказиши мумкин бўлган ҳар
қандай тарзда бузиб кўрсатилишидан ёки ҳар қандай бошқача тарзда тажовуз этилишидан
ҳимоя қилиш ҳуқуқи;
ижродан ҳар қандай шаклда фойдаланишга бўлган мутлақ ҳуқуқлар, шу жумладан
ижрочининг ижросидан фойдаланишнинг ҳар бир тури учун ҳақ олишга бўлган ҳуқуқ.
Ижрочининг ижродан фойдаланишга бўлган мутлақ ҳуқуқлари қуйидаги
ҳаракатларни амалга ошириш ёки бундай ҳаракатларга рухсат бериш ҳуқуқини англатади:
ижро ёзувини такрорлаш (такрорлаш ҳуқуқи);
ижро ёзувининг асл нусхаси ёки нусхаларини сотиш ёки мулк ҳуқуқини ўзгача
тарзда бошқа шахсга ўтказиш йўли билан тарқатиш (тарқатиш ҳуқуқи);
ижро ёзувини барчанинг эътиборига етказиш (барчанинг эътиборига етказиш
ҳуқуқи);
ижро ёзувининг асл нусхаси ёки нусхаларини, ҳатто улар ижрочининг розилиги
билан тарқатилганидан кейин ҳамда асл нусхага ва нусхаларга бўлган мулк ҳуқуқидан
қатъи назар, прокатга бериш (прокатга бериш ҳуқуқи);
илгари ёзилмаган ижроларни ёзиб олиш (ёзиб олиш ҳуқуқи);
ижрони эфирга узатиш ёки кабель орқали юбориш, агар бундай эшиттириш ёки
кўрсатув учун фойдаланиладиган ижро илгари эфирга узатилмаган бўлса ёки ёзувдан
фойдаланилган ҳолда амалга оширилмаса (ёзиб олинмаган ижрони эфирга узатиш ёки
кабель орқали юбориш ҳуқуқи);
ижро ёзувини эфирга узатиш ёки кабель орқали юбориш, агар дастлаб бу ёзув
нотижорат мақсадлар учун тайёрланган бўлса (ижро ёзувини эфирга узатиш ёки кабель
орқали юбориш ҳуқуқи).
Агар ижро ёзувининг нусхалари уларни сотиш ёки мулк ҳуқуқини ўзгача тарзда
бошқа шахсга ўтказиш воситасида фуқаролик муомаласига қонуний киритилган бўлса,
уларнинг бундан буёнги тарқатилишига ижрочининг розилигисиз ва унга ҳақ тўланмаган
ҳолда йўл қўйилади.
Хизмат вазифаларини ёки иш берувчининг хизмат топшириғини бажариш
тартибида амалга оширилган ижроларга нисбатан тегишинча ушбу Кодекснинг 1062-
моддаси қоидалари қўлланилади.
Ижрочилар ўз ҳуқуқларини ижро этиладиган асарлар муаллифларининг
ҳуқуқларига риоя этган ҳолда амалга оширишлари керак.
Ижро ёзувидан даромад олиш мақсадида фойдаланилганлиги ёки ундан
фойдаланиш бундай мақсадга қаратилмаганлигидан қатъи назар, ижро ёзувидан
фойдаланилган деб ҳисобланади. (1077-модда матни Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли
Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
1078-модда. Фонограммани тайёрловчининг ҳуқуқлари
Фонограммани тайёрловчига ушбу Кодексга ва бошқа қонунларга мувофиқ
мазкур фонограммадан фойдаланишда мутлақ ҳуқуқлар тегишлидир.
Фонограммани тайёрловчининг фонограммадан фойдаланишга бўлган мутлақ
ҳуқуқлари қуйидаги ҳаракатларни амалга ошириш ёки бундай ҳаракатларга рухсат бериш
ҳуқуқини англатади:
фонограммани такрорлаш (такрорлаш ҳуқуқи);
фонограмманинг асл нусхаси ёки нусхаларини сотиш ёки мулк ҳуқуқини ўзгача
тарзда бошқа шахсга ўтказиш йўли билан тарқатиш (тарқатиш ҳуқуқи);
фонограммани барчанинг эътиборига етказиш (барчанинг эътиборига етказиш
ҳуқуқи);
фонограмманинг асл нусхаси ёки нусхаларини, ҳатто улар фонограммани
тайёрловчи томонидан ёки унинг розилиги билан тарқатилганидан кейин ҳамда унинг асл
нусхаси ёки нусхаларига бўлган мулк ҳуқуқидан қатъи назар, прокатга бериш (прокатга
бериш ҳуқуқи);
фонограмманинг асл нусхаси ёки нусхаларини, шу жумладан фонограммага
бўлган мутлақ ҳуқуқлар эгасининг розилиги билан тайёрланган нусхаларини тарқатиш
мақсадида импорт қилиш (импорт қилиш ҳуқуқи);
фонограммани эфирга узатиш ёки кабель орқали юбориш (эфирга узатиш ёки
кабель орқали юбориш ҳуқуқи);
фонограммага тузатишлар киритиш ёки уни бошқача усулда қайта ишлаш (қайта
ишлаш ҳуқуқи).
Фонограммани тайёрловчи ўз фонограммасидан фойдаланишнинг ҳар бир тури
учун ҳақ олиш ҳуқуқига эга.
Агар чоп этилган фонограмма нусхалари уларни сотиш ёки мулк ҳуқуқини ўзгача
тарзда бошқа шахсга ўтказиш воситасида фуқаролик муомаласига қонуний киритилган
бўлса, уларнинг бундан буёнги тарқатилишига фонограммани тайёрловчининг
розилигисиз ва унга ҳақ тўланмаган ҳолда йўл қўйилади.
Фонограммани тайёрловчининг ушбу модданинг иккинчи қисмида назарда
тутилган мутлақ ҳуқуқлари шартнома бўйича бошқа шахсларга ўтказилиши мумкин.
Бундай шартномага нисбатан тегишинча ушбу Кодекснинг 1067, 1068 ва 1069-моддалари
қоидалари қўлланилади.
Фонограммаларни тайёрловчилар ўз ҳуқуқларини фойдаланилаётган асарлар ва
ижролар муаллифлари ҳамда ижрочиларининг ҳуқуқларига риоя этган ҳолда амалга
оширишлари керак.
Фонограммадан даромад олиш мақсадида фойдаланилганлиги ёки ундан
фойдаланиш бундай мақсадга қаратилмаганлигидан қатъи назар, фонограммадан
фойдаланилган деб ҳисобланади.
1079-модда. Эфир ёки кабель орқали кўрсатув ёхуд эшиттириш берувчи
ташкилотнинг ҳуқуқлари
Эфир ёки кабель орқали кўрсатув ёхуд эшиттириш берувчи ташкилотга ўз
кўрсатуви ёки эшиттиришидан фойдаланишда ушбу Кодексга ва бошқа қонунларга
мувофиқ мутлақ ҳуқуқлар тегишлидир.
Эфир ёки кабель орқали кўрсатув ёхуд эшиттириш берувчи ташкилотнинг ўз
кўрсатуви ёки эшиттиришидан фойдаланишга бўлган мутлақ ҳуқуқлари қуйидаги
ҳаракатларни амалга ошириш ёки бундай ҳаракатларга рухсат бериш ҳуқуқини англатади:
кўрсатув ёки эшиттириш ёзувини такрорлаш (такрорлаш ҳуқуқи);
кўрсатув ёки эшиттириш ёзувининг асл нусхаси ёхуд нусхаларини сотиш ёки
мулк ҳуқуқини ўзгача тарзда бошқа шахсга ўтказиш йўли билан тарқатиш (тарқатиш
ҳуқуқи);
кўрсатув ёки эшиттириш ёзувини барчанинг эътиборига етказиш (барчанинг
эътиборига етказиш ҳуқуқи);
кўрсатув ёки эшиттиришни ёзиб олиш (ёзиб олиш ҳуқуқи);
кириш пулли жойларда кўрсатув ёки эшиттиришни барчанинг эътибори учун
юбориш (кириш пулли жойларда барчанинг эътибори учун юбориш ҳуқуқи);
кўрсатув ёки эшиттиришни ретрансляция қилиш (ретрансляция ҳуқуқи);
кўрсатув ёки эшиттиришни кабель орқали барчанинг эътибори учун юбориш ёхуд
кўрсатув ёки эшиттиришни эфирга узатиш (кўрсатув ёки эшиттиришни кабель орқали
юбориш ёки эфирга узатиш ҳуқуқи).
Эфир ёки кабель орқали кўрсатув ёхуд эшиттириш берувчи ташкилот ўз
кўрсатуви ёки эшиттиришидан фойдаланишнинг ҳар бир тури учун ҳақ олиш ҳуқуқига
эга.
Эфир ёки кабель орқали кўрсатув ёхуд эшиттириш берувчи ташкилотнинг ушбу
модданинг иккинчи қисмида назарда тутилган мутлақ ҳуқуқлари шартнома бўйича бошқа
шахсларга ўтказилиши мумкин. Бундай шартномага нисбатан тегишинча ушбу
Кодекснинг 1067, 1068 ва 1069-моддалари қоидалари қўлланилади.
Эфир ёки кабель орқали кўрсатув ёхуд эшиттириш берувчи ташкилотлар ўз
ҳуқуқларини фойдаланиладиган асарларнинг муаллифлари ҳамда ижроларнинг
ижрочилари ҳуқуқларига, тегишли ҳолларда эса фонограммаларни тайёрловчилар ҳамда
эфир ёки кабель орқали кўрсатув ёхуд эшиттириш берувчи ташкилотлар ҳуқуқларига риоя
этган ҳолда амалга оширишлари керак.
Эфир ёки кабель орқали кўрсатув ёхуд эшиттириш берувчи ташкилотнинг
кўрсатуви ёки эшиттиришидан даромад олиш мақсадида фойдаланилганлигидан ёки
ундан фойдаланиш бундай мақсадга қаратилмаганлигидан қатъи назар, кўрсатув ёки
эшиттиришдан фойдаланилган деб ҳисобланади. (1078–1079-моддалар Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли
Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
Олдинги таҳрирга қаранг.
(1080–1081-моддалар Ўзбекистон Республикасининг 2007 йил 16 январдаги ЎРҚ-79-сонли
Қонуни билан чиқарилган— ЎР ҚҲТ, 2007 й., 3-сон, 21-модда)
62-боб. Саноат мулкига бўлган ҳуқуқ (ихтиро, фойдали модель, саноат намунасига
бўлган ҳуқуқ)
1082-модда. Ихтиро, фойдали модель, саноат намунасини ҳуқуқий жиҳатдан
муҳофаза қилиш
Ихтиро, фойдали модель ва саноат намунасига бўлган ҳуқуқ патент берилган
тақдирдагина муҳофаза қилинади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Ихтиро, фойдали модель, саноат намунасига нисбатан қўйиладиган, патент олиш
ҳуқуқини вужудга келтирадиган талаблар ҳамда Ўзбекистон Республикаси Интеллектуал
мулк агентлигининг бундай ҳужжат бериш тартиби қонун билан белгилаб қўйилади. (1082-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 26 декабрдаги
ЎРҚ-312-сонли Қонуни таҳририда— ЎР ҚҲТ, 2011 й., 52-сон, 555-модда)
1083-модда. Ихтиро, фойдали модель, саноат намунасидан фойдаланиш
ҳуқуқи
Патент билан муҳофазаланган ихтиро, фойдали модель, саноат намунасидан ўз
хоҳишича фойдаланишдаги алоҳида ҳуқуқ, шу жумладан муҳофазаланган ечимларни
қўлланган ҳолда маҳсулот ишлаб чиқариш, патент билан муҳофазаланган технологик
жараёнларни ўз ишлаб чиқаришида қўллаш, муҳофазаланган ечимга эга бўлган
маҳсулотларни сотиш ёки сотишга таклиф этиш, тегишли маҳсулотларни четдан
келтириш ҳуқуқи патент эгасига тегишлидир.
Патент эгасидан бошқа шахслар унинг рухсатисиз ихтиро, фойдали модель,
саноат намунасидан фойдаланишга ҳақли эмас, бундай фойдаланиш ушбу Кодекс ёки
бошқа қонунга мувофиқ патент эгасининг ҳуқуқларини бузиш ҳисобланмайдиган ҳоллар
бундан мустасно.
Патентланган ихтирони, фойдали модель ёки саноат намунасини қўлланган ҳолда
маҳсулотни рухсатсиз тайёрлаш, қўлланиш, четдан олиб келиш, сотишга таклиф этиш,
сотиш, фуқаролик муомаласига бошқа йўсинда киритиш ёки шу мақсадда сақлаш,
шунингдек ихтиро патенти билан муҳофаза қилинаётган усулни қўлланиш ёхуд ихтиро
патенти билан муҳофаза қилинаётган усул воситасидагина тайёрланган маҳсулотни
фуқаролик муомаласига киритиш ёки шу мақсадда сақлаш патент эгаси алоҳида
ҳуқуқининг бузилиши ҳисобланади.
Бошқача ҳолат исботлангунга қадар маҳсулот патентланган усул билан
тайёрланган ҳисобланади.
1084-модда. Патентга бўлган ҳуқуқни тасарруф этиш
Патент олиш ҳуқуқи, талабномани рўйхатдан ўтказишдан келиб чиқадиган
ҳуқуқлар, патентга эгалик ҳуқуқи ва патентдан келиб чиқадиган ҳуқуқлар бошқа шахсга
тўлиқ ёки қисман берилиши мумкин.
1085-модда. Муаллифлик ҳуқуқи
Ихтиро, фойдали модель, саноат намунасига муаллифлик ҳуқуқи ва махсус ном
бериш ҳуқуқи ихтиро, фойдали модель, саноат намунасининг муаллифига тегишлидир.
Ихтиро, фойдали модель, саноат намунасига бўлган муаллифлик ҳуқуқи ва бошқа
шахсий ҳуқуқлар патентга асосланган ҳуқуқлар юзага келган пайтдан эътиборан вужудга
келади.
Ихтиро, фойдали модель, саноат намунаси муаллифини қонун махсус ҳуқуқлар,
имтиёзлар ва ижтимоий тусдаги афзалликлар билан таъмин этиши мумкин.
Талабномада муаллиф тариқасида кўрсатилган шахс бошқача ҳолат
исботлангунга қадар муаллиф ҳисобланади. Ҳуқуқ юзага келишидан аввал мавжуд бўлган
фактлар ва ҳолатларгина далил тариқасида жалб этилиши мумкин.
1086-модда. Ихтиро, фойдали модель, саноат намунасининг ҳаммуаллифлари
Ихтиро, фойдали модель, саноат намунаси ҳаммуаллифларининг ўзаро
муносабатлари улар ўртасидаги келишув билан белгилаб қўйилади.
Ихтиро, фойдали модель, саноат намунасини яратишга ноижодий ёрдам бериш
(техникавий, ташкилий ёки математик ёрдам, ҳуқуқларни расмийлаштиришга
кўмаклашиш ва ҳоказолар) ҳаммуаллифликка сабаб бўлмайди.
1087-модда. Хизмат ихтиролари, фойдали моделлари, саноат намуналари
Ходим ўз хизмат мажбуриятларини ёки иш берувчидан олган аниқ топшириқни
бажариш вақтида яратган ихтиро, фойдали модель, саноат намунасига (хизмат
ихтиросига) патент олиш ҳуқуқи, башарти бу улар ўртасидаги шартномада назарда
тутилган бўлса, иш берувчига тегишли бўлади.
Хизмат ихтироси, фойдали модели, саноат намунаси учун муаллифга тўланадиган
мукофот пули миқдори, тўлов шарти ва тартиби у билан иш берувчи ўртасидаги келишув
билан белгилаб қўйилади. Келишувга эришилмаган тақдирда қарорни суд чиқаради.
