À propos de la propriété intellectuelle Formation en propriété intellectuelle Respect de la propriété intellectuelle Sensibilisation à la propriété intellectuelle La propriété intellectuelle pour… Propriété intellectuelle et… Propriété intellectuelle et… Information relative aux brevets et à la technologie Information en matière de marques Information en matière de dessins et modèles industriels Information en matière d’indications géographiques Information en matière de protection des obtentions végétales (UPOV) Lois, traités et jugements dans le domaine de la propriété intellectuelle Ressources relatives à la propriété intellectuelle Rapports sur la propriété intellectuelle Protection des brevets Protection des marques Protection des dessins et modèles industriels Protection des indications géographiques Protection des obtentions végétales (UPOV) Règlement extrajudiciaire des litiges Solutions opérationnelles à l’intention des offices de propriété intellectuelle Paiement de services de propriété intellectuelle Décisions et négociations Coopération en matière de développement Appui à l’innovation Partenariats public-privé Outils et services en matière d’intelligence artificielle L’Organisation Travailler avec nous Responsabilité Brevets Marques Dessins et modèles industriels Indications géographiques Droit d’auteur Secrets d’affaires Académie de l’OMPI Ateliers et séminaires Application des droits de propriété intellectuelle WIPO ALERT Sensibilisation Journée mondiale de la propriété intellectuelle Magazine de l’OMPI Études de cas et exemples de réussite Actualités dans le domaine de la propriété intellectuelle Prix de l’OMPI Entreprises Universités Peuples autochtones Instances judiciaires Ressources génétiques, savoirs traditionnels et expressions culturelles traditionnelles Économie Égalité des genres Santé mondiale Changement climatique Politique en matière de concurrence Objectifs de développement durable Technologies de pointe Applications mobiles Sport Tourisme PATENTSCOPE Analyse de brevets Classification internationale des brevets Programme ARDI – Recherche pour l’innovation Programme ASPI – Information spécialisée en matière de brevets Base de données mondiale sur les marques Madrid Monitor Base de données Article 6ter Express Classification de Nice Classification de Vienne Base de données mondiale sur les dessins et modèles Bulletin des dessins et modèles internationaux Base de données Hague Express Classification de Locarno Base de données Lisbon Express Base de données mondiale sur les marques relative aux indications géographiques Base de données PLUTO sur les variétés végétales Base de données GENIE Traités administrés par l’OMPI WIPO Lex – lois, traités et jugements en matière de propriété intellectuelle Normes de l’OMPI Statistiques de propriété intellectuelle WIPO Pearl (Terminologie) Publications de l’OMPI Profils nationaux Centre de connaissances de l’OMPI Série de rapports de l’OMPI consacrés aux tendances technologiques Indice mondial de l’innovation Rapport sur la propriété intellectuelle dans le monde PCT – Le système international des brevets ePCT Budapest – Le système international de dépôt des micro-organismes Madrid – Le système international des marques eMadrid Article 6ter (armoiries, drapeaux, emblèmes nationaux) La Haye – Le système international des dessins et modèles industriels eHague Lisbonne – Le système d’enregistrement international des indications géographiques eLisbon UPOV PRISMA UPOV e-PVP Administration UPOV e-PVP DUS Exchange Médiation Arbitrage Procédure d’expertise Litiges relatifs aux noms de domaine Accès centralisé aux résultats de la recherche et de l’examen (WIPO CASE) Service d’accès numérique aux documents de priorité (DAS) WIPO Pay Compte courant auprès de l’OMPI Assemblées de l’OMPI Comités permanents Calendrier des réunions WIPO Webcast Documents officiels de l’OMPI Plan d’action de l’OMPI pour le développement Assistance technique Institutions de formation en matière de propriété intellectuelle Mesures d’appui concernant la COVID-19 Stratégies nationales de propriété intellectuelle Assistance en matière d’élaboration des politiques et de formulation de la législation Pôle de coopération Centres d’appui à la technologie et à l’innovation (CATI) Transfert de technologie Programme d’aide aux inventeurs WIPO GREEN Initiative PAT-INFORMED de l’OMPI Consortium pour des livres accessibles L’OMPI pour les créateurs WIPO Translate Speech-to-Text Assistant de classification États membres Observateurs Directeur général Activités par unité administrative Bureaux extérieurs Avis de vacance d’emploi Achats Résultats et budget Rapports financiers Audit et supervision
Arabic English Spanish French Russian Chinese
Lois Traités Jugements Parcourir par ressort juridique