Башарти муаллиф ва иш берувчининг хизмат ихтироси, фойдали модели ёки саноат
намунасини яратишга қўшган ҳиссасини аниқ белгилашнинг иложи бўлмаса, иш берувчи
олган ёки оладиган фойданинг ярмисига бўлган ҳуқуқ муаллифники деб эътироф этилади.
1088-модда. Патентга бўлган ҳуқуқни бошқа шахсга ўтказиш тўғрисидаги
шартноманинг шакли
Олдинги таҳрирга қаранг.
Патентга бўлган ҳуқуқни бошқа шахсга ўтказиш тўғрисидаги (патентни бериш
тўғрисидаги) шартнома ёзма шаклда тузилиши ва Ўзбекистон Республикасининг
Интеллектуал мулк агентлигида рўйхатдан ўтказилиши лозим. Уни ёзма шаклда тузишга
ёки рўйхатдан ўтказиш талабига риоя этмаслик шартноманинг ҳақиқий эмас деб
топилишига сабаб бўлади. (1088-модданинг матни Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 26 декабрдаги ЎРҚ-312-
сонли Қонуни таҳририда— ЎР ҚҲТ, 2011 й., 52-сон, 555-модда)
1089-модда. Ихтиро, фойдали модель, саноат намунасидан фойдаланиш
рухсатномасининг (лицензия- сининг) шакли
Олдинги таҳрирга қаранг.
Лицензия шартномаси ва қўшимча лицензия шартномаси ёзма шаклда тузилади ва
Ўзбекистон Республикасининг Интеллектуал мулк агентлигида рўйхатдан ўтказилиши
лозим. Уни ёзма шаклда тузишга ёки рўйхатдан ўтказиш талабига риоя этмаслик
шартноманинг ҳақиқий эмас деб топилишига сабаб бўлади. (1089-модданинг матни Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 26 декабрдаги ЎРҚ-312-
сонли Қонуни таҳририда— ЎР ҚҲТ, 2011 й., 52-сон, 555-модда)
1090-модда. Патентни бузганлик учун жавобгарлик
Патентни бузиш патент эгасининг талаби билан тўхтатилиши, қоидабузар эса
патент эгасига етказилган зарарнинг ўрнини қоплаши шарт. Патент эгаси кўрилган зарар
ўрнига қоидабузардан қоидабузарлик оқибатида олган даромадларини ундириб олишга
ҳақлидир.
63-боб. Ўсимликларнинг янги навлари ва ҳайвонларнинг янги зотларига бўлган
ҳуқуқ
1091-модда. Ўсимликларнинг янги навлари ва ҳайвонларнинг янги
зотларига бўлган ҳуқуқларни муҳофаза қилиш
Ўсимликларнинг янги навлари ва ҳайвонларнинг янги зотларига (селекция
ютуқларига) бўлган ҳуқуқлар патент берилган тақдирдагина муҳофаза қилинади.
Селекция ютуғига патент олиш ҳуқуқини вужудга келтирадиган талаблар ҳамда
бундай патентни бериш тартиби қонун билан белгилаб қўйилади.
Селекция ютуқларига бўлган ҳуқуқлар ҳамда бу ҳуқуқларни муҳофаза қилиш
билан боғлиқ муносабатларга нисбатан, башарти ушбу бобнинг қоидалари ва қонунда
ўзгача ҳол назарда тутилган бўлмаса, ушбу Кодекснинг тегишинча 1084 –– 1090-
моддалари қоидалари тадбиқ этилади.
1092-модда. Селекция ютуғи муаллифининг ҳақ олиш ҳуқуқи
Селекция ютуғининг патент эгаси бўлмаган муаллифи селекция ютуғидан
фойдаланганлик учун патентнинг амал қилиш муддати давомида патент эгасидан ҳақ
олиш ҳуқуқига эга.
Селекция ютуғи муаллифига тўланадиган ҳақ миқдори ва тўлов шартлари у билан
патент эгаси ўртасида тузиладиган шартномада белгилаб қўйилади.
1093-модда. Патент эгасининг ҳуқуқи
Селекция ютуғи патентининг эгаси селекция ютуғидан қонунда белгилаб
қўйилган доирада фойдаланиш бўйича алоҳида ҳуқуққа эгадир.
1094-модда. Патент эгасининг мажбурияти
Селекция ютуғи патентининг эгаси ўсимликнинг тегишли нави ёки
ҳайвонларнинг тегишли зотини патентнинг амал қилиш муддати давомида уларни
рўйхатга олиш вақтида тузилган нав ёки зот тавсифида айтиб ўтилган белгилар сақлаб
қолинадиган тарзда асраши шарт.
64-боб. Ошкор этилмаган ахборотни ноқонуний фойдаланишдан муҳофаза қилиш
1095-модда. Ошкор этилмаган ахборотни муҳофаза қилиш ҳуқуқи
Учинчи шахсларга маълум бўлмаган техникавий, ташкилий ёки тижорат
ахборотига, шу жумладан ишлаб чиқариш сирларига (ноу-хау) қонунан эга бўлиб турган
шахс уни (ошкор этилмаган ахборотни), башарти ушбу Кодекснинг 98-моддасида
белгилаб қўйилган шартларга риоя этилган бўлса, ноқонуний фойдаланишдан муҳофаза
қилиш ҳуқуқига эга.
Ошкор этилмаган ахборотни ноқонуний фойдаланишдан муҳофаза қилиш ҳуқуқи
бу ахборотга нисбатан бирон-бир расмиятчиликни бажаришдан (уни рўйхатдан ўтказиш,
гувоҳнома олиш ва ҳоказодан) қатъи назар вужудга келади.
Ошкор этилмаган ахборотни муҳофаза қилиш қоидаси қонунга мувофиқ хизмат
ёки тижорат сири бўла олмайдиган маълумотларга (юридик шахслар тўғрисидаги, мол-
мулкка бўлган ҳуқуқлар ва мол-мулк хусусида тузилиб, давлат рўйхатидан ўтказиладиган
келишувлар тўғрисидаги маълумотларга, давлат статистика ҳисоботи тариқасида тақдим
этиладиган маълумотлар ва ҳоказоларга) нисбатан татбиқ этилмайди.
Ошкор этилмаган ахборотни муҳофаза қилиш ҳуқуқи ушбу Кодекснинг 98-
моддасида назарда тутилган шартлар сақланиб турган пайтга қадар амал қилади.
1096-модда. Ошкор этилмаган ахборотдан ноқонуний фойдаланганлик учун
жавобгарлик
Ошкор этилмаган ахборотни қонуний асоси бўлмай туриб олган ёки тарқатган
ёхуд ундан фойдаланаётган шахс бу ахборотга қонунан эга бўлиб турган шахсга
ахборотдан ноқонуний фойдаланганлик натижасида етказилган зарарни тўлаши шарт.
Ошкор этилмаган ахборотдан ноқонуний фойдаланаётган шахс бу ахборотни уни
тарқатишга ҳуқуқи бўлмаган шахсдан олган бўлса, ахборотни қўлга киритувчи шахс
бундан бехабар бўлса ва буни билмаслиги керак бўлса (ахборотни инсофли эгалловчи),
ошкор этилмаган ахборотнинг қонуний эгаси ахборотни инсофли эгалловчи ахборотдан
фойдаланаётганлиги ноқонуний эканлигини билиб қолганидан сўнг ошкор этилмаган
ахборотдан фойдаланганлик натижасида етказилган зарарларни қоплашни ундан талаб
қилишга ҳақлидир.
Ошкор этилмаган ахборотга қонунан эга бўлиб турган шахс бу ахборотдан
ноқонуний фойдаланаётган шахсдан ахборотдан фойдаланишни дарҳол тўхтатишни талаб
қилишга ҳақлидир. Бироқ суд ошкор этилмаган ахборотни инсофли эгалловчи ундан
фойдаланганда сарфлаган маблағларини инобатга олиб, бу ахборотдан ҳақ тўлаб
олинадиган алоҳида лицензия асосида бундан буён ҳам фойдаланишига рухсат этиши
мумкин.
Ошкор этилмаган ахборот мазмунини ташкил этувчи маълумотларни мустақил
тарзда ва қонунан олган шахс бу маълумотлардан, тегишли ошкор этилмаган ахборот
эгасининг ҳуқуқларидан қатъи назар, фойдаланишга ҳақли ва бундай фойдаланиш учун
унинг олдида жавоб бермайди.
1097-модда. Ошкор этилмаган ахборотни ноқонуний фойдаланишдан
муҳофаза қилиш ҳуқуқининг бошқа шахсга ўтиши
Ошкор этилмаган ахборотга эга бўлган шахс бу ахборот мазмунини ташкил
этувчи маълумотларнинг ҳаммасини ёки бир қисмини лицензия шартномаси асосида
бошқа шахсга бериши мумкин.
Лицензиат шартнома бўйича олган ахборотларнинг махфийлигини муҳофаза
қилишга доир керакли чораларни кўриши шарт ва уни учинчи шахсларнинг ноқонуний
фойдаланишидан муҳофаза қилишда лицензиарники сингари ҳуқуқларга эга. Шартномада
ўзгача ҳол назарда тутилган бўлмаса, ахборотларнинг махфийлигини сақлаш мажбурияти,
башарти тегишли маълумотлар ошкор этилмаган ахборот тариқасида қолаверса, лицензия
шартномаси бекор бўлганидан кейин ҳам лицензиатнинг зиммасида бўлади.
65-боб. Фуқаролик муомаласи қатнашчилари, товарлар, ишлар ва хизматларни
шахсийлаштириш воситалари
1-§. Фирма номи
1098-модда. Фирма номига бўлган ҳуқуқ
Юридик шахс товарларда, уларнинг идиши ва ўровида, рекламада,
пешлавҳаларда, босма маълумотномаларда, ҳисобварақларда, босма нашрларда, расмий
бланкаларда ва ўзининг фаолияти билан боғлиқ бошқа ҳужжатларда, шунингдек
маҳсулотларни Ўзбекистон Республикаси ҳудудида ўтказилаётган кўргазма ва
ярмаркаларда намойиш этиш вақтида фирма номидан фойдаланишда алоҳида ҳуқуққа эга.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Юридик шахснинг фирма номи унинг таъсис ҳужжатларида кўрсатилади. Фирма
номига бўлган ҳуқуқ юридик шахс давлат рўйхатидан ўтказилган вақтдан эътиборан юзага
келади. (1098-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикаси 2006 йил 18 сентябрдаги ЎРҚ-
52-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2006 й., 37-38-сон, 371-модда)
Юридик шахснинг фирма номи тегишли юридик шахсларни айнан бир деб
ҳисоблашга олиб келиши мумкин бўлган даражада аввал рўйхатдан ўтказилган номга
ўхшаб кетадиган бўлса, у рўйхатга олиниши мумкин эмас.
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
1099-модда. Юридик шахснинг фирма номидан товар белгисида фойдаланиш
Юридик шахснинг фирма номидан унга тегишли товар белгисида фойдаланилиши
мумкин.
1100-модда. Фирма номига бўлган ҳуқуқнинг амал қилиши
Юридик шахснинг белгиси тариқасида Ўзбекистон Республикасида рўйхатга
олинган номга бўлган алоҳида ҳуқуқ Ўзбекистон Республикаси ҳудудида амал қилади.
Чет давлатда рўйхатга олинган ёки умум эътироф этган номга Ўзбекистон
Республикаси ҳудудида алоҳида ҳуқуқ қонунда назарда тутилган ҳоллардагина амал
қилади.
Фирма номига бўлган ҳуқуқнинг амал қилиши юридик шахс тугатилиши билан
ёки унинг фирма номи ўзгариши билан бекор бўлади.
1101-модда. Фирма номига бўлган ҳуқуқни бошқа шахсга бериш
Юридик шахснинг фирма номига бўлган ҳуқуқни бошқа шахсга бериш ва
ўтказишга фақат юридик шахс қайта ташкил этилган ҳамда умуман корхона бошқа шахсга
берилган ҳоллардагина йўл қўйилади.
Фирма номига бўлган ҳуқуқ эгаси бошқа шахсга ўзининг бу номидан
фойдаланишга рухсат этиши (лицензия бериши) мумкин. Бироқ бунда лицензия
шартномасида истеъмолчини чалғитиб қўйишни истисно этувчи чоралар шарт қилиб
қўйилиши лозим.
2-§. Товар белгиси (хизмат кўрсатиш белгиси)
1102-модда. Товар белгисини ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза қилиш
Товар белгиси (хизмат кўрсатиш белгиси) уни рўйхатдан ўтказиш асосида
ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза қилинади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Товар белгисига бўлган ҳуқуқ товар белгиси (хизмат кўрсатиш белгиси) рўйхатга
олинганлиги тўғрисидаги гувоҳнома билан тасдиқланади. (1102-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 15 декабрдаги
175-II-сон Қонуни таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2001 й., 1-2-сон, 23-модда)
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
Олдинги таҳрирга қаранг.
1103-модда. Товар белгисидан фойдаланиш ва унинг дахлсизлиги ҳуқуқи
Товар белгисига бўлган ҳуқуқ эгаси ўзига тегишли белгидан фойдаланишда ва
уни тасарруф этишда алоҳида ҳуқуққа эга. Товар белгисига ўзгартишлар ва қўшимчалар
киритишдан иборат алоҳида ҳуқуқ ҳам товар белгисига бўлган ҳуқуқ эгасига тегишлидир.
Товар белгисини Қонунда белгиланган тартибда ҳар қандай тарзда муомалага
киритиш ундан фойдаланиш деб ҳисобланади.
Товар белгисини нашр этганда, уни кўпчилик олдида ижро этганда ёки ундан
ўзгача тарзда фойдаланганда товар белгисининг ўзига ҳам, унинг белгиларига ҳам бирор-
бир ўзгартишлар киритишга фақат унга бўлган ҳуқуқ эгасининг розилиги билан йўл
қўйилади.
Товар белгисининг дахлсизлигига бўлган ҳуқуқ товар белгисига бўлган ҳуқуқ
эгасига тегишлидир. (1103-модда Ўзбекистон Республикасининг 2000 йил 15 декабрдаги 175-II-сон Қонуни
таҳририда — Олий Мажлис Ахборотномаси, 2001 й., 1-2-сон, 23-модда)
LexUZ шарҳи
Қаранг: суд амалиёти.
1104-модда. Товар белгисидан фойдаланмаганлик оқибатлари
Олдинги таҳрирга қаранг.
Товар белгисидан охирги беш йил давомида узрли сабабсиз узлуксиз
фойдаланилмаган тақдирда, унинг рўйхатдан ўтказилганлиги исталган манфаатдор
шахснинг талаби бўйича бекор қилиниши мумкин. (1104-модданинг биринчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 18 апрелдаги
ЎРҚ-429-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2017 й., 16-сон, 265-модда)
Товар белгисидан фойдаланиш учун лицензия берилиши ундан фойдаланиш деб
ҳисобланади.
1105-модда. Товар белгисига бўлган ҳуқуқнинг бошқа шахсга ўтиши
Гувоҳномада кўрсатилган товарлар, ишлар ва хизматларнинг барча гуруҳларига
ёки бир қисмига нисбатан товар белгисига бўлган ҳуқуқни унинг эгаси шартнома асосида
бошқа шахсга бериши мумкин.
Товар белгисига бўлган ҳуқуқни, башарти у товар ёки унинг тайёрловчиси ҳақида
чалғишга сабаб бўлиши мумкин бўлса, бошқа шахсга беришга йўл қўйилмайди.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Товар белгисига бўлган ҳуқуқнинг бошқа шахсга ўтиши, шу жумладан уни
шартнома асосида ёки ҳуқуқий ворислик тартибида бошқа шахсга бериш Ўзбекистон
Республикасининг Интеллектуал мулк агентлигида рўйхатдан ўтказилмоғи лозим. (1105-модданинг учинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 26 декабрдаги
ЎРҚ-312-сонли Қонуни таҳририда— ЎР ҚҲТ, 2011 й., 52-сон, 555-модда)
1106-модда. Товар белгисига бўлган ҳуқуқни бошқа шахсга бериш
тўғрисидаги шартноманинг шакли
Олдинги таҳрирга қаранг.