Afrique du Sud

ZA107

Retour

uMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yaseNingizimu Afrika

 Constitution of The Republic of South Africa 1996 (as amended up to 2012)

Siswati

UMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yaseNiNgizimu afRika, 1996 �

Njengoba wemukelwe ngamhlaka 8 Mabasa 1996 nanjengoba uChitjiyelwe ngamhlaka 11 Imphala 1996

nguMkhandlu weMtsetfosisekelo.

isBN 978-0-621-39063-6

UMtsetfosisekeloWeRiPHABHUlikHi YAseNiNGiZiMU AfRikA, 1996

(Indlela yekutsatsisela kuMtsetfo, lobewatiwa ngekutsi nguMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yaseNingiz- imu Afrika, lovalwe sigaba 1(1) kuLandziswa kweMitsetfo yeMtsetfosiselo, 2005 �

(Umtsetfo nombolo 5 wanga-2005) � [LUSUKU LEWAMUKELWE NGALO 18 INGONGONI 1996] � LUSUKU LWEKUCALA KUSEBENTA 4 INDLOVANA 1997] �

(Ngaphandle kwekutsi kubekwe ngalenye indlela – phindze ubuke sigaba 243(4)) � (Umbhalo wesingisi ushicilelwe nguMengameli) �

Njengoba uChitjiyelwe ngu -

Mtsetfo wesiChibiyelo sekuCala seMtsetfosisekelo wanga-1997 � Mtsetfo wesiChibiyelo sesiBili seMtsetfosisekelo wanga-1998 �

Mtsetfo wesiChibiyelo sesiTsatfu seMtsetfosisekelo wanga-1998 � Mtsetfo wesiChibiyelo seSine seMtsetfosisekelo wanga-1999 �

Mtsetfo wesiChibiyelo sesiHlanu seMtsetfosisekelo wanga-1999 � Mtsetfo wesiChibiyelo sesiTfupha seMtsetfosisekelo wanga-2001 �

Mtsetfo wesiChibiyelo sesiKhombisa seMtsetfosisekelo wanga-2001 � Mtsetfo wesiChibiyelo sesiPhohlongo seMtsetfosisekelo wanga-2002 �

Mtsetfo wesiChibiyelo seMfica seMtsetfosisekelo wanga-2002 � Mtsetfo wesiChibiyelo seLishumi seMtsetfosisekelo wanga-2003 �

Mtsetfo wesiChibiyelo seLishumi nanye seMtsetfosisekelo wanga-2003 � Mtsetfo wesiChibiyelo seLishumi nakubili seMtsetfosisekelo wanga-2005 �

Mtsetfo wesiChibiyelo seLishumi nakutsatfu seMtsetfosisekelo wanga-2007 � Umtsetfo wesiChibiyelo seLishumi nakune seMtsetfosisekelo wanga-2008 �

Umtsetfo wesiChibiyelo seLishumi nesihlanu seMtsetfosisekelo wanga-2008 � Umtsetfo wesiChibiyelo seLishumi nesitfupha seMtsetfosisekelo wanga-2009 �

Umtsetfo wesiChibiyelo seLishumi nesikhombisa seMtsetfosisekelo wanga-2012 �

Ngekwesimemetelo nombolo 26 samhlaka 26 Inkhwekhweti 2001, kuphatfwa kwalomtsetfo kuniketwe Indvuna yeBulungiswa neKutfutfikiswa kweMtsetfosisekelo. �

UMTSETFO Kwetfula uMtsetfosisekelo lomusha weRiphabhulikhi yaseNingizimu Afrika kanye

nekuniketela ngetindzaba leteyamana naloko.

1

3

lokUCUketfWe SENDLALELO

SAHLUKO 1 Timiso letisiSekelo

SAHLUKO 2 LuCwebu lwemaLungelo eLuntfu

6

SAHLUKO 3 Hulumende weluBambiswano

25

SAHLUKO 4 IPhalamende

27

SAHLUKO 5 Mengameli neSigungu saVelonkhe leseNgamele

54

SAHLUKO 6 Tifundza

63

SAHLUKO 7 Hulumende waseKhaya

87

SAHLUKO 8 Tinkantolo nekuPhatfwa kweBulungiswa

96

SAHLUKO 9 Tikhungo teMbuso leteSekela iNtsandvo yeliNyenti ngekweMtsetfosisekelo

108

SAHLUKO 10 Kuphatfwa kweMbuso

116

SAHLUKO 11 Tekuvikeleka

121

SAHLUKO 12 Buholi beNdzabuko

128

144

149

SAHLUKO 13 129 Tetimali

SAHLUKO 14 140 Timiso Jikelele

IShejuli 1 Umjeka waVelonkhe

IShejuli 2 Tifungo nekuVuma ngekutibopha

IShejuli 3 Tinchubo teluKhetfo

IShejuli 4 Tinhlangotsi teKwabelana ngeMandla ekushaya umtsetfo emkhatsini kwaHulumende waVelonkhe nebetiFundza

IShejuli 5 Tinhlangotsi teMandla ekushaya umtsetfo ngekungabelani kwaboHulumende betiFundza

IShejuli 6 Timiselo tesikhashana

IShejuli 6A [Ishejuli 6A ifakwe ngekwesigaba 6 seMtsetfo weSichibiyelo seLishumi seMtsetfosisekelo wanga 2003 yabuya yacitfwa ngekwesigaba 6 seMtsetfo weSichibiyelo seLishumi nakune wanga 2008. ]

IShejuli 6B [Ishejuli 6B lebekuyishejuli 6A ngaphambilini, ifakwe 198 ngekwesigaba 2 seMtsetfo weSichibiyelo seSiphohlongo seMtsetfosisekelo wanga 2002, yaniketwa inombolo lensha ngekwesigaba 2 seMtsetfo weSichibiyelo seLishumi seMtsetfosisekelo wanga 2003 nekucitfwa ngekwesigaba 5 semtsetfo weSichibiyelo seLishumi nesihlanu seMtsetfosisekelo wanga 2008. ]

IShejuli 7 Imitsetfo lecitfwako

LUHLA LWETIHLOKO

153

157

160

162

197

198

199

200

1

seNDlAlelo Tsine, bantfu baseNingizimu Afrika, Siyakubona kungabi khona kwebulungiswa esikhatsini lesengcile; Setfulela sigcoko labo labahlushwa kuze sitfole bulungiswa nenkhululeko eveni lakitsi;

Sihlonipha labo labaye basebentela kwakha nekutfutfukisa live lakitsi; futsi Sikholelwa ekut- seni iNingizimu Afrika yabo bonkhe labahlala kuyo, sihlangene ngekwehlukahlukana kwetfu;

Ngako-ke, ngekumelelwa titfunywa tetfu letikhetfwe ngekukhululeka, siyawamukela loMtset- fosisekelo njengemtsetfo lophakeme kunayo yonkhe eRiphabhulikhi ngenjongo -

Yekwelapha kwehlukahlukana kwesikhatsi lesengcile kanye nekusungula ummango losekelwe kumagugu entsandvo yelinyenti, bulungiswa betenhlalakahle kanye nemalungelo lasisekelo eluntfu;

Yekumiswa kwesisekelo semmango wentsandvo yelinyenti nalongenamfihlo lapho hulumende abekwe ngetifiso tebantfu futsi nalapho tonkhe takhamuti tivikelwe ngalokulinganako ngumtsetfo;

Yekunconota lizinga lemphilo lato tonkhe takhamuti futsi kukhululwe emakhono emuntfu ngamunye; kanye

Neyekwakha iNingizimu Afrika lebumbene neyentsandvo yelinyenti futsi lekwati kut- satsa indzawo yayo lafanelekile njengelive lelitibusako emindenini yemave latibusako.

Sengatsi Somandla angavikela bantfu bakitsi. Nkosi Sikelel’ iAfrika. Morena boloka setjhaba sa heso. God seën Suid-Afrika. God bless South Africa. Mudzimu fhatutshedza Afurika. Hosi katekisa Afrika.