Товар белгисига бўлган ҳуқуқни бошқа шахсга бериш тўғрисидаги ёки лицензия
бериш ҳақидаги шартнома ёзма шаклда тузилиши ва Ўзбекистон Республикасининг
Интеллектуал мулк агентлигида рўйхатдан ўтказилиши лозим. (1106-модданинг биринчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 26 декабрдаги
ЎРҚ-312-сонли Қонуни таҳририда— ЎР ҚҲТ, 2011 й., 52-сон, 555-модда)
Ёзма шаклга ва рўйхатдан ўтказиш талабига риоя этмаслик шартноманинг
ҳақиқий эмас деб топилишига сабаб бўлади.
1107-модда. Товар белгисига бўлган ҳуқуқни бузганлик учун жавобгарлик
Товар белгисидан қонунга хилоф равишда фойдаланаётган шахс қоидабузарликни
тўхтатиши ва товар белгисининг эгасига етказилган зарарни тўлаши шарт.
Товар белгисидан қонунга хилоф равишда фойдаланаётган шахс тайёрлаб
қўйилган товар белгиси тасвирларини йўқ қилиши, қонунга хилоф равишда
фойдаланаётган товар белгисини ёки алмаштириб юбориш даражасида унга ўхшаш бўлган
белгини товардан ёки унинг идиши ва ўровидан йўқотиши шарт.
Ушбу модданинг иккинчи қисмида белгилаб қўйилган талабларни бажаришнинг
иложи бўлмаган тақдирда, тегишли товар йўқ қилиб ташланиши лозим.
Олдинги таҳрирга қаранг.
1107 1 -модда. Товар белгисига доир мутлақ ҳуқуқнинг тугаши
Бевосита товар белгисининг эгаси томонидан ёки унинг розилиги билан
фуқаролик муомаласига қонуний тарзда киритилган товарларга нисбатан товар
белгисидан бошқа шахсларнинг фойдаланиши мазкур товар белгисига доир мутлақ
ҳуқуқнинг бузилиши бўлмайди. (1107
1 -модда Ўзбекистон Республикасининг 2017 йил 18 апрелдаги ЎРҚ-429-сонли
Қонунига асосан киритилган — ЎР ҚҲТ, 2017 й., 16-сон, 265-модда)
3-§. Товар чиқарилган жой номи
1108-модда. Товар чиқарилган жой номини ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза
қилиш
Товар чиқарилган жой номи уни рўйхатга олиш асосида ҳуқуқий жиҳатдан
муҳофаза қилинади.
Мамлакат, аҳоли пункти, жой ёки бошқа жўғрофий объектнинг товарни белгилаш
учун ишлатиладиган номи алоҳида хусусиятлари тамомила ёки асосан ана шу жўғрофий
объектга хос табиий шароитлар ёки бошқа омиллар ёхуд табиий шароитлар ва бу
омилларнинг ўзаро бирикмаси билан белгиланадиган товар чиқарилган жой номи (келиб
чиқиш кўрсаткичи) деб эътироф этилади.
Жўғрофий объектнинг тарихий номи товар чиқарилган жойнинг номи бўлиши
мумкин.
Гарчи жўғрофий объектнинг номи бўлса-да ёки шу номни ўз таркибига олган
бўлса-да, аммо Ўзбекистон Республикасида муайян турдаги товарнинг у тайёрланган жой
билан боғлиқ бўлмаган белгиси сифатида умумий истеъмолга кириб кетган белги товар
чиқарилган жой номи деб эътироф этилмайди ва ушбу параграф қоидаларига мувофиқ
ҳуқуқий муҳофаза мақсадларида рўйхатдан ўтказилмайди. Бироқ бу ҳол бундай номдан
инсофсизлик билан фойдаланиш натижасида ҳуқуқи бузилган шахсни ўз ҳуқуқларини
қонунда назарда тутилган бошқача усуллар билан муҳофаза қилиш имкониятидан маҳрум
этмайди.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Товар чиқарилган жой номини Ўзбекистон Республикасининг Интеллектуал мулк
агентлиги рўйхатдан ўтказади. (1108-модданинг бешинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 26 декабрдаги
ЎРҚ-312-сонли Қонуни таҳририда— ЎР ҚҲТ, 2011 й., 52-сон, 555-модда)
Рўйхатга олиш асосида товар чиқарилган жой номидан фойдаланиш ҳуқуқи
тўғрисида гувоҳнома берилади.
Рўйхатга олиш, гувоҳнома бериш, рўйхатга олишни ҳақиқий эмас деб топиш
ҳамда рўйхатга олиш ва гувоҳноманинг амал қилишини тўхтатиш тартиби ва шартлари
қонун билан белгилаб қўйилади.
1109-модда. Товар чиқарилган жой номидан фойдаланиш ҳуқуқи
Товар чиқарилган жой номидан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган шахс бу номни
товарда, идиш ва ўровда, рекламада, босма маълумотномаларда, ҳисобварақларда
ишлатиш ҳамда ушбу товарнинг фуқаролик муомаласига киритилиши муносабати билан
жой номидан бошқача тарзда фойдаланишга ҳақлидир.
Товар чиқарилган жойнинг номи ушбу Кодекс 1108-моддасининг биринчи,
иккинчи ва учинчи қисмларида айтиб ўтилган талабларга жавоб берадиган товарни
белгилаш учун бир неча шахс томонидан ҳам биргаликда, ҳам бир-биридан мустақил
тарзда рўйхатдан ўтказилиши мумкин. Товар чиқарилган жой номидан фойдаланиш
ҳуқуқи ана шу шахсларнинг ҳар бирига тегишлидир.
Товар чиқарилган жой номидан фойдаланиш ҳуқуқини бошқа шахсга беришга,
уни бошқа шахсга ўтказиш ҳақидаги бошқа битимларга ва уни лицензия асосида
фойдаланиш учун беришга йўл қўйилмайди.
1110-модда. Товар чиқарилган жой номини ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза
этишнинг амал қилиш соҳаси
Ўзбекистон Республикасида унинг ҳудудидаги товарлар чиқарилган жойларнинг
номлари ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза қилинади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Бошқа давлатдаги товар чиқарилган жой номи, башарти бу ном товар чиқарилган
мамлакатда, шунингдек ушбу Кодексга мувофиқ Ўзбекистон Республикасининг
Интеллектуал мулк агентлигида рўйхатдан ўтказилган бўлса, Ўзбекистон Республикасида
ҳуқуқий жиҳатдан муҳофаза қилинади. (1110-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2011 йил 26 декабрдаги
ЎРҚ-312-сонли Қонуни таҳририда— ЎР ҚҲТ, 2011 й., 52-сон, 555-модда)
1111-модда. Товар чиқарилган жой номидан қонунга хилоф фойдаланганлик
учун жавобгарлик
Товар чиқарилган жой номидан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган шахс,
шунингдек истеъмолчилар ҳуқуқларини ҳимоя қилувчи ташкилотлар бу номдан қонунга
хилоф фойдаланаётган шахсдан номдан фойдаланишни тўхтатиш, товардан, унинг идиши
ва ўровидан, бланкалар ва бошқа ҳужжатлардан қонунга хилоф фойдаланилаётган номни
ёки ном билан адаштирадиган тарзда жуда ўхшаш белгини йўқотишни, тайёрлаб қўйилган
ном тасвирларини ва ном билан адаштирадиган тарзда ўхшаш белгиларни йўқ қилиб
ташлашни, башарти бунинг иложи бўлмаса товарни ва (ёки) идиш ва ўровни олиб қўйиш
ҳамда йўқ қилиб ташлашни талаб қилишга ҳақлидир.
Товар чиқарилган жой номидан фойдаланиш ҳуқуқига эга бўлган шахс бу
ҳуқуқни бузувчидан ўзига етказилган зарарнинг қопланишини талаб қилишга ҳақлидир.
V бўлим. Ворислик ҳуқуқи
66-боб. Ворислик тўғрисидаги умумий қоидалар
1112-модда. Ворислик асослари
Ворислик васият ва қонун бўйича амалга оширилади.
Қонун бўйича ворислик васият мавжуд бўлмаса ёхуд бутун мероснинг тақдирини
белгиламаса, шунингдек ушбу Кодексда белгиланган бошқа ҳолларда амалга оширилади.
1113-модда. Мерос таркиби
Мерос очилган пайтда мерос қолдирувчига тегишли бўлган, унинг ўлимидан
кейин ҳам бекор бўлмайдиган барча ҳуқуқ ва мажбуриятлар мерос таркибига киради.
Мерос қолдирувчининг шахси билан чамбарчас боғлиқ бўлган ҳуқуқ ва
мажбуриятлар:
юридик шахс ҳисобланган тижорат ташкилотлари ва бошқа ташкилотларга
аъзолик, уларда иштирок этиш ҳуқуқлари, агар қонун ёки шартномада бошқа ҳол
белгиланган бўлмаса;
ҳаётга ёки соғлиққа етказилган зарар учун товон ундириш ҳуқуқи;
алимент мажбуриятлари туфайли юзага келган ҳуқуқлар ва мажбуриятлар;
меҳнат ва ижтимоий таъминот тўғрисидаги қонун ҳужжатлари асосида пенсия,
нафақа ва бошқа тўловлар олиш ҳуқуқи;
мулкий ҳуқуқлар билан боғлиқ бўлмаган шахсий номулкий ҳуқуқлар мерос
таркибига кирмайди.
Мерос қолдирувчига тегишли бўлган шахсий номулкий ҳуқуқлар ва бошқа
номоддий бойликлар меросхўрлар томонидан амалга оширилиши ва ҳимоя қилиниши
мумкин.
1114-модда. Умумий биргаликдаги мулк бўлган мол-мулкни мерос қилиб
олиш
Умумий биргаликдаги мулк иштирокчисининг ўлими умумий мол-мулкка бўлган
ҳуқуқдаги унинг улушини аниқлаш ва ушбу Кодекснинг 226-моддасида белгиланган
тартибда умумий мол-мулкни тақсимлаш ёхуд ундан вафот этган иштирокчининг
улушини ажратиш учун асос бўлади. Бу ҳолда мерос вафот этган иштирокчининг улушига
тўғри келадиган умумий мол-мулкка нисбатан очилади, мол-мулкни натура ҳолида
тақсимлашнинг имкони бўлмаганида эса — бундай улушнинг қийматига нисбатан
очилади.
Умумий биргаликдаги мулк иштирокчиси умумий мол-мулкка бўлган ҳуқуқдаги
ўз улушини васият қилишга ҳақлидир, бу улуш унинг вафотидан кейин ушбу модданинг
биринчи қисмига мувофиқ аниқланади.
1115-модда. Деҳқон хўжалиги ер участкасига эгалик қилиш ҳуқуқини мерос
қилиб олиш
Деҳқон (фермер) хўжалиги ер участкасига мерос қилиб қолдириладиган умрбод
эгалик қилиш ҳуқуқини мерос қилиб олиш, агар қонунда бошқача тартиб белгиланган
бўлмаса, ушбу Кодекс қоидалари билан тартибга солинади.
1116-модда. Мероснинг очилиши
Мерос фуқаронинг ўлими ёки унинг суд томонидан вафот этган деб эълон
қилиниши оқибатида очилади.
Мерос қолдирувчининг ўлган куни (зарурат бўлганда пайти ҳам), у вафот этган
деб эълон қилинганда эса, агар суднинг қарорида бошқа муддат кўрсатилган бўлмаса,
вафот этган деб эълон қилиш тўғрисидаги суднинг қарори кучга кирадиган кун мерос
очилган вақт деб ҳисобланади.
Агар биридан кейин бошқаси мерос олишга ҳақли бўлган шахслар бир календарь
сутка (йигирма тўрт соат) ичида вафот этган бўлсалар, улар бир вақтда вафот этган деб
ҳисобланадилар, мерос уларнинг ҳар биридан кейин очилади ва улардан ҳар бирининг
меросхўрлари ворисликка чақириладилар.
1117-модда. Мероснинг очилиш жойи
Мерос қолдирувчининг охирги доимий яшаб турган жойи мероснинг очилиш
жойи ҳисобланади. Агар мерос қолдирувчининг охирги яшаб турган жойи номаълум
бўлса, мерос қолдирувчига тегишли бўлган кўчмас мулк ёки унинг асосий қисми турган
жой, кўчмас мулк бўлмаган тақдирда эса, кўчар мулкнинг асосий қисми турган жой мерос
очилган жой деб ҳисобланади.
1118-модда. Меросхўрлар
Мерос очилган пайтда ҳаёт бўлган фуқаролар, шунингдек мерос қолдирувчининг
ҳаётлик пайтида ҳомила ҳолида бўлган ва мерос очилгандан кейин тирик туғилган
болалари васият ва қонун бўйича меросхўр бўлишлари мумкин.
Мерос очилган пайтда тузилиб бўлган юридик шахслар, шунингдек давлат ва
фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органлари ҳам васият бўйича меросхўр бўлишлари
мумкин.
1119-модда. Нолойиқ меросхўрларни меросдан четлатиш
Мерос қолдирувчини ёки эҳтимол тутилган меросхўрлардан бирортасини қасддан
ўлдирган ёки уларнинг ҳаётига суиқасд қилган шахслар васият бўйича ҳам, қонун бўйича
ҳам мерос олиш ҳуқуқига эга эмаслар. Васият қилувчи ўз ҳаётига суиқасд қилинганидан
кейин васиятнома берган шахслар бундан мустасно.
Мерос қолдирувчи ўзининг охирги хоҳиш-иродасини амалга оширишига қасддан
тўсқинлик қилган ва шу орқали ўзларининг ёки ўзларига яқин шахсларнинг ворисликка
чақирилишига ёхуд мероснинг ўзларига ёки ўзларига яқин шахсларга тегишли улуши
кўпайтирилишига имкон яратган шахслар васиятнома бўйича ҳам, қонун бўйича ҳам
мерос олиш ҳуқуқига эга эмаслар.
Болаларига нисбатан ота-оналик ҳуқуқларидан маҳрум этилган ва мерос очилган
пайтда бу ҳуқуқлари тикланмаган ота-оналар ана шу болалардан қолган мулкка ворис
бўлиш ҳуқуқига эга эмаслар, шунингдек мерос қолдирувчига таъминлаб туриш юзасидан
қонунга кўра зиммаларига юклатилган мажбуриятларини бажаришдан бўйин товлаган
ота-оналар (фарзандликка олувчилар) ва вояга етган болалар (фарзандликка олинганлар)
қонун бўйича ворислик қилиш ҳуқуқига эга эмаслар.
Нолойиқ меросхўрларни ворисликдан четлатиш учун асос бўладиган ҳолатлар
бундай четлатиш келтириб чиқарадиган ворислик билан боғлиқ мулкий оқибатларга
дахлдор шахснинг даъвоси бўйича суд томонидан белгиланади.
Ушбу модда қоидалари васият мажбуриятига нисбатан ҳам қўлланилади.
Ушбу модданинг қоидалари ҳар қандай меросхўрларга, шу жумладан мажбурий
ҳисса олиш ҳуқуқига эга бўлган меросхўрларга ҳам тааллуқлидир.
67-боб. Васият бўйича ворислик
1120-модда. Умумий қоидалар
Фуқаронинг ўзига тегишли мол-мулкни ёки бу мол-мулкка нисбатан ҳуқуқини
вафот этган тақдирда тасарруф этиш хусусидаги хоҳиш-иродаси васият деб эътироф
қилинади.