2 �

3

SEHLUKO 1: TIMISO LETISISEKELO

seHlUko 1 TIMISO LETISISEKELO

iRiphabhulikhi yeNingizimu afrika 1. � IRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika ilive linye, lelitibusa ngekwentsandvo yelinyenti futsi

lelesekelwe kulamagugu lalandzelako - (a) Sitfunti sebuntfu, kuzuzwa kwekulingana kanye nekutfutfukiswa

kwemalungelo eluntfu nenkhululeko. (b) Kungabi khona kwelubandlululo ngekwebuhlanga nangekwebulili. (c) Kuphakama kwemtsetfosisekelo kunayo yonkhe imitsetfo kanye nekulawula

kwemtsetfo. (d) Kuvumeleka kwalabadzala kutsi bavote, luhlu lolwetayelekile lwebavoti

bavelonkhe, lukhetfo loluba khona njalo kanye neluhlelo lwahulumende wentsandvo yelinyenti lolwakhiwe ngemacembu lamanyenti, kuze kucinisekiswe kutiphendvulela, kugcinwa kwetitsembiso kanye nekuba sebaleni.

kuphakama kwemtsetfosisekelo kunayo yonkhe imitsetfo 2. LoMtsetfosisekelo ungumtsetfo lophakeme kunayo yonkhe imitsetfo yeRiphabhulikhi;

noma ngumuphi umtsetfo noma sento lokungcubutana naloMtsetfosisekelo akunamandla ekusebenta, kantsi netibopho letiphocelelwa nguloMtsetfosisekelo kumele tiphunyeleliswe.

buve 3. (1) Kunebuve lobufanako eNingizimu Afrika.

(2) Tonkhe takhamuti - (a) ngalokulinganako tineligunya lemalungelo, emalungelomvume kanye

netinzuzo tebuve; futsi (b) ngalokulinganako tinekutiphendvulela netibopho temtfwalo webuve.

(3) Umtsetfo wavelonkhe kumele uniketele ngekutfolwa, kulahlekelwa kanye nekubuyiselwa kwebuve.

4

SEHLUKO 1: TIMISO LETISISEKELO

liculo lesive 4. Liculo lesive leRiphabhulikhi litawuncunywa nguMengameli ngesimemetelo semtsetfo.

umjeka wavelonkhe 5. Umjeka wavelonkhe weRiphabhulikhi unembala lomnyama, losaligolide, loluhlata satjani,

lomhlophe, lobovu nalolingangane, njengoba kuchazwe kwaphindze kwadvwetjwa kuShejuli 1.

Tilwimi 6. (1) Tilwimi letisetsetfweni taseRiphabhulikhi Sipedi, Sisutfu, Sitswana, Siswati,

Sivenda, Sitsonga, Sibhunu, Singisi, Sindebele, Sichosa neSizulu. (2) Ngekubona kuncishiswa ngekwemlandvo kwekusetjentiswa nebumcoka betilwimi

tendzabuko tebantfu bakitsi, uMbuso kumele utsatse tinyatselo letibonakalako naleticinile tekuphakamisa bumcoka nekutfutfukisa kusetjentiswa kwaletilwimi.

(3) (a) Hulumende wavelonkhe nabohulumende betifundza bangasebentisa noma ngutiphi tilwimi letisemtsetfweni emisebentini yahulumende, ngekubuketa kusetjentiswa, kuphumeleleka, tindleko, timo tesigodzi kanye nekulinganisa tidzingo nekutikhetsela kwebantfu bonkhana noma esifundzeni lesitsintsekako; kepha hulumende wavelonkhe nalowo nalowo hulumende wesifundza kumele basebentise lokungenani tilwimi letimbili letisemtsetfweni.

(b) Bomasipala kumele babukete kusetjentiswa kwetilwimi kanye nekutikhetsela kwebahlali betindzawo tabo.

(4) Hulumende wavelonkhe nabohulumende betifundza, ngetinyatselo temtsetfo nangaletinye tindlela, kumele bacondzise futsi balandzelele kusebentisa kwabo tilwimi letisemtsetfweni. Ngaphandle kwekwehluka etimisweni tesigatjana (2), tonkhe tilwimi letisemtsetfweni kumele tihlonishwe futsi kumele tiphatfwe ngalokunebulungiswa.

(5) LiBhodi letiLwimi Tonkhe taseNingizimu Afrika lelisungulwe ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe kumele - (a) litfutfukise, futsi lakhe timo letilungele kutfutfukiswa nekusetjentiswa -

(i) kwato tonkhe tilwimi letisemtsetfweni;

5

SEHLUKO 1: TIMISO LETISISEKELO

(ii) kwetilwimi temaKhoyi, emaNama nemaSan; kanye (iii) nelulwimi lwetimphawu; liphindze

(b) litfutfukise futsi licinisekise kuhlonishwa - (i) kwato tonkhe tilwimi letivamise kusetjentiswa yimimmango

yeNingizimu Afrika, lokufaka ekhatsi Sijalimane, Sigiliki, Sigujalati, Sihindi, Siputukezi, Sitamili, Sitelegu neSi-urdu; kanye

(ii) Nesi-Arabhu, Sihebheru, Sisanskriti naletinye tilwimi letisetjentiswa kutenkholo eNingizimu Afrika.

6

seHlUko 2 LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

emalungelo 7. (1) LoluCwebu lwemaLungelo eLuntfu lusisekelo sentsandvo yelinyenti eNingizimu

Afrika. Luvikela emalungelo abo bonke bantfu eveni lakitsi luphindze lucinise emagugu entsandvo yelinyenti ekuhlonishwa kwebuntfu, kulingana kanye nenkhululeko.

(2) Umbuso kumele uhloniphe, uvikele, ukhutsate futsi ufeze lamalungelo lacuketfwe kuloluCwebu lwemaLungelo eLuntfu.

(3) Lamalungelo lakuloluCwebu lwemaLungelo eLuntfu anemkhawulo lobekwe noma lochazwe esigabeni 36, noma lokuletinye tindzawo kuloluCwebu.

kusetjentiswa 8. (1) LuCwebu lwemaLungelo eLuntfu lusebenta kuyo yonkhe imitsetfo fusi lubopha

sishayamtsetfo, Sigungu lesengamele, tinkantolo kanye nato tonkhe tikhungo tembuso.

(2) Simiso saloluCwebu lwemaLungelo eLuntfu sibopha umuntfu ngekwemvelo kanye nemuntfu-mtsetfweni, uma sisetjentiswa, noma kuye ngekutsi ngabe singasetjentiswa na, ngekubukwa kwenhlobo yalelo lungelo kanye nenhlobo yemtfwalo leliwetfwesako lelo lungelo.

(3) Uma kusetjentiswa timiso teluCwebu lwemaLungelo eLuntfu kumuntfu ngekwemvelo kanye nemuntfu-mtsetfweni ngekulandzela sigatjana (2), inkantolo - (a) kuze iphumelelise lelo lungelo lelikuloluCwebu lwemaLungelo

eLuntfu, kumele isebentise, uma kudzingekile iphindze itfutfukise, umtsetfo lowetayelekile kuze kufike ezingeni lapho umtsetfo lobekiwe ungaliphumelelisi lelo lilungelo; futsi

(b) ingatfutfukisa imisimeto yemtsetfo lowetayelekile kunciphisa emandla alelo lungelo, uma ngabe lokuncishiswa kwemandla kuyahambisana nesigaba 36 (1).

(4) Umuntfu-mtsetfweni unemalungelo latfolakala kuloluCwebu lwemaLungelo eLuntfu kuye ngelizinga lenhlobo yemalungelo kanye nesimo salowo muntfu- mtsetfweni.

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

7

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

kulingana 9. (1) Wonkhewonkhe uyalingana ngembi kwemtsetfo futsi ngalokulinganako

unelilungelo lekuvikeleka nekuzuza emtsetfweni. (2) Kulingana kufaka ekhatsi kutfokotela emalungelo nekukhululeka ngalokuphelele

nangalokulinganako. Kute kukhutsatwe kutfolakala kwekulingana, kungahle kutsatfwe tinyatselo temtsetfo kanye netalolunye luhlobo letimiselwe kuvikela noma kutfutfukisa bantfu, noma tinhlobo letitsite tebantfu lebetincishwe ematfuba ngenca yelubandlululo lolungenabulungiswa.

(3) Umbuso akumelanga ubandlulule umuntfu ngalokungenabulungiswa ngalokucondzile noma ngekugegisa ngesizatfu sinye noma letinyenti, letifaka ekhatsi buhlanga, inkhuliso, bulili, kwemitsa, kutsi umuntfu ushadile noma akakashadi, kwehlukana kwebantfu ngebuve noma indzawo yekudzabuka, libala, inkholelo yekutsandzana, budzala, kukhubateka, inkholo, nembeza, intfo umuntfu lakholelwa kuyo, emasiko, lulwimi kanye nekutalwa.