Васиятнома шахсан тузилиши лозим. Васиятноманинг вакил орқали тузилишига
йўл қўйилмайди.
Фуқаро ўзининг барча мол-мулкини ёки унинг муайян қисмини қонун бўйича
меросхўрлар доирасига кирадиган, шунингдек кирмайдиган бир ёки бир неча шахсга, шу
билан бирга юридик шахсларга, давлатга ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш
органларига васият қилиши мумкин.
Васият қилувчи қонун бўйича меросхўрлардан биттасини, бир нечасини ёки
ҳаммасини изоҳ бермаган ҳолда меросдан маҳрум қилишга ҳақли. Қонун бўйича
меросхўрни меросдан маҳрум этиш, агар васиятномадан бошқа ҳол келиб чиқмаса, бу
васият қилувчининг тақдим этиш ҳуқуқи бўйича ворислик қиладиган авлодларига
нисбатан татбиқ этилмайди.
Мерос қолдирувчи ҳар қандай мол-мулк тўғрисидаги фармойишни ўз ичига
оладиган васиятнома тузишга ҳақли.
Мерос қолдирувчи васият қилаётган пайтида ўзига тегишли бўлмаган мол-мулк
тўғрисидаги фармойишни ўз ичига оладиган васиятнома тузишга ҳақли. Агар мерос
очилган пайтга келиб, бундай мол-мулк унга тегишли бўлиб қолса, тегишли фармойиш
ҳақиқий ҳисобланади.
Мерос қолдирувчи васиятнома тузилганидан кейин уни истаган пайтда бекор
қилиш ва ўзгартириш борасида эркин бўлиб, бунда бекор қилиш ёки ўзгартириш
сабабларини кўрсатишга мажбур эмас.
Мерос қолдирувчи ўзи васиятномада меросхўр этиб тайинлаган шахсларга, ўз
навбатида вафот этишлари эҳтимоли билан ўзларига васият қилинган мол-мулкни муайян
тарзда тасарруф этиш хусусида кўрсатма бериш мажбуриятини юклашга ҳақли эмас.
1121-модда. Шартли васиятнома
Васият қилувчи мероснинг олиниши учун меросхўр хулқ-атворининг хусусиятини
қонуний равишда шарт қилиб қўйишга ҳақли.
Меросхўрни тайинлаш ёки ворислик ҳуқуқидан маҳрум этиш тўғрисидаги
фармойишга киритилган ғайриқонуний шартлар ҳақиқий бўлмайди.
Васиятномага киритилган бўлиб, меросхўр ўз саломатлигининг аҳволига кўра ёки
бошқа объектив сабаблар туфайли бажара олмайдиган шартлар меросхўрнинг даъвоси
бўйича ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин.
1122-модда. Ворисдан кейинги ворисларни тайинлаш
Васият қилувчи васиятномада кўрсатилган меросхўр мерос очилгунга қадар вафот
этиши, меросни қабул қилмаслиги ёхуд ундан воз кечиши ёки нолойиқ меросхўр сифатида
ушбу Кодекснинг 1119-моддасида назарда тутилган тартибда мерос олишдан
четлаштирилиши эҳтимолини, шунингдек васиятнома бўйича меросхўр мерос
қолдирувчининг қонуний шартларини бажармаслиги эҳтимолини назарда тутган ҳолда
бошқа меросхўрни (ворисдан кейинги ворисни) тайинлаши мумкин.
Ушбу Кодексга мувофиқ меросхўр бўла оладиган ҳар қандай шахс ворисдан
кейинги ворис этиб тайинланиши мумкин.
Васиятнома бўйича меросхўрнинг ворисдан кейинги ворис зарарига меросдан воз
кечишига йўл қўйилмайди.
1123-модда. Мол-мулкнинг васият қилинмаган қисмини мерос қилиб олиш
Мол-мулкнинг васият қилинмаган қисми ушбу Кодекснинг 1134 –– 1143-
моддаларида назарда тутилган тартибда ворисликка чақириладиган қонун бўйича
меросхўрлар ўртасида тақсимланади.
Бу меросхўрлар жумласига мол-мулкнинг бошқа қисми васиятнома бўйича мерос
қилиб қолдирилган қонун бўйича ворислар ҳам кирадилар.
1124-модда. Васиятноманинг шаклига доир умумий қоидалар
Васиятнома ёзилган жойи ва вақти кўрсатилган ҳолда ёзма шаклда тузилиши
лозим.
Қуйидаги васиятномалар ёзма шаклда тузилган ҳисобланади:
нотариал тасдиқланган васиятномалар;
нотариал тасдиқланган васиятномаларга тенглаштирилган васиятномалар.
Ёзма шаклдаги васиятнома васият қилувчининг ўз қўли билан имзоланиши лозим.
Агар васият қилувчи жисмоний нуқсонлари, касаллиги ёки саводсизлиги туфайли
васиятномани ўз қўли билан имзолай олмаса, унинг илтимосига биноан нотариус ёки
қонунга мувофиқ васиятномани тасдиқлайдиган бошқа шахс ҳозир бўлганида васият
қилувчи ўз қўли билан имзолай олмаганлигининг сабаблари кўрсатилган ҳолда
васиятномага бошқа шахс имзо қўйиши мумкин.
Қуйидагилар васият қилувчининг ўрнига васиятномани имзолаши мумкин эмас:
нотариус ёки васиятномани тасдиқловчи бошқа шахс;
васиятнома кимнинг фойдасига тузилган ёки кимга нисбатан васият мажбурияти
юклатилган бўлса, ўша шахс, унинг эри (хотини), болалари, ота-онаси, неваралари ва
чеваралари, шунингдек васият қилувчининг қонун бўйича меросхўрлари;
тўлиқ муомала лаёқатига эга бўлмаган фуқаролар;
саводсизлар ва васиятномани ўқий олмайдиган бошқа шахслар;
ёлғон гувоҳлик берганлик учун муқаддам судланган шахслар.
1125-модда. Нотариал тасдиқланган васиятнома
Нотариал тасдиқланган васиятнома васият қилувчи томонидан ёзилган ёки унинг
сўзларидан нотариус томонидан ёзиб олинган бўлиши лозим. Васиятномани васият
қилувчи сўзларидан нотариус томонидан ёзиб олиш пайтида умумий қабул қилинган
техника воситаларидан (ёзув машинкаси, шахсий компьютер ва ҳоказолардан)
фойдаланилиши мумкин.
Васият қилувчининг сўзларидан нотариус томонидан ёзиб олинган васиятномани
имзолашдан олдин васият қилувчи унинг матнини нотариус олдида тўлиқ ўқиб чиқиши
лозим.
Агар васият қилувчи жисмоний нуқсонлари, касаллиги ёки саводсизлиги туфайли
васиятномани шахсан ўқий олмаса, васиятноманинг матни васият қилувчига нотариус
томонидан ўқиб эшиттирилади, бу ҳақда васиятномада тегишлича қайд этилиб, васият
қилувчи васиятномани шахсан ўқий олмаганлигининг сабаблари кўрсатилади.
Васият қилувчининг хоҳишига кўра васиятнома нотариус томонидан унинг
мазмуни билан танишиб чиқилмасдан (махфий васиятнома) тасдиқланади.
Махфий васиятномани васият қилувчи ҳақиқий саналмаслик хавфи остида ўз қўли
билан ёзиши ва имзолаши лозим. Васиятнома икки гувоҳ ва нотариус иштирокида
хатжилдга солиниб, хатжилд елимланиши лозим, гувоҳлар ўз фамилиялари, исмлари,
оталарининг исмини ва доимий турар жойларини кўрсатган ҳолда хатжилдга имзо
қўядилар. Гувоҳлар имзо қўйган хатжилд гувоҳлар ва нотариуснинг иштирокида бошқа
хатжилдга солинади ва бу хатжилд ҳам елимланади, унга нотариус тасдиқлаш устхатини
ёзиб қўяди.
1126-модда. Нотариал тасдиқланган васиятномаларга тенглаштирилган
васиятномалар
Қуйидаги васиятномалар нотариал тасдиқланган васиятномаларга
тенглаштирилади:
касалхоналар, госпиталлар, бошқа стационар даволаш муассасаларида
даволанаётган ёки қариялар ва ногиронлар уйларида яшаб турган фуқароларнинг ана шу
касалхоналар, госпиталлар ва бошқа даволаш муассасаларининг бош врачлари, уларнинг
даволаш ишлари бўйича ўринбосарлари ёки навбатчи врачлари, шунингдек
госпиталларнинг бошлиқлари, қариялар ва ногиронлар уйларининг директорлари ёки бош
врачлари томонидан тасдиқланган васиятномалари;
фуқароларнинг Ўзбекистон Республикаси байроғи остидаги кемаларда сузиб
юрган вақтидаги ана шу кемаларнинг капитанлари томонидан тасдиқланган
васиятномалари;
қидирув экспедициялари ёки шу каби бошқа экспедициялардаги фуқароларнинг
ана шу экспедициялар бошлиқлари томонидан тасдиқланган васиятномалари;
ҳарбий хизматчиларнинг, нотариуслар бўлмаган ерларда жойлашган ҳарбий
қисмларда эса, бу қисмларда ишлаётган ҳарбий бўлмаган фуқаролар, уларнинг оила
аъзолари ва ҳарбий хизматчилар оила аъзоларининг ҳам ҳарбий қисмларнинг
командирлари томонидан тасдиқланган васиятномалари;
озодликдан маҳрум этиш жойларида ёки қамоқда сақланаётган шахсларнинг
тегишли муассасалар бошлиқлари томонидан тасдиқланган васиятномалари;
нотариус бўлмаган аҳоли пунктларида яшаётган шахсларнинг қонунга мувофиқ
нотариал ҳаракатларни амалга ошириш ҳуқуқига эга бўлган мансабдор шахслар
томонидан тасдиқланган васиятномалари.
Ушбу модданинг биринчи қисмида назарда тутилган васиятномаларга нисбатан
ушбу Кодекснинг 1125-моддаси қоидалари қўлланилади, васиятномани нотариал
тасдиқлаш тўғрисидаги талаб бундан мустасно.
1127-модда. Васиятномани бекор қилиш ва ўзгартириш
Васият қилувчи исталган вақтда ўз васиятномасини тўлалигича бекор қилишга
ёхуд унда мавжуд бўлган айрим васият фармойишларини янги васиятнома тузиш орқали
бекор қилишга, ўзгартиришга ёки тўлдиришга ҳақли.
Васиятнома васият қилувчи томонидан ёки васият қилувчининг ёзма
фармойишига биноан нотариус ёхуд бошқа мансабдор шахслар томонидан унинг барча
нусхаларини йўқ қилиб ташлаш йўли билан бекор қилиниши мумкин.
Янги васиятнома тузиш орқали олдин тузилган васиятнома тўлалигича ёки унинг
кейинги васиятномага зид бўлган қисми бекор қилинади.
Агар васият қилувчи томонидан кейинги васиятнома ўз навбатида бекор қилинган
ёки ўзгартирилган бўлса, янги васиятнома тузиш орқали тўлалигича ёки қисман бекор
қилинган олдинги васиятнома қайта тикланмайди.
1128-модда. Васиятноманинг сир сақланиши
Нотариус, васиятномани тасдиқловчи бошқа мансабдор шахс, шунингдек васият
қилувчининг ўрнига васиятномани имзолаган фуқаро мерос очилгунга қадар
васиятноманинг мазмунига, унинг тузилиши, бекор қилиниши ёки ўзгартирилишига
дахлдор маълумотларни ошкор қилишга ҳақли эмас.
1129-модда. Васиятни талқин қилиш
Васиятнома нотариус, васиятни ижро этувчи ёки суд томонидан талқин
қилинганида ундаги сўзлар ва ибораларнинг асл маъноси эътиборга олинади.
Васиятномадаги бирон-бир қоиданинг асл маъноси ноаниқ бўлса, у бошқа қоидалар ва
умуман васиятноманинг мазмуни билан таққослаш орқали аниқланади.
1130-модда. Васиятноманинг ҳақиқий эмаслиги
Тегишли шаклда тузилмаган васиятнома ҳақиқий эмас. Васиятноманинг ҳақиқий
эмаслиги ушбу Кодекснинг битимлар ҳақиқий эмаслиги тўғрисидаги қоидаларга ҳам
асосланади.
Васиятноманинг ҳақиқий эмас деб топилишидан мулкий оқибатларга эга
бўладиган шахснинг даъвоси бўйича васиятнома уни тузиш, имзолаш ва тасдиқлашнинг
ушбу Кодексда белгиланган тартиби бузилиши натижасида ҳақиқий эмас деб топилиши
мумкин.
Васиятномадаги айрим фармойишларнинг ҳақиқий эмаслиги васиятноманинг
қолган қисми ҳақиқийлигига дахл қилмайди.
Васиятнома ҳақиқий эмас деб топилган тақдирда, ушбу васиятномага биноан
меросдан маҳрум бўлган меросхўр умумий асосларда мерос олиш ҳуқуқига эга бўлади.
1131-модда. Васиятномани ижро этиш
Васият қилувчи васиятноманинг ижро этилишини ўзи васиятномада кўрсатган,
меросхўр ҳисобланмайдиган шахсга (васиятномани ижро этувчига) топшириши мумкин.
Бу шахснинг васиятноманинг ижро этувчиси бўлишга розилиги унинг ўз қўли билан
васиятномага ёзган устхатида ёки васиятномага илова қилинган аризасида акс эттирилиши
лозим.
Меросхўрлар ўзаро келишиб, васиятноманинг ижросини меросхўрлардан бирига
ёхуд бошқа шахсга топширишга ҳақлидирлар. Бундай келишувга эришилмаган тақдирда,
васиятномани ижро этувчи бир ёки бир неча меросхўрнинг талаби билан суд томонидан
тайинланиши мумкин.
Васиятномани ижро этувчи васиятнома бўйича меросхўрларни олдиндан
хабардор қилган ҳолда васият қилувчи томонидан ўз зиммасига юклатилган
мажбуриятларни бажаришдан истаган вақтда воз кечиш ҳуқуқига эга. Васиятномани ижро
этувчи меросхўрларнинг аризасига биноан суднинг чиқарган қарори билан ҳам ўз
мажбуриятларидан озод қилиниши мумкин.
Васиятномани ижро этувчи:
меросни муҳофаза қилиши ва уни бошқариши;
барча меросхўрларни ва васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчиларни мерос
очилганлиги тўғрисида ҳамда улар фойдасига васият мажбуриятлари тўғрисида хабардор
қилиш учун имкон қадар барча чора-тадбирларни кўриши;
мерос қолдирувчига тегишли суммаларни олиши;
мерос қолдирувчининг хоҳиш-иродаси ва қонунга мувофиқ меросхўрларга уларга
тегишли мол-мулкни бериши;
меросхўрлар зиммаларига юклатилган васият мажбуриятларини ижро
этишларини таъминлаши;
васият мажбуриятларини бажариши ёхуд васиятнома бўйича меросхўрлардан
васият мажбуриятларини ижро этишларини талаб қилиши лозим.
Васиятномани ижро этувчи меросни бошқариш ҳамда васиятномани ижро этиш
билан боғлиқ суд ишларида ва бошқа ишларда ўз номидан қатнашишга ҳақли, шунингдек
бундай ишларда иштирок этишга жалб этилиши мумкин.
Васиятномани ижро этувчи ўз мажбуриятларини меросни қарзлардан ҳоли қилиш,
мерос қолдирувчига тегишли суммаларни ундириш ва барча меросхўрларнинг меросга
эгалик қилишга киришиши учун зарур бўлган оқилона муддат мобайнида амалга
оширади. Ҳар қандай ҳолда ҳам кўрсатилган муддат мерос очилган кундан бошлаб бир
йилдан ошиб кетмаслиги керак.
Васиятномани ижро этувчи меросни бошқариш ва васиятномани ижро этиш
бўйича зарур харажатларни мерос ҳисобидан ундириш ҳуқуқига эга. Васиятномада уни
ижро этувчига мерос ҳисобидан ҳақ тўлаш назарда тутилиши мумкин.
Васиятнома ижро этиб бўлингач, васиятномани ижро этувчи меросхўрларнинг
талабига биноан уларга ҳисобот тақдим этиши шарт.
1132-модда. Васият мажбурияти
Васият қилувчи васият бўйича меросхўрнинг зиммасига бир ёки бир неча шахс
(васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчилар) фойдасига бирон-бир мажбуриятни
(васият мажбуриятини) мерос ҳисобидан бажаришни юклашга ҳақли бўлиб, васият
мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчилар васият мажбурияти бажарилишини талаб қилиш
ҳуқуқини оладилар.
Қонун бўйича ворислар жумласига кирадиган, шунингдек кирмайдиган шахслар
ҳам васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчилар бўлишлари мумкин.
Васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчига мерос таркибига кирадиган ашёни
мулк қилиб ёки бошқа ашёвий ҳуқуқ қилиб бериш, мерос таркибига кирмайдиган мол-
мулкни унинг учун сотиб олиш ва унга бериш, унинг учун муайян ишни бажариш, унга
муайян хизматлар кўрсатиш ва ҳоказолар васият мажбурияти нарсаси бўлиши мумкин.
Васият қилувчи томонидан зиммасига васият мажбуриятини бажариш вазифаси
юклатилган меросхўр бу вазифани ўзига ўтган мероснинг мерос қолдирувчи қарзларининг
ўзи тўлаши лозим бўлган қисмини чегириб ташлагандан кейин қоладиган ҳақиқий
қиймати доирасидагина бажариши лозим.
Агар зиммасига васият мажбурияти юклатилган меросхўр меросдан мажбурий
улуш олиш ҳуқуқига эга бўлса, унинг васият мажбуриятини бажариш вазифаси ўзига
ўтган мерос қийматининг мажбурий улуш миқдоридан ортиқ бўлган қисми билан
чегараланади.
Васият мажбурияти барча ёки бир неча меросхўр зиммасига юклатилган
ҳолларда, агар васиятномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, уларнинг ҳар
бири васият мажбуриятини меросдаги ўз улушига мутаносиб равишда бажаради.
Васият қилувчи мерос сифатида уй-жой, квартира ёки бошқа турар жойни
оладиган меросхўр зиммасига турар жойни ёки унинг бир қисмини бошқа шахсга умрбод
фойдаланиш учун бериб қўйиш мажбуриятини юклашга ҳақли. Турар жойга бўлган мулк
ҳуқуқи кейинчалик бошқа шахсга ўтганида ҳам умрбод фойдаланиш ҳуқуқи ўз кучида
қолади.
Турар жойдан умрбод фойдаланиш ҳуқуқи бошқа шахсга ўтказилмайди, ўзгага
берилмайди ва васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчининг меросхўрларига ўтмайди.
Васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчига берилган турар жойдан умрбод
фойдаланиш ҳуқуқи, агар васиятномада бошқача тартиб кўрсатилган бўлмаса, унинг оила
аъзолари мазкур турар жойда яшаши учун асос ҳисобланмайди.
Зиммасига васият мажбурияти юклатилган меросхўр вафот этган ёки у меросни
қабул қилиб олмаган тақдирда, васият мажбуриятини бажариш унинг улушини олган
бошқа меросхўрларга ёхуд, агар мол-мулк эгасиз бўлиб қолса, давлатга ёки
фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органига ўтади.
Васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчи мерос очилгунга қадар ёки мерос
очилгандан кейин, аммо васиятнома бўйича меросхўр васият мажбуриятини қабул қилиб
олишга улгурган пайтга қадар вафот этган тақдирда васият мажбурияти бажарилмайди.
Васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчи мерос қолдирувчининг қарзлари учун
жавобгар бўлмайди.
1133-модда. Мажбурият юклаш
Васият қилувчи васият бўйича меросхўр зиммасига бирон-бир ҳаракатни содир
этиш ёки содир этишдан ўзини тийиш мажбуриятини юклаб, бу мажбуриятни бажаришни
кредитор сифатида талаб қилиш ҳуқуқини ҳеч кимга бермаслиги мумкин. Умумий
фойдали мақсадни амалга ошириш учун васиятномани ижро этувчининг зиммасига худди
шундай мажбурият юклатилиб, бу мажбуриятни бажариш учун мерос қолдирувчи
томонидан мол-мулкнинг бир қисми ажратилиши мумкин.
Мулкий хусусиятга эга бўлган хатти-ҳаракатни содир этишдан иборат
мажбуриятга нисбатан тегишинча ушбу Кодекснинг 1132-моддасида баён этилган
қоидалар қўлланилади.
Агар ушбу Кодексга мувофиқ, мажбуриятни бажариш зиммасида бўлган
меросхўрга тегиши лозим бўлган ёки унга қарашли бўлган мерос улуши бошқа
меросхўрга ўтса, мажбуриятни бажариш бекор бўлади.
68-боб. Қонун бўйича ворислик
1134-модда. Умумий қоидалар
Қонун бўйича меросхўрлар ворисликка ушбу Кодекснинг 1135 ––1141-
моддаларида назарда тутилган навбат тартибида чақириладилар.
Қонун бўйича ворисликда фарзандликка олинган шахс ва унинг авлодлари, бир
тарафдан, фарзандликка олувчи шахс ва унинг қариндошлари, иккинчи тарафдан,
туғишган қариндошларга тенглаштириладилар.
Фарзандликка олинганлар ва уларнинг авлодлари фарзандликка олинган
шахснинг ота-онаси ҳамда бува-бувилари, ака-укалари, опа-сингиллари вафот этганидан
кейин қонун бўйича мерос олмайдилар.
Фарзандликка олинган шахснинг ота-онаси ҳамда бува-бувилари, ака-укалари,
опа-сингиллари фарзандликка олинган шахс ва унинг авлодлари вафот этганидан кейин
қонун бўйича мерос олмайдилар.
Қонун бўйича ворисларнинг ҳар бир навбати аввалги навбатдаги меросхўрлар
бўлмаган, меросдан четлаштирилган, меросни қабул қилмаган ёхуд ундан воз кечган
тақдирда ворислик ҳуқуқига эга бўлади.
1135-модда. Қонун бўйича биринчи навбатдаги ворислар
Мерос қолдирувчининг болалари (шу жумладан фарзандликка олинган болалари),
эри (хотини) ва ота-онаси (фарзандликка олувчилар) тенг улушларда қонун бўйича
биринчи навбатдаги ворислик ҳуқуқига эга бўладилар. Мерос қолдирувчининг вафотидан
кейин туғилган болалари ҳам биринчи навбатдаги ворислар жумласига кирадилар.
1136-модда. Қонун бўйича иккинчи навбатдаги ворислик
Мерос қолдирувчининг туғишган ҳамда она (ота) бир ота (она) бошқа ака-укалари
ва опа-сингиллари, шунингдек унинг ҳам ота, ҳам она тарафдан бобоси ва бувиси тенг
улушларда қонун бўйича иккинчи навбатдаги ворислик ҳуқуқига эга бўладилар.
1137-модда. Қонун бўйича учинчи навбатдаги ворислик
Мерос қолдирувчининг туғишган амакиси, тоғаси, аммаси ва холаси тенг
улушларда қонун бўйича учинчи навбатдаги ворислик ҳуқуқига эга бўладилар.
1138-модда. Қонун бўйича тўртинчи навбатдаги ворислик
Мерос қолдирувчининг олтинчи даражагача (олтинчи даража ҳам шунга киради)
бўлган бошқа қариндошлари қонун бўйича тўртинчи навбатдаги ворислик ҳуқуқига эга
бўладилар, бунда яқинроқ қариндошлар узоқроқ қариндошларга нисбатан мерос олишда
имтиёзли ҳуқуққа эга бўладилар.
Ворисликка чақириладиган тўртинчи навбатдаги ворислар тенг улушларда мерос
оладилар.
1139-модда. Қонун бўйича бешинчи навбатдаги ворислик
Мерос қолдирувчининг меҳнатга қобилиятсиз боқимлари, агар улар ушбу
Кодекснинг 1141-моддаси асосида мерос олмасалар, қонун бўйича бешинчи навбатдаги
ворислик ҳуқуқига эга бўладилар.
1140-модда. Тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича ворислик
Тақдим қилиш ҳуқуқи бўйича ворислик қонун бўйича меросхўр мерос очилгунга
қадар вафот этган тақдирда, унга тегишли улуш унинг авлодларига ўтишини назарда
тутади, бунда улуш тақдим қилинаётган қонун бўйича меросхўр билан бир хил даражада
қариндош бўлган авлодлар ўртасида тенг тақсимланади.
Бола, невара, чевара, эвара меросхўрлигида тақдим қилиш ҳуқуқи қариндошлик
даражаси чекланмаган ҳолда амал қилади, ён қариндошлик бўйича меросхўрликда тақдим
қилиш ҳуқуқига мерос қолдирувчининг туғишган ака-укалари (опа-сингиллари) номидан
унинг жиянлари ёхуд мерос қолдирувчининг туғишган амакиси (тоғаси) ёки аммаси
(холаси) номидан унинг амакиваччалари (тоғаваччалари) ва аммаваччалари
(холаваччалари) эга бўладилар.
Олдинги таҳрирга қаранг.
1140 1 -модда. Меросни қабул қилиб олиш ҳуқуқининг ўтиши (мерос
трансмиссияси)
Агар васиятнома бўйича ёки қонун бўйича ворисликка чақирилган меросхўр
мерос очилганидан кейин уни қабул қилиб олишга улгурмасдан вафот этган бўлса, унга
тегиши керак бўлган меросни қабул қилиб олиш ҳуқуқи унинг қонун бўйича
меросхўрларига, агар барча мерос мол-мулк васият қилинган бўлса, унинг васият бўйича
меросхўрларига ўтади (мерос трансмиссияси). Мерос трансмиссияси тартибида меросни
қабул қилиб олиш ҳуқуқи бундай меросхўрнинг вафотидан кейин очилган мерос
таркибига кирмайди.
Вафот этган меросхўрга тегишли меросни қабул қилиб олиш ҳуқуқи унинг
меросхўрлари томонидан умумий асосларда амалга оширилиши мумкин.
Меросхўрнинг ушбу Кодекснинг 1142-моддасида назарда тутилган мероснинг бир
қисмини мажбурий улуш сифатида қабул қилиб олиш ҳуқуқи унинг меросхўрларига
ўтмайди. (1140
1 -модда Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 14 сентябрдаги ЎРҚ-255-сонли
Қонунига мувофиқ киритилган — ЎР ҚҲТ, 2010 й., 37-сон, 313-модда)
1141-модда. Мерос қолдирувчининг меҳнатга қобилиятсиз боқимлари
Мерос қолдирувчининг вафотига қадар камида бир йил унинг қарамоғида бўлган
ва у билан биргаликда яшаган меҳнатга қобилиятсиз шахслар қонун бўйича меросхўрлар
жумласига киради. Қонун бўйича бошқа меросхўрлар бўлган тақдирда, меҳнатга
қобилиятсиз боқимлар ворисликка чақирилаётган навбатнинг меросхўрлари билан
биргаликда мерос оладилар.
Ушбу Кодекснинг 1136 –– 1138-моддаларида кўрсатилган қонун бўйича
меросхўрлар жумласига мансуб бўлган, бироқ ворисликка чақириладиган навбатнинг
меросхўрлари доирасига кирмайдиган меҳнатга қобилиятсиз шахслар, мерос қолдирувчи
билан биргаликда яшаган-яшамаганликларидан қатъи назар, агар мерос қолдирувчининг
вафотига қадар камида бир йил унинг қарамоғида турган бўлсалар, ана шу ворисликка
чақириладиган навбатнинг меросхўрлари билан биргаликда мерос оладилар.
Қонун бўйича бошқа меросхўрлар бўлган тақдирда, ушбу модда асосида
ворисликка чақириладиган шахсларнинг ҳаммаси биргаликда кўпи билан мероснинг
тўртдан бир қисмини мерос қилиб оладилар.
1142-модда. Меросдан мажбурий улуш олиш ҳуқуқи
Мерос қолдирувчининг вояга етмаган ёки меҳнатга қобилиятсиз болалари, шу
жумладан фарзандликка олган болалари, шунингдек меҳнатга қобилиятсиз эри (хотини) ва
ота-онаси, шу жумладан уни фарзандликка олганлар, васиятноманинг мазмунидан қатъи
назар, қонун бўйича ворис бўлганларида улардан ҳар бирига тегиши лозим бўлган
улушнинг камида ярмини (мажбурий улуш) мерос қилиб оладилар.
Мажбурий улуш олиш ҳуқуқига эга бўлган меросхўр бирон-бир асос бўйича
меросдан оладиган ҳамма нарса, шу жумладан оддий уй жиҳозлари ва рўзғор
буюмларидан иборат мол-мулкнинг қиймати ҳам, бундай меросхўр фойдасига қилинган
васият мажбуриятининг қиймати ҳам мажбурий улушга қўшилади.
Меросдан мажбурий улуш олиш ҳуқуқига эга бўлган меросхўр учун васиятномада
белгиланган ҳар қандай чеклашлар ва шартлар унга тегадиган мероснинг мажбурий
улушдан ортиқча қисмига нисбатангина ҳақиқийдир.
1143-модда. Мерос олишда эрнинг (хотиннинг) ҳуқуқи
Васиятнома ёки қонун бўйича эрга (хотинга) тегишли бўлган ворислик ҳуқуқи
унинг мерос қолдирувчи билан никоҳдаги ҳолатига боғлиқ бошқа мулкий ҳуқуқларига, шу
жумладан никоҳда бўлиб, биргаликда орттирилган мол-мулкнинг муайян қисмига
нисбатан бўлган мулк ҳуқуқига дахл қилмайди.
Олдинги таҳрирга қаранг.
(1143-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2004 йил 27 августдаги
671-II-сон Қонунига мувофиқ чиқариб ташланган — Ўзбекистон Республикаси Қонун
ҳужжатлари тўплами, 2004 й., 37-сон, 408-модда)
1144-модда. Қонун бўйича мерос олинганида меросни муҳофаза қилиш ва уни
бошқариш
Мол-мулкнинг бир қисми васиятнома бўйича мерос қилиб олинган тақдирда,
мерос қолдирувчи томонидан тайинланган васиятнома ижрочиси бутун меросни, шу
жумладан унинг қонун бўйича ворислик тартибида ўтадиган қисмини ҳам муҳофаза
қилади ва бошқаради.
Ушбу Кодекснинг 1131-моддасига мувофиқ васиятнома бўйича меросхўрлар ёки
суд томонидан тайинланган васиятнома ижрочиси, агар қонун бўйича меросхўрлар
мероснинг қонун бўйича ворислик қилиш тартибида ўтадиган қисмига нисбатан
кўрсатилган мажбуриятларни ижро этиш учун мерос бошқарувчисини тайинлашни талаб
қилмасалар, умуман бутун меросни муҳофаза қилиш ҳамда уни бошқариш
мажбуриятларини амалга оширади.
Меросни бошқарувчи қонун бўйича меросхўрлардан бир ёки бир нечтасининг
илтимосига биноан мерос очилган жойдаги нотариус томонидан тайинланади. Меросни
бошқарувчи тайинланишига ёки бу иш учун танланган номзодга рози бўлмаган қонун
бўйича меросхўр меросни бошқарувчи тайинланишига қарши судга мурожаат этишга
ҳақли.