(4) Kute namunye umuntfu longabandlula ngalokungakalungi lomunye ngalokucondzile noma ngekugegisa ngesizatfu sinye noma letinyeti tizatfu letibekwe esigabeni (3). Umtsetfo wavelonkhe kumele ubekwe kuvimbela nekwencabela lubandlululo lolungakalungi.

(5) Lubandlululo lolwentiwe ngasinye noma letinyeti taletizatfu letibekwe esigatjaneni (3) alukalungi ngaphandle uma ngabe kutfolakala bufakazi bekutsi lolo lubandlululo lulungile.

sitfunti sebuntfu 10. Wonkhewonkhe unesitfunti semvelo kanye nelilungelo lekutsi sitfunti sakhe sihlonishwe

futsi sivikelwe.

imphilo 11. Wonkhewonkhe unelilungelo lekutsi aphile.

inkhululeko nekuvikeleka kwebuntfu 12. (1) Wonkhewonkhe unelilungelo lenkhululeko nekuvikeleka kwemuntfu, lokufaka

ekhatsi lilungelo -

8

(a) lekungamani emukwe inkhululeko nje ngalokungakafaneli noma ngaphandle kwesizatfu lesifanele;

(b) lekungavalelwa ejele ngaphandle kwekushushiswa; (c) lekukhululeka kuto tonke tinhlobo tekuhlukunyetwa letiphuma emitfonjeni

yembuso noma yangasese; (d) lekungaviswa buhlungu emtimbeni nganoma nguyiphi indlela; kanye (e) nelekungaphatfwa noma lekungajeziswa ngendlela lenelunya

nalengenabuntfu noma leyehlisa sitfunti. (2) Wonkhewonkhe unelilungelo ekuvikelekeni kwemtimba nekwasengcondvweni,

lokufaka ekhatsi lilungelo - (a) lekwenta tincumo mayelana nekutala; (b) lekuvikeleka kwemitimba nekutiphatsela imitimba yabo; kanye (c) Nelekungentiswa imisebenti yekulinga kutekwelashwa noma tesayensi

ngaphandle kwemvume lecebisekile yalowo muntfu.

bugcili, kusebenta matima njengesigcila kanye nekusentjentiswa ngenkhani 13. Kute umuntfu lokumele afakwe ebugcilini, emsebentini lomatima njengesigcila noma

ekusetjentisweni ngenkhani.

lingasese 14. Wonkhe umuntfu unelilungelo lelingasese, lelifaka ekhatsi lilungelo -

(a) lekutsi umuntfu noma likhaya lakhe lingaseshwa; (b) lekutsi imphahla yakhe ingaseshwa; (c) lekutsi tintfo lekanato tingabanjwa; noma (d) lekutsi lingasese lekuchumana kwakhe lingatsikanyetwa.

inkhululeko kutenkholo, inkholelo kanye nembono 15. (1) Wonkhewonkhe unelilungelo lenkhululeko yanembeza, kutenkholo, kumcabango,

kunkholelo kanye nakumbono. (2) Imigidvo yetenkholo ingabanjelwa etikhungweni tembuso noma etikhungweni

letisitwa ngemali ngumbuso, ngaphasi kwembandzela wekutsi -

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

9

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

(a) leyo migidvo yetenkholo ilandzela imitsetfo yenchubo lebekwe baphatsi bembuso labafanele;

(b) yentiwa ngendlela lenebulungiswa; futsi (c) kuyingenela akukhokhiswa mali futsi kuya ngentsandvo yemuntfu.

(3) � (a) Lesigaba asivimbeli umtsetfo lohlonipha – (i) imishado lephetfwe ngendlela yanoma nguwaphi emasiko, noma

luhlelo lwemtsetfo wetenkholo, umtsetfo webantfu noma lophatselene netemndeni; noma

(ii) tinhlelo temtsetfo webantfu noma lophatselene netemndeni ngaphasi kwanoma nguwaphi emasiko, letilandzelwa bantfu labachuba inkholo letsite.

(b) Kuhlonishwa ngekulandzela indzima (a) kumele kuhambisane nalesigaba kanye naletinye timiso teMtsetfosisekelo.

inkhululeko yekubeka luvo 16. (1) Wonkhewonkhe unelilungelo lenkhululeko yekubeka luvo lwakhe, lelifaka ekhatsi -

(a) inkhululeko yebetindzaba naletinye tinhlobo tekusakata tindzaba; (b) inkhululeko yekwemukela noma kuniketa imininingwane noma emasu; (c) inkhululeko yekusebentisa emakhono ekusungula; kanye (d) nenkhululeko kutemfundvo lececeshekile kanye neyekwenta lucwaningo

ngetesayensi. (2) Lelilungelo lelikusigatjane (1) alenabeli kuloku lokulandzelako -

(a) imfundzisolite legcugcutela imphi; (b) kubhebhetselisa umoya weludlame lolungahle lucubuke noma nini; noma (c) kushumayela intsandvo ngenca yebuhlanga, buve, bulili, noma inkholo, futsi

lokukhomba kubhebhetselisa umoya wekubanga kulimata.

umbutsano umshuco, kuphatsa tincwembe letibhalwe tikhalo kanye nekubeka ticelo ngekutibhala phasi 17. Wonkhewonkhe unelilungelo, ngekuthula futsi angakahlomi, lekubutsana, lekushuca,

lekuphatsa tincwembe letibhalwe tikhalo nekwetfula ticelo letibhalwe phasi.

10

inkhululelo yekuhlanganyela 18. Wonkhewonkhe unelilungelo lenkhululeko yekuhlanganyela.

emalungelo etembusave 19. (1) Sonkhe sakhamuti sikhululekile ekwenteni tincumo mayelana netembusave,

lokufaka ekhatsi lilungelo - (a) lekubumba licembu letembusave; (b) lekufaka sandla emisebentini yelicembu letembusave, noma lekusomela

lelicembu letembusave emalunga; kanye (c) nelekukhankhasela licembu letembusave noma inhloso yetembusave.

(2) Sonkhe sakhamuti sinelilungelo lelukhetfo lolukhululekile, lolunebulungiswa, futsi loluba khona njalo lwekuvotela noma muphi umtimba losemtsetfweni losungulwe ngekulandzela uMtsetfosisekelo.

(3) Sonkhe sakhamuti lesidzala sinelilungelo - (a) lekuvota elukhetfweni lwanoma ngumuphi umtimba losemtsetfweni

losungulwe ngekulandzela uMtsetfosisekelo, futsi sivote ngasese; kanye (b) nelekungenela lukhetfo lwesikhundla selihhovisi lemmango nekutsi, uma

sikhetsiwe, sibambe leso sikhundla.

buve 20. Kute sakhamuti lesingemukwa lilungelo lekuba sakhamuti.

inkhululeko yekuhamba nekuhlala noma kuphi 21. (1) Wonkhewonkhe unelilungelo lenkhululeko yekuhamba noma kuphi.

(2) Wonkhewonkhe unelilungelo lekuhamba ashiye iRiphabhulikhi. (3) Sonkhe sakhamuti sinelilungelo lekungena, nekutsi sihlale, nekutsi sakhe noma

kuphi eRiphabhulikhi. (4) Sonkhe sakhamuti sinelilungelo lekutfola iphasipoti.

inkhululeko yetekuhweba, umsebenti kanye nemsebenti loceceshelwe 22. Sonkhe sakhamuti sinelilungelo lekutikhetsela luhwebo, umsebenti kanye nemsebenti

loceceshelwe ngekukhululeka. Kuchuba lolo luhwebo, lowo msebenti noma lowo msebenti loceceshelwe kungalawulwa ngumtsetfo.

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

11

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

budlelwano emkhatsini kwebacashi nebasebenti 23. (1) Wonkhewonkhe unelilungelo lekuphatfwa ngalokunebulungiswa emsebentini.

(2) Wonkhe umcashwa unelilungelo – (a) lekubumba nekujoyina inyunyana yebasebenti; (b) lekufaka sandla emishikashikeni nasetinhlelweni tetinyunyana tebasebenti;

kanye (c) nelekuteleka.

(3) Wonkhe umcashi unelilungelo - (a) lekubumba nekujoyina inhlangano yebacashi; kanye (b) nelekufaka sandla emishikashikeni nasetinhlelweni tenhlangano yebacashi.

(4) Tonkhe tinyunyana tebasebenti nato tonkhe tinhlangano tebacashi tinelilungelo - (a) lekutincumela kuphatfwa kwato, tinhlelo kanye nemishikashika yato; (b) lekubutsana; kanye (c) nelekubumba nelekujoyina licoco letinhlangano noma tinyunyana.