Агар қонун бўйича меросхўрлар бўлмаса ёки номаълум бўлса, маҳаллий давлат
ҳокимияти органи ёки фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи меросни бошқарувчи
тайинланишини сўраб нотариусга мурожаат этиши лозим. Қонун бўйича меросхўрлар
ҳозир бўлганлари тақдирда, уларнинг талаби билан меросни бошқарувчи мерос ҳисобидан
зарур бўлган харажатлар ва оқилона ҳақ тўланган ҳолда чақириб олиниши мумкин.
Меросни бошқарувчи ушбу Кодекснинг 1131-моддасида назарда тутилган
ваколатларни, агар қонун бўйича ворислик хусусиятларидан бошқача тартиб келиб
чиқмаса, васиятномани ижро этишга нисбатан амалга оширади.
Меросни бошқарувчи меросни муҳофаза қилиш ва уни бошқаришга доир зарур
харажатларни мерос ҳисобидан ундириш, агар меросхўрлар билан келишувида бошқа
тартиб назарда тутилган бўлмаса, ҳақ ҳам олиш ҳуқуқига эгадир.
69-боб. Меросни эгаллаш
1145-модда. Умумий қоидалар
Меросхўр ўзига тегиши лозим бўлган меросни ёки унинг бир қисмини (улушини)
олиш ҳуқуқига, агар у кейинчалик меросдан воз кечмаса, ворислик ҳуқуқидан маҳрум
этилмаса ва уни меросхўр этиб тайинлаш тўғрисидаги васият фармойиши ҳақиқий эмас
деб топилиши натижасида мерос олиш ҳуқуқини йўқотмаса, мерос очилган вақтдан
эътиборан эга бўлади.
1146-модда. Меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисида гувоҳнома бериш
Мерос очилган жойдаги нотариус меросхўрнинг илтимосига кўра унга меросга
бўлган ҳуқуқи тўғрисида гувоҳнома бериши шарт.
Меросга бўлган ҳуқуқ тўғрисидаги гувоҳнома мерос очилган кундан эътиборан
олти ой ўтганидан кейин берилади.
Қонун бўйича мерос олинганида ҳам, васиятнома бўйича мерос олинганида ҳам,
агар нотариус тегишли мол-мулкка ёхуд бутун меросга нисбатан гувоҳнома беришни
сўраб мурожаат этган шахслардан бошқа меросхўрлар йўқлиги тўғрисида маълумотларга
эга бўлса, гувоҳнома юқорида кўрсатилган муддат тугамасидан олдин берилиши мумкин.
1147-модда. Меросдан воз кечиш ҳуқуқи
Олдинги таҳрирга қаранг.
Меросхўр мерос очилган кундан эътиборан исталган вақтда меросдан воз кечишга
ҳақли. (1147-модданинг биринчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 14 сентябрдаги
ЎРҚ-255-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2010 й., 37-сон, 313-модда)
Меросдан воз кечиш меросхўр томонидан мерос очилган жойдаги нотариусга
ариза бериш орқали амалга оширилади.
Агар ишончномада вакил орқали меросдан воз кечиш ваколати махсус назарда
тутилган бўлса, меросдан шу тарзда воз кечилиши мумкин.
Меросдан воз кечиш кейинчалик бекор қилиниши ёки қайтариб олиниши мумкин
эмас.
Олдинги таҳрирга қаранг.
(1147-модданинг бешинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 14 сентябрдаги
ЎРҚ-255-сонли Қонуни билан чиқарилган — ЎР ҚҲТ, 2010 й., 37-сон, 313-модда)
1148-модда. Меросдан воз кечиш ҳуқуқининг чекланиши
Агар меросхўр васиятнома бўйича ҳам, қонун бўйича ҳам ворисликка чақирилса,
у ана шу асосларнинг бири ёки ҳар иккаласи бўйича ўзига тегишли бўлган меросдан воз
кечишга ҳақли.
Меросхўр улушнинг ортиши ҳуқуқи бўйича ўзига тегишли бўлган меросдан,
мероснинг қолган қисмига ворисликдан қатъи назар, воз кечишга ҳақли.
Меросхўр меросдан воз кечганида васиятнома бўйича ёки қонун бўйича
меросхўрлар жумласидан бўлмиш бошқа шахслар фойдасига воз кечаётганини
кўрсатишга ҳақли.
Ушбу моддада назарда тутилган ҳоллардан ташқари мероснинг муайян қисмидан
воз кечилишига, меросдан изоҳотлар билан ёки шартлар қўйиб воз кечилишига йўл
қўйилмайди.
1149-модда. Васият мажбуриятини қабул қилиб олишдан воз кечиш ҳуқуқи
Васият мажбурияти юзасидан ҳуқуқ олувчи васият мажбуриятидан воз кечишга
ҳақли. Қисман воз кечишга, изоҳотлар билан, шартлар қўйиб ёки бошқа шахснинг
фойдасига воз кечишга йўл қўйилмайди.
Ушбу моддада назарда тутилган ҳуқуқ айни бир пайтнинг ўзида ҳам меросхўр,
ҳам васият мажбуриятини қабул қилиб олувчи ҳисобланган шахснинг меросдан воз кечиш
ҳуқуқига боғлиқ бўлмайди.
Агар васият мажбуриятини қабул қилиб олувчи ушбу моддада назарда тутилган
ҳуқуқдан фойдаланган бўлса, зиммасига васият мажбурияти юклатилган меросхўр бу
мажбуриятни бажаришдан озод бўлади.
1150-модда. Мероснинг тақсимланиши
Меросни қабул қилиб олган қонун бўйича меросхўрлардан исталган бири
мероснинг тақсимланишини талаб қилишга ҳақли.
Меросни тақсимлаш меросхўрларнинг келишувига кўра ўзларига тегишли
улушларга мувофиқ, келишувга эришилмаган тақдирда эса, суд тартибида амалга
оширилади.
Ушбу модданинг қоидалари барча мерос ёки унинг бир қисми меросхўрларга
улушларда муайян мол-мулк кўрсатилмасдан васият қилинган ҳолларда меросни
васиятнома бўйича меросхўрлар ўртасида тақсимлашга нисбатан қўлланилади.
1151-модда. Ҳозир бўлмаган меросхўрларнинг ҳуқуқлари
Агар меросхўрлар орасида турган жойи номаълум шахслар бўлса, қолган
меросхўрлар, васиятномани ижро этувчи (мерос бошқарувчиси) ва нотариус уларнинг
турган жойини аниқлаш ҳамда уларни ворисликка чақириш юзасидан зарур чораларни
кўришлари шарт.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Агар турган жойи аниқланиб, мерос олишга чақирилган-у, лекин ҳозир бўлмаган
меросхўр меросдан воз кечмаган бўлса, қолган меросхўрлар меросни тақсимлаш ниятлари
тўғрисида уни хабардор қилишлари шарт. Агар ҳозир бўлмаган меросхўр хабар қилинган
пайтдан эътиборан уч ой ичида қолган меросхўрларни меросни тақсимлаш ҳақидаги
келишувда иштирок этиш истаги тўғрисида хабардор қилмаса, қолган меросхўрлар ҳозир
бўлмаган меросхўрга тегишли бўлган улушни ажратиб, ўзаро келишувга кўра мерос
тақсимотини амалга оширишга ҳақлидирлар.
(1151-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 14 сентябрдаги
ЎРҚ-255-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2010 й., 37-сон, 313-модда)
Агар ҳозир бўлмаган меросхўрнинг турган жойи мерос очилган кундан эътиборан
бир йил мобайнида аниқланмаса ва унинг меросдан воз кечиши тўғрисида маълумотлар
бўлмаса, қолган меросхўрлар мерос тақсимотини ушбу модданинг иккинчи қисми
қоидалари бўйича амалга оширишга ҳақлидирлар.
Ҳомила бўлган, бироқ ҳали туғилмаган меросхўр бўлса, меросни тақсимлаш
бундай меросхўр туғилганидан кейингина амалга оширилиши мумкин.
Агар ҳомила ҳолида бўлган, бироқ ҳали туғилмаган меросхўр тирик туғилса,
қолган меросхўрлар унга тегишли бўлган мерос улушини ажратган ҳолдагина меросни
тақсимлашни амалга оширишга ҳақлидирлар. Мерос тақсимотида чақалоқнинг
манфаатларини ҳимоя қилиш учун васийлик ва ҳомийлик органининг вакили таклиф
этилиши лозим.
1152-модда. Корхонага ворислик
Агар мерос таркибига кирадиган корхонанинг меросни қабул қилиб олган барча
меросхўрлари келишувида бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, бундай мерос натура
ҳолида тақсимланмайди ва меросхўрларга тегишли бўлган улушларга мувофиқ уларнинг
умумий улушли мулкига айланади.
1153-модда. Айрим меросхўрларнинг мерос таркибига кирадиган мол-
мулкка нисбатан имтиёзли ҳуқуқи
Мерос очилгунга қадар уч йил мобайнида мерос қолдирувчи билан биргаликда
яшаган меросхўрлар мерос тақсимланишида мерос таркибидан уй-жой, квартира ёки
бошқа турар жойни, шунингдек уй-жой ашёлари ва рўзғор буюмларини олишда имтиёзли
ҳуқуққа эга бўладилар.
Мерос қолдирувчи билан мол-мулкка нисбатан умумий мулк ҳуқуқига эга бўлган
меросхўрлар мерос тақсимланишида мерос таркибидан умумий мулк бўлган мол-мулкни
асл ҳолида олишда имтиёзли ҳуқуққа эга бўладилар.
Ушбу модданинг биринчи ва иккинчи қисмларида кўрсатилган имтиёзли
ҳуқуқлар амалга оширилганда мерос тақсимотида қатнашаётган бошқа меросхўрларнинг
мулкий манфаатларига риоя этилиши лозим. Агар мазкур ҳуқуқларни амалга ошириш
натижасида меросни ҳосил қилувчи мол-мулк бошқа меросхўрларга тегишли улушларни
бериш учун етарли бўлмаса, имтиёзли ҳуқуқни амалга ошираётган меросхўр уларга
тегишли пул ёки мол-мулк товонини тўлаши лозим.
1154-модда. Мерос улушларининг ортиши
Меросхўр меросдан воз кечган ёхуд ушбу Кодекснинг 1119-моддасида
кўрсатилган ҳолатлар бўйича меросхўрлар орасидан чиқиб кетган тақдирда мероснинг
унга тегадиган қисми ворисликка чақирилган қонун бўйича меросхўрларга ўтади ва улар
ўртасида меросдаги улушларига мутаносиб равишда тақсимланади.
Агар мерос қолдирувчи барча мол-мулкни ўзи тайинлаган меросхўрларга васият
қилган бўлса, мероснинг меросдан воз кечган ёки меросхўрлар қаторидан чиқиб кетган
меросхўрга тегишли бўлган қисми қолган васиятнома бўйича меросхўрларга ўтади ва,
агар васиятномада бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, улар ўртасида меросдаги
улушларига мутаносиб равишда тақсимланади.
Ушбу модданинг биринчи қисмида баён этилган қоидалар:
агар воз кечган ёки меросхўрлар қаторидан чиқиб кетган меросхўр ўрнига бошқа
меросхўр тайинланган;
меросхўр меросдан муайян шахс фойдасига воз кечган;
қонун бўйича ворисликда меросхўрнинг воз кечиши ёки меросхўрлар қаторидан
чиқиб кетиши ворисликка кейинги навбатдаги меросхўрларни чақиришга сабаб бўлган
ҳолларда қўлланилмайди.
1155-модда. Мерос ҳисобидан тўланиши лозим бўлган харажатлар
Мерос ворислар ўртасида тақсимланишидан олдин мерос қолдирувчининг вафоти
олдидан хасталиги туфайли қилинган зарур харажатлар, мерос қолдирувчини дафн этиш
харажатлари, меросни эгаллаш, муҳофаза қилиш, бошқариш ва васиятномани ижро этиш,
шунингдек васиятномани ижро этувчи ёки меросни бошқарувчига ҳақ тўлаш билан боғлиқ
харажатларни қоплаш тўғрисидаги талаблар мерос ҳисобидан қондирилиши лозим. Бу
талаблар мерос қиймати ҳисобидан бошқа барча талаблардан, шу жумладан ипотека ёки
бошқа гаров билан таъминланган талаблардан олдин имтиёзли равишда қондирилиши
лозим.
1156-модда. Кредиторларнинг мерос қолдирувчининг қарзларини ундириб
олиши
Мерос қолдирувчининг кредиторлари васиятномани ижро этувчига (меросни
бошқарувчига) ёки меросхўрларга мерос қолдирувчининг мажбуриятларидан келиб
чиқадиган ўз талабларини қўйишга ҳақлидирлар. Бу ҳолда меросхўрларнинг ҳар бири
ўзига теккан мол-мулкнинг қиймати доирасида солидар қарздорлар сифатида жавобгар
бўладилар.
1157-модда. Эгасиз қолган мол-мулк
Агар қонун бўйича ҳам, васиятнома бўйича ҳам меросхўрлар бўлмаса ёхуд
меросхўрлардан ҳеч қайсиси ворислик ҳуқуқига эга бўлмаса ёхуд уларнинг ҳаммаси
меросдан воз кечган бўлса, мерос мол-мулк эгасиз деб ҳисобланади.
Олдинги таҳрирга қаранг.
Мерос мол-мулк мерос очилган жойдаги маҳаллий давлат ҳокимияти органи ёки
фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органининг аризаси бўйича мерос очилган кундан
эътиборан уч йил ўтганидан кейин суднинг қарори асосида эгасиз деб топилади. Мерос
мол-мулк, агар уни қўриқлаш ва бошқариш билан боғлиқ харажатлар унинг қийматидан
ошиб кетса, кўрсатилган муддат ўтишидан олдин эгасиз деб топилиши мумкин. (1157-модданинг иккинчи қисми Ўзбекистон Республикасининг 2010 йил 14 сентябрдаги
ЎРҚ-255-сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2010 й., 37-сон, 313-модда)
Эгасиз мол-мулк у турган жойдаги фуқароларнинг ўзини ўзи бошқариш органи
мулкига ўтади, бу орган мол-мулкдан воз кечган тақдирда, давлат мулкига ўтади.
Эгасиз мол-мулкни қўриқлаш ва бошқариш ушбу Кодекснинг 1144-моддасига
мувофиқ амалга оширилади.
VI бўлим. Халқаро хусусий ҳуқуқ нормаларини фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга
нисбатан татбиқ қилиш
70-боб. Умумий қоидалар
1158-модда. Чет эл элементи билан мураккаблашган фуқаролик- ҳуқуқий
муносабатларга нисбатан қўлланилиши лозим бўлган ҳуқуқни белгилаш
Чет эл фуқаролари ёки чет эл юридик шахслари иштирокидаги ёхуд чет эл
элементи билан мураккаблашган фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларга нисбатан
қўлланилиши лозим бўлган ҳуқуқ ушбу Кодекс, бошқа қонунлар, халқаро шартномалар ва
эътироф этилган халқаро таомиллар асосида, шунингдек тарафларнинг келишуви асосида
белгиланади.
Тарафларнинг ҳуқуқни танлашга доир келишуви очиқ ифодаланган бўлиши ёки
бевосита шартнома талабларидан ва ишнинг кўриб чиқилаётган барча ҳолатларидан келиб
чиқиши лозим.
Агар ушбу модданинг биринчи қисмига мувофиқ қўлланилиши лозим бўлган
ҳуқуқни аниқлашнинг имкони бўлмаса, чет эл элементи билан мураккаблашган
фуқаролик-ҳуқуқий муносабатлар билан энг узвий боғланган ҳуқуқ қўлланади.
Чет эл ҳуқуқ нормаси оммавий-ҳуқуқий хусусиятга эга бўлганлигига
асосланибгина уни қўллашни чеклаш мумкин эмас.
1159-модда. Ҳуқуқий баҳо бериш
Юридик тушунчаларга суд ёки бошқа давлат органи томонидан ҳуқуқий баҳо
берилишида, агар қонунда бошқа ҳол назарда тутилган бўлмаса, бундай юридик
тушунчаларни низо кўриб чиқилаётган мамлакат сифатида Ўзбекистон Республикасининг
ҳуқуқига мувофиқ шарҳлашга асосланади.
Агар юридик тушунчалар низо кўриб чиқилаётган мамлакат сифатида Ўзбекистон
Республикасининг ҳуқуқига номаълум бўлса ёки бошқа ном ёхуд бошқа мазмун билан
маълум бўлса ва Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқи бўйича талқин этиш орқали
аниқланиши мумкин бўлмаса, уларга ҳуқуқий баҳо беришда чет давлат ҳуқуқи ҳам
қўлланиши мумкин.
1160-модда. Чет эл ҳуқуқи нормалари мазмунини аниқлаш
Чет эл ҳуқуқини қўлланишда суд ёки бошқа давлат органи унинг нормалари
мазмунини бу нормаларнинг тегишли хорижий давлатда расмий талқин этилиши,
қўлланиш амалиёти ва доктринасига мувофиқ аниқлайди.
Суд ёки бошқа давлат органи чет эл ҳуқуқи нормалари мазмунини аниқлаш
мақсадида ёрдам ва тушунтиришлар сўраб Адлия вазирлигига ва бошқа миллий ваколатли
органлар ҳамда муассасаларга, шу жумладан чет элдаги органлар ва муассасаларга
мурожаат этиши ёхуд экспертларни жалб қилиши мумкин.
Ишда иштирок этаётган шахслар ўз талаблари ёки эътирозларини асослаш учун
ўзлари важ келтираётган чет эл ҳуқуқи нормаларини тасдиқловчи ҳужжатларни тақдим
этишга ва бу нормаларнинг мазмунини аниқлашда судга ёки бошқа давлат органларига
бошқача тарзда ёрдамлашишга ҳақлидирлар.
Агар ушбу моддага мувофиқ кўрилган чора-тадбирларга қарамай, чет эл ҳуқуқи
нормаларининг мазмуни оқилона муддатларда аниқланмаса, Ўзбекистон
Республикасининг ҳуқуқи қўлланилади.
1161-модда. Қарши томон ва учинчи мамлакат ҳуқуқига ҳавола этиш
Ушбу бўлим қоидаларига мувофиқ, чет эл ҳуқуқига ҳар қандай ҳавола этиш
тегишли мамлакатнинг коллизион ҳуқуқига эмас, балки моддий ҳуқуқига ҳавола этиш деб
қаралиши лозим, ушбу бўлимда назарда тутилган ҳоллар бундан мустасно.
Чет эл ҳуқуқи ушбу Кодекснинг 1168-моддасига, 1169-моддасининг биринчи,
учинчи ва бешинчи қисмларига, 1171 ва 1174-моддаларига мувофиқ қўлланилган
ҳолларда қарши томон сифатида Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқига ва учинчи мамлакат
ҳуқуқига ҳавола этиш қабул қилинади.
1162-модда. Қонунни четлаб ўтиш оқибатлари
Ушбу Кодекс билан тартибга солинадиган муносабатлар иштирокчиларининг
ушбу бўлимнинг қўлланилиши лозим бўлган ҳуқуққа доир қоидаларини четлаб ўтиб,
тегишли муносабатларни бошқа ҳуқуққа бўйсундиришга қаратилган келишувлари ва
бошқа ҳаракатлари ҳақиқий эмас. Бундай ҳолда тегишли давлатнинг ушбу бўлимга
мувофиқ татбиқ этилиши лозим бўлган ҳуқуқи қўлланилади.
1163-модда. Ҳуқуқни ўзаролик асосида қўллаш
Суд ёки бошқа давлат органи ўзи кўриб чиқаётганига ўхшаш муносабатларга
нисбатан тегишли чет давлатда Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқи қўлланиши ёки
қўлланмаслигидан қатъи назар, ана шу чет давлатнинг ҳуқуқини қўллайверади,
Ўзбекистон Республикаси қонунида чет эл ҳуқуқини ўзаролик асосида қўллаш назарда
тутилган ҳоллар бундан мустасно.
Агар чет эл ҳуқуқини қўллаш ўзароликка боғлиқ бўлса, бошқача ҳолат
исботланмаганлиги сабабли у мавжуд деб тахмин қилинади.
1164-модда. Оммавий тартиб тўғрисидаги изоҳ
Чет эл ҳуқуқини қўлланиш Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқ-тартиботи
асосларига (оммавий тартибга) зид келадиган ҳолларда чет эл ҳуқуқи қўлланилмайди.
Бундай ҳолларда Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқи қўлланилади.
Тегишли чет эл давлатининг ҳуқуқий, сиёсий ёки иқтисодий тизими Ўзбекистон
Республикасининг ҳуқуқий, сиёсий ёки иқтисодий тизимидан фарқланишигина чет эл
ҳуқуқини қўллашни рад этиш учун асос бўлиши мумкин эмас.
1165-модда. Қатъий нормаларни қўллаш
Ушбу бўлим қоидалари Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқининг тегишли
муносабатларни, қўлланилиши лозим бўлган ҳуқуқдан қатъи назар, тартибга солувчи
қатъий нормалари амал қилишига дахлдор эмас.
Бирон-бир мамлакатнинг ҳуқуқи ушбу бўлим қоидаларига мувофиқ
қўлланилганда, агар ана шу мамлакатнинг ҳуқуқига кўра бундай нормалар қўлланилиши
лозим бўлган ҳуқуқдан қатъи назар, тегишли муносабатларни тартибга солиши лозим
бўлса, суд бошқа мамлакатнинг ана шу муносабатлар билан узвий алоқада бўлган қатъий
ҳуқуқ нормаларини қўллаши мумкин. Бунда суд бундай нормаларнинг вазифасини ва
хусусиятини, шунингдек уларни қўллаш оқибатларини эътиборга олиши лозим.
1166-модда. Ҳуқуқий тизимлари кўп бўлган мамлакатнинг ҳуқуқини қўллаш
Бир неча ҳудудий ёки бошқа ҳуқуқий тизим амал қилиб турган мамлакатнинг
ҳуқуқини қўллаш лозим бўлган ҳолларда ҳуқуқий тизим шу мамлакат ҳуқуқига мувофиқ
ҳолда қўлланилади.
1167-модда. Реторсиялар
Ўзбекистон Республикаси Ҳукумати Ўзбекистон Республикаси фуқаролари ва
юридик шахсларининг ҳуқуқларига махсус чекловлар қўйган давлатларнинг фуқаролари
ва юридик шахсларига нисбатан жавоб тариқасида чекловлар (реторсиялар) белгилаши
мумкин.
71-боб. Коллизион нормалар
1-§. Шахслар
1168-модда. Жисмоний шахснинг шахсий қонуни
Жисмоний шахс қайси мамлакатнинг фуқароси бўлса, шу мамлакат ҳуқуқи унинг
шахсий қонуни ҳисобланади. Шахс икки ёки ундан ортиқ фуқароликка эга бўлган
тақдирда у қайси мамлакат билан энг кўп узвий боғланган бўлса, унинг учун ўша
мамлакат ҳуқуқи шахсий қонун ҳисобланади.
Фуқаролиги бўлмаган шахс қайси мамлакатда доимий яшаб турган бўлса, ўша
мамлакат ҳуқуқи унинг шахсий қонуни ҳисобланади.
Қочоққа унга бошпана берган мамлакатнинг қонуни шахсий қонун ҳисобланади.
1169-модда. Жисмоний шахснинг ҳуқуқ ва муомала лаёқатлари
Жисмоний шахснинг ҳуқуқ ва муомала лаёқатлари унинг шахсий қонуни билан
белгиланади.
Чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахслар Ўзбекистон Республикасида
фуқаролик ҳуқуқ лаёқатидан Ўзбекистон Республикаси фуқаролари билан тенг равишда
фойдаланадилар, Ўзбекистон Республикасининг қонунлари ёки халқаро шартномаларида
белгиланган ҳоллар бундан мустасно.
Жисмоний шахснинг битимлар ва зарар етказилиши оқибатида юзага келадиган
мажбуриятларга нисбатан фуқаролик муомала лаёқати битимлар тузилган ёки зарар
етказилишидан келиб чиқадиган мажбуриятлар юзага келган мамлакат ҳуқуқи бўйича
белгиланади.
Жисмоний шахснинг хусусий тадбиркор бўлиш ҳамда бу билан боғлиқ ҳуқуқлар
ва мажбуриятларга эга бўлиш лаёқати жисмоний шахс хусусий тадбиркор сифатида
рўйхатга олинган мамлакат ҳуқуқи бўйича белгиланади. Рўйхатга олиш мамлакати
бўлмаганда, хусусий тадбиркорлик фаолияти амалга ошириладиган асосий жой бўлган
мамлакатнинг ҳуқуқи қўлланилади.
Жисмоний шахсни муомалага лаёқатсиз ёки муомала лаёқати чекланган деб
топиш суд қайси мамлакатники бўлса, шу мамлакат ҳуқуқига бўйсунади.
1170-модда. Жисмоний шахсни бедарак йўқолган деб топиш ва уни вафот
этган деб эълон қилиш
Жисмоний шахсни бедарак йўқолган деб топиш ва уни вафот этган деб эълон
қилиш суд қайси мамлакатники бўлса, ўша мамлакат ҳуқуқига бўйсунади.
1171-модда. Жисмоний шахснинг исми-шарифи
Жисмоний шахснинг исмга, ундан фойдаланишга ва уни ҳимоя қилишга бўлган
ҳуқуқи, агар ушбу Кодекс 19-моддасининг тўртинчи ва еттинчи қисмларида, 1179 ва 1180-
моддаларида назарда тутилган қоидалардан бошқача тартиб келиб чиқмаса, унинг шахсий
қонуни билан белгиланади.
1172-модда. Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида Ўзбекистон
Республикаси фуқароларининг фуқаролик ҳолати ҳужжатларини қайд этиш
Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида яшаб турган Ўзбекистон
Республикаси фуқароларининг фуқаролик ҳолати ҳужжатларини қайд этиш Ўзбекистон
Республикасининг консуллик муассасаларида амалга оширилади. Бунда Ўзбекистон
Республикасининг қонун ҳужжатлари қўлланилади.
1173-модда. Фуқаролик ҳолати ҳужжатларини тасдиқлаш учун хорижий
давлат органлари томонидан берилган ҳужжатларни тан олиш
Олдинги таҳрирга қаранг.
Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида Ўзбекистон Республикаси
фуқаролари, чет эл фуқаролари ва фуқаролиги бўлмаган шахсларга нисбатан тегишли
давлатларнинг қонунлари бўйича тузилган фуқаролик ҳолати ҳужжатларини тасдиқлаш
учун хорижий давлатларнинг ваколатли органлари томонидан берилган ҳужжатлар
легаллаштирилган ёки апостиль қўйилган тақдирда, Ўзбекистон Республикасида ҳақиқий
деб тан олинади. (1173-модданинг матни Ўзбекистон Республикасининг 2012 йил 10 апрелдаги ЎРҚ-322-
сонли Қонуни таҳририда — ЎР ҚҲТ, 2012 й., 15-сон, 164-модда)
1174-модда. Васийлик ва ҳомийлик
Вояга етмаганлар, муомалага лаёқатсизлар ёки муомала лаёқати чекланган вояга
етган шахслар устидан васийлик ёки ҳомийлик суд қайси мамлакатга тегишли бўлса, ўша
мамлакат ҳуқуқи бўйича белгиланади ва бекор қилинади.
Васийнинг (ҳомийнинг) васийликни (ҳомийликни) қабул қилиш мажбурияти
унинг васий (ҳомий) томонидан белгиланадиган шахсий қонуни бўйича аниқланади.
Васий (ҳомий) ва васийликка (ҳомийликка) олинган шахс ўртасидаги ҳуқуқий
муносабатлар муассасаси васийни (ҳомийни) тайинлаган мамлакат ҳуқуқи бўйича
аниқланади. Бироқ васийликка (ҳомийликка) олинган шахс Ўзбекистон Республикасида
яшаётган бўлса, Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқи, башарти бу мазкур шахс учун
қулайроқ бўлса, қўлланилади.
Ўзбекистон Республикаси ҳудудидан ташқарида яшаб турган Ўзбекистон
Республикаси фуқаролари устидан белгиланган васийлик (ҳомийлик), агар Ўзбекистон
Республикаси тегишли консуллик муассасасининг васийлик (ҳомийлик) белгиланишига
ёки унинг тан олинишига қарши қонунга асосланган эътирозлари бўлмаса, Ўзбекистон
Республикасида ҳақиқий деб тан олинади.
1175-модда. Юридик шахснинг қонуни
Юридик шахс қайси мамлакатда таъсис этилган бўлса, шу мамлакатнинг ҳуқуқи
мазкур юридик шахснинг қонуни ҳисобланади.
1176-модда. Юридик шахснинг ҳуқуқ лаёқати
Юридик шахснинг фуқаролик ҳуқуқ лаёқати юридик шахснинг қонуни билан
белгиланади.
Чет эл юридик шахси ўз органи ёки вакилининг битим тузиш ваколатларидаги чет
эл юридик шахсининг органи ёки вакили битим тузган мамлакатнинг ҳуқуқи учун
номаълум бўлган чекловларни важ қилиб келтириши мумкин эмас.
1177-модда. Ўзбекистон Республикасида чет эл юридик шахслари
фаолиятининг миллий тартиби
Агар Ўзбекистон Республикасининг қонунида чет эл юридик шахслари учун
бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, чет эл юридик шахслари Ўзбекистон
Республикасида фуқаролик қонун ҳужжатлари билан тартибга солинадиган тадбиркорлик
фаолиятини ва бошқа фаолиятни амалга оширадилар.
1178-модда. Чет эл элементи билан фуқаролик-ҳуқуқий муносабатларда
давлатнинг иштирок этиши
Чет эл элементи билан давлат иштирокидаги фуқаролик ҳуқуқий муносабатларга
нисбатан, агар қонунда бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, ушбу бўлим қоидалари
умумий асосларда қўлланади.
2-§. Шахсий номулкий ҳуқуқлар. Интеллектуал мулк
1179-модда. Шахсий номулкий ҳуқуқларни ҳимоя қилиш
Шахсий номулкий ҳуқуқларга нисбатан бундай ҳуқуқларни ҳимоя қилиш
тўғрисидаги талаб учун асос бўлиб хизмат қилган ҳаракат ёки бошқа ҳолат содир этилган
мамлакат ҳуқуқи қўлланилади.
1180-модда. Интеллектуал мулкка бўлган ҳуқуқ
Интеллектуал мулкка бўлган ҳуқуқларга нисбатан бу ҳуқуқларни ҳимоя қилиш
сўраладиган мамлакат ҳуқуқи қўлланилади.
Интеллектуал мулкка бўлган ҳуқуқ ҳақидаги шартномалар ушбу бўлимнинг
шартнома мажбуриятлари тўғрисидаги қоидаларига мувофиқ белгиланадиган ҳуқуқ билан
тартибга солинади.
3-§. Битимлар. Вакиллик. Даъво муддати
1181-модда. Битимнинг шакли
Битимнинг шакли у тузиладиган жой ҳуқуқига бўйсунади. Бироқ чет элда
тузилган битим, агар Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқи талабларига риоя этилган бўлса,
шаклга риоя этилмаганлиги туфайли ҳақиқий эмас деб топилиши мумкин эмас.
Лоақал иштирокчиларидан биттаси Ўзбекистон Республикасининг юридик шахси
ёки Ўзбекистон Республикасининг фуқароси бўлган ташқи иқтисодий битим, қаерда
тузилаётганидан қатъи назар, ёзма шаклда тузилади.