(5) Tonkhe tinyunyana, tinhlangano tebacashi kanye nebacashi banelilungelo lekucocisana ngekuhlanganyela mayelana netinzuzo temacala onkhe. Umtsetfo wavelonkhe ungashaywa kutsi utawucondzisa kucocisana ngekuhlanganyela kwebacashi nebasebenti. Ngekufinyelela ezingeni lalowo mtsetfo longahle unciphise lilungelo lelikuleSAHLUKO, lokuncishiswa kumele kuhambelane nesigaba 36 (1).

(6) Umtsetfo wavelonkhe ungemukela tinhlelo tekuphepha tetinyunyana leticuketfwe etivumelwaneni tekucocisana ngekuhlanganyela kwebacashi nebasebenti. Ngekufinyelela ezingeni lalowo mtsetfo longahle unciphise lilungelo lelikulesahluko, lokuncishiswa kumele kuhambelane nesigaba 36 (1).

simondzawo 24. Wonkhewonkhe unelilungelo –

(a) lesimondzawo lesingesiyo ingoti emphilweni yakhe noma ekuphileni kahle kwakhe; kanye

(b) nelekutsi simondzawo sivikeleke, kuze kuzuze netitukulwane letikhona naletitako, ngekusebentisa tinyatselo temitsetfo naletinye tindlela letifanele letentelwe-

12

(i) kuvimbela kungcola nekuvimbela kwehla kwelizinga lendzawomvelo; (ii) kukhutsata kulondvolotwa kwemvelo; kanye (iii) nekucinisekisa kutfutfukiswa kwendzawomvelo lesimeme

nekusetjentiswa kwemitfombolusito yemvelo kubuye kutfutfukiswe ngendlela lengiyo temnotfo netenhlalakahle.

imphahla 25. (1) Kute umuntfu longemukwa imphahla ngaphandle uma kwentiwa ngekwemtsetfo

losebenta ngalokwetayeyelekile, futsi kute umtsetfo longavumela kutsatselwa imphahla ngalokungekho emtsetfweni.

(2) Imphahla ingatsatfwa kumnikati ngumbuso kuphela ngekulandzela umtsetfo losetjentiswa ngalokwatayelekile- (a) kuze isetjentiselwe injongo yemmango noma ngekwetimfuno temmango;

futsi (b) ngekubhadalwa kwesincephetelo, linani laso, nesikhatsi kanye nendlela

lekubhadalwa ngayo lokumele kube ngulokuvunyelenwe ngako ngulabo labatsintsekako noma loncunywe noma lokwemukelwe yinkantolo.

(3) Linani lesincephetelo nesikhatsi, kanye nendlela lekufanele kubhadalwe ngayo sincephetelo kufanele kube ngulokunebulungiswa nalokufanele, kukhombise kulinganiseka lokunebulungiswa lokukhona emkhatsini kwetimfuno temmango mayelana nalemphanhla kanye nalabo labatsintsekako ngalemphahla, ngemuva kwekubuketa tonkhe timo letifanele letifaka ekhatsi - (a) kusetjentiswa kwalemphahla ngaleso sikhatsi; (b) umlandvo wekutfolakala kwalemphahla nekusentjentiswa kwayo; (c) linani lekutsengiswa kwalemphahla emakethe; (d) lizinga kanye nebubanti bekutalisa nekwelekelela ngetimali kwembuso

0ekutfolakaleni nekwenteni ncono leyo mphahla; kanye (e) Nenhloso yekutsatsa lemphahla kumnikati.

(4) Ngekwenhloso yalesigaba - (a) timfuno temmango tifaka ekhatsi kutibophelela kwesive kungucuko

kutemhlaba, netingucuko letiletsa kufinyeleleka ngekwebulungiswa kwayo yonkhe imitfombolusito yemvelo yeNingizimu Afrika; futsi

(b) imphahla ayisiwo umhlaba kuphela.

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

13

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

(5) Umbuso kumele utsatse tinyatselo temitsetfo kanye naletinye tindlela, ngekuya kwemitfombolusito yawo lekhona, kuze kunconotwe simo lesitawenta kutsi takhamuti titfole umhlaba ngendlela lenebulungiswa.

(6) Umuntfu noma ummango buniyo bawo kumhlaba bungenakucinisekiswa kwemtsetfo ngesizatfu semitsetfo noma tinchubo tangaphambilini telubandlululo