Кўчмас мулк хусусидаги битимнинг шакли бу мулк жойлашган мамлакат
ҳуқуқига бўйсунади, Ўзбекистон Республикасида давлат реестрида қайд этилган кўчмас
мулкка нисбатан эса, Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқига бўйсунади.
1182-модда. Ишончнома
Ишончноманинг шакли ва амал қилиш муддати ишончнома берилган
мамлакатнинг ҳуқуқи бўйича белгиланади. Агар Ўзбекистон Республикаси ҳуқуқи
талабларига риоя этилган бўлса, ишончнома шаклга риоя этилмаганлиги туфайли ҳақиқий
эмас деб топилиши мумкин эмас.
1183-модда. Даъво муддати
Даъво муддати мамлакатнинг тегишли муносабатни тартибга солиш учун
қўлланилаётган ҳуқуқи бўйича белгиланади.
Даъво муддати татбиқ этилмайдиган талаблар, агар тегишли муносабатнинг
қатнашчиларидан лоақал биттаси Ўзбекистон Республикасининг фуқароси ёки
Ўзбекистон Республикасининг юридик шахси бўлса, Ўзбекистон Республикасининг
ҳуқуқи бўйича белгиланади.
4-§. Ашёвий ҳуқуқлар
1184-модда. Ашёвий ҳуқуқларга нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқ
тўғрисидаги умумий қоидалар
Кўчмас ва кўчар мол-мулкка нисбатан мулк ҳуқуқи ҳамда бошқа ашёвий
ҳуқуқлар, агар қонунда бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, бу мол-мулк
жойлашган мамлакатнинг ҳуқуқи бўйича аниқланади.
Мол-мулкнинг кўчмас ёки кўчар ашёларга мансублиги, шунингдек мол-мулкнинг
бошқача юридик баҳоланиши ана шу мол-мулк жойлашган мамлакатнинг ҳуқуқи бўйича
аниқланади.
1185-модда. Ашёвий ҳуқуқларнинг вужудга келиши ва бекор бўлиши
Мол-мулкка нисбатан ашёвий ҳуқуқларнинг вужудга келиши ва бекор бўлиши,
агар Ўзбекистон Республикасининг қонунларида бошқача тартиб назарда тутилган
бўлмаса, ашёвий ҳуқуқларнинг вужудга келиши ёхуд бекор бўлиши учун асос бўлган
ҳаракат ёки бошқа ҳолат содир бўлган пайтда бу мол-мулк турган мамлакатнинг ҳуқуқи
бўйича аниқланади.
Битим нарсаси бўлган мол-мулкка нисбатан ашёвий ҳуқуқларнинг вужудга
келиши ва бекор бўлиши, агар тарафларнинг келишувида бошқача тартиб белгиланган
бўлмаса, ушбу битим бўйсундирилган мамлакатнинг ҳуқуқи бўйича аниқланади.
Эгалик қилиш ҳуқуқини вужудга келтирувчи муддат туфайли мол-мулкка
нисбатан мулк ҳуқуқининг вужудга келиши эгалик қилиш ҳуқуқини вужудга келтирувчи
муддат тугаган пайтда мол-мулк жойлашган мамлакатнинг ҳуқуқи билан аниқланади.
1186-модда. Транспорт воситаларига ва давлат реестрида қайд этилиши
лозим бўлган бошқа мол-мулкка нисбатан ашёвий ҳуқуқлар
Транспорт воситаларига ва давлат реестрида қайд этилиши лозим бўлган бошқа
мол-мулкка нисбатан ашёвий ҳуқуқлар бу транспорт воситалари ёки мол-мулк рўйхатга
олинган мамлакат ҳуқуқи бўйича белгиланади.
1187-модда. Йўлда бўлган кўчар мулкка нисбатан ашёвий ҳуқуқлар
Битим бўйича йўлда бўлган кўчар мулкка нисбатан мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий
ҳуқуқлар, агар тарафларнинг келишувида бошқача тартиб белгиланган бўлмаса, бу мол-
мулк жўнатилган мамлакатнинг ҳуқуқи бўйича белгиланади.
1188-модда. Ашёвий ҳуқуқларни ҳимоя қилиш
Мулк ҳуқуқини ва бошқа ашёвий ҳуқуқларни ҳимоя қилишга нисбатан ариза
берувчининг танлови бўйича мол-мулк турган мамлакатнинг ҳуқуқи ёки суд қайси
мамлакатга қарашли бўлса, ўша мамлакатнинг ҳуқуқи қўлланади.
Кўчмас мулкка бўлган мулк ҳуқуқи ва бошқа ашёвий ҳуқуқларни ҳимоя қилишга
нисбатан бу мулк турган мамлакатнинг ҳуқуқи қўлланади. Ўзбекистон Республикасининг
давлат реестрида қайд этилган мол-мулкка нисбатан Ўзбекистон Республикасининг
ҳуқуқи қўлланади.
5-§. Шартнома мажбуриятлари
1189-модда. Шартнома тарафларининг келишувига кўра ҳуқуқни танлаш
Шартнома, агар қонунда бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, тарафларнинг
келишувига кўра танланган мамлакат ҳуқуқи билан тартибга солинади.
Шартнома тарафлари қўлланиладиган ҳуқуқни умуман шартнома учун ҳам, унинг
алоҳида қисмлари учун ҳам танлаб олишлари мумкин.
Қўлланиладиган ҳуқуқ тарафлар томонидан шартнома тузилаётганда ҳам, ундан
кейин ҳам исталган вақтда танланиши мумкин. Тарафлар, шунингдек исталган вақтда
шартномага нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқни ўзгартириш тўғрисида келишиб олишлари
мумкин.
1190-модда. Тарафларнинг келишуви бўлмаган тақдирда шартномага
нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқ
Қўлланилиши лозим бўлган ҳуқуқ тўғрисида шартнома тарафларининг келишуви
бўлмаган тақдирда, бу шартномага нисбатан:
олди-сотди шартномасида — сотувчи;
ҳадя шартномасида — ҳадя қилувчи;
ижара (мулк ижараси) шартномасида — ижарага берувчи;
мол-мулкдан текин фойдаланиш шартномасида — ссуда берувчи;
пудрат шартномасида — пудратчи;
йўловчи, багаж ва юк ташиш шартномасида — ташувчи;
транспорт экспедицияси шартномасида — экспедитор;
қарз шартномасида ёки бошқа кредит шартномасида — кредитор;
топшириқ шартномасида — ишончли вакил;
воситачилик шартномасида — воситачи;
омонат сақлаш шартномасида — сақловчи;
суғурта шартномасида — суғурталовчи;
кафиллик шартномасида — кафил;
гаров тўғрисидаги шартномада — гаровга қўювчи;
алоҳида ҳуқуқлардан фойдаланиш тўғрисидаги лицензия шартномасида —
лицензиар ҳисобланувчи тараф таъсис этилган, турар жойга эга бўлган ёки асосий
фаолият жойи бўлган мамлакат ҳуқуқи қўлланилади.
Қўлланилиши лозим бўлган ҳуқуқ тўғрисида шартнома тарафларининг келишуви
бўлмаган тақдирда, ушбу модда биринчи қисмининг қоидаларидан қатъи назар:
кўчмас мулк тўғрисидаги шартномага нисбатан — бу мулк турган мамлакатнинг
ҳуқуқи;
биргаликдаги фаолият тўғрисидаги шартномага ва қурилиш пудрати
шартномасига нисбатан — ана шундай фаолият амалга оширилаётган ёки шартномада
назарда тутилган натижалар яратилаётган мамлакатнинг ҳуқуқи;
кимошди савдосида, танлов бўйича ёки биржада тузилган шартномага нисбатан
— кимошди савдоси, танлов ўтказилаётган ёки биржа жойлашган мамлакатнинг ҳуқуқи
қўлланилади.
Ушбу модданинг биринчи ва иккинчи қисмларида кўрсатиб ўтилмаган
шартномаларга нисбатан қўлланилиши лозим бўлган ҳуқуқ тўғрисида тарафларнинг
келишуви бўлмаган тақдирда, бундай шартноманинг мазмуни учун ҳал қилувчи аҳамиятга
эга бўлган ижрони амалга ошираётган тараф таъсис этилган, турар жойга эга бўлган ёки
асосий фаолият жойи бўлган мамлакатнинг ҳуқуқи қўлланилади. Шартноманинг мазмуни
учун ҳал қилувчи аҳамиятга эга бўлган ижрони аниқлашнинг имконияти бўлмаган
тақдирда, шартнома энг узвий боғланган мамлакатнинг ҳуқуқи қўлланилади.
1191-модда. Чет эл иштирокидаги юридик шахсни тузиш тўғрисидаги
шартномага нисбатан қўлланиладиган ҳуқуқ
Чет эл иштирокидаги юридик шахсни тузиш тўғрисидаги шартномага нисбатан
юридик шахс таъсис этилган мамлакат ҳуқуқи қўлланилади.
1192-модда. Қўлланиладиган ҳуқуқнинг амал қилиш доираси
Ушбу параграфнинг қоидаларидан келиб чиқиб шартномага нисбатан
қўлланиладиган ҳуқуқ:
шартноманинг талқинини;
тарафларнинг ҳуқуқ ва мажбуриятларини;
шартноманинг ижросини;
шартномани умуман ёки тегишли даражада ижро этмаслик оқибатларини;
шартноманинг тўхтатилишини;
шартноманинг ўз-ўзидан ҳақиқий эмаслиги ёки ҳақиқий эмас деб топилиши
оқибатларини;
шартнома муносабати билан талабларнинг баҳридан ўтиш ва қарзни ўтказишни
қамраб олади.
Ижро этиш усуллари ва тартибига, шунингдек тегишли даражада ижро этилмаган
тақдирда кўрилиши лозим бўлган чоралар борасида қўлланилаётган ҳуқуқдан ташқари
ижро амалга оширилаётган мамлакатнинг ҳуқуқи ҳам эътиборга олинади.
6-§. Шартномадан ташқари мажбуриятлар
1193-модда. Бир тарафлама ҳаракатлардан иборат мажбуриятлар
Бир тарафлама ҳаракатлардан (мукофотни ошкора ваъда қилиш, ўзганинг
мақсадини кўзлаб топшириқсиз амалга ошириладиган фаолият ва бошқалардан) иборат
мажбуриятларга нисбатан ушбу бўлимнинг 4-параграфи қоидалари қўлланади.
1194-модда. Зарар етказилганлиги оқибатида келиб чиқадиган
мажбуриятлар
Зарар етказилганлиги оқибатида келиб чиқадиган мажбуриятлар бўйича ҳуқуқ ва
мажбуриятлар зарарни ундиришни талаб қилиш учун асос бўлган ҳаракат ёки бошқа ҳолат
юз берган мамлакатнинг ҳуқуқи бўйича белгиланади.
Чет элда зарар етказилганлиги оқибатида келиб чиқадиган мажбуриятлар бўйича
ҳуқуқ ва бурчлар, агар фуқаролар ёки юридик шахслар айни битта давлатдан бўлсалар, шу
давлат ҳуқуқи билан белгиланади.
Агар зарар ўрнини қоплаш тўғрисидаги талаб учун асос бўлган ҳаракат ёки бошқа
ҳолат Ўзбекистон Республикасининг қонун ҳужжатлари бўйича ғайриқонуний бўлмаса,
чет эл ҳуқуқи қўлланмайди.
1195-модда. Истеъмолчига етказилган зарар учун жавобгарлик
Товарни сотиб олиш, ишни бажариш ёки хизматни кўрсатиш муносабати билан
истеъмолчи кўрган зарар ўрнини қоплаш тўғрисидаги талабга нисбатан истеъмолчининг
хоҳишига кўра:
истеъмолчининг турар жойи жойлашган мамлакатнинг ҳуқуқи;
ишлаб чиқарувчи ёки ишни бажарган, хизмат кўрсатган шахснинг турар жойи ёки
манзили жойлашган мамлакатнинг ҳуқуқи;
истеъмолчи товарни сотиб олган, иш натижасини қабул қилган ёки унга хизмат
кўрсатилган мамлакатнинг ҳуқуқи қўлланади.
1196-модда. Асоссиз бойлик орттириш
Асоссиз бойлик орттириш натижасида вужудга келадиган мажбуриятларга
нисбатан бойлик орттирилган мамлакатнинг ҳуқуқи қўлланилади.
Агар асоссиз бойлик орттириш мол-мулкни сотиб олиш ёки тежаб қолишга доир
асослар бекор бўлиши натижасида вужудга келса, қўлланиладиган ҳуқуқ бу асос
бўйсундирилган мамлакатнинг ҳуқуқи бўйича белгиланади. Асоссиз бойлик орттириш
тушунчаси Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқи бўйича белгиланади.
7-§. Ворислик ҳуқуқи
1197-модда. Ворисликка доир муносабатлар
Ворисликка доир муносабатлар, башарти ушбу Кодекснинг 1198 ва 1199-
моддаларида бошқача тартиб назарда тутилган бўлмаса, мерос қолдирувчи васиятномада
ўзи фуқароси бўлган мамлакатнинг ҳуқуқини танлаган бўлмаса, мерос қолдирувчи охирги
доимий турар жойга эга бўлган мамлакатнинг ҳуқуқи бўйича белгиланади.
1198-модда. Шахсларнинг васиятнома тузиш ва уни бекор қилиш лаёқати,
васиятноманинг ва уни бекор қилиш ҳужжатининг шакли
Шахснинг васиятнома тузиш ва уни бекор қилиш лаёқати, шунингдек
васиятноманинг ва уни бекор қилиш ҳужжатининг шакли, агар мерос қолдирувчи
васиятномада ўзи фуқароси бўлган мамлакатнинг ҳуқуқини танлаган бўлмаса, ҳужжат
тузилаётган пайтда мерос қолдирувчи доимий турар жойга эга бўлган мамлакатнинг
ҳуқуқи бўйича аниқланади. Бироқ васиятнома ёки унинг бекор қилиниши, агар шакл
ҳужжат тузилган жойнинг ёки Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқи талабларини
қаноатлантирса, шаклга риоя этилмаганлиги натижасида ҳақиқий эмас деб топилмайди.
1199-модда. Кўчмас мулкка ва давлат реестрида қайд этилиши лозим бўлган
мол-мулкка ворислик
Кўчмас мулкка ворислик мазкур мулк жойлашган мамлакат ҳуқуқи бўйича,
Ўзбекистон Республикасининг реестрида қайд этилган мол-мулкка ворислик эса,
Ўзбекистон Республикасининг ҳуқуқи бўйича белгиланади.
(Ўзбекистон Республикаси Олий Мажлисининг Ахборотномаси, 1996 й., 11-12-сон, 1-модда; 1997
й., 9-сон, 241-модда; 1998 й., 5-6-сон, 102-модда; 1999 й., 9-сон, 229-модда; 2001 й., 1-2-сон, 23-
модда, 9-10-сон, 182-модда; 2002 й., 1-сон, 20-модда, 9-сон, 165-модда; 2003 й., 1-сон, 8-модда;
2004 й., 1-2-сон, 18-модда; Ўзбекистон Республикаси қонун ҳужжатлари тўплами, 2004 й., 37-
сон, 408-модда; 2006 й., 37-38-сон, 371-модда, 39-сон, 385-модда; 2007 й., 3-сон, 21-модда, 37-38-
сон, 377-модда, 52-сон, 533-модда; 2008 й., 17-сон, 129-модда, 52-сон, 513-модда; 2009 й., 39-сон,
423-модда; 2010 й., 37-сон, 313-модда, 315-модда; 2011 й., 51-сон, 542-модда, 52-сон, 555-модда;
52-сон, 556-модда; 2012 й., 15-сон, 164-модда, 16-сон, 176-модда; 2013 й., 1-сон, 1-модда, 41-сон,
543-модда; 2015 й., 32-сон, 425-модда; 33-сон, 439-модда; 2016 й., 17-сон, 173-модда; 2017 й., 16-
сон, 265-модда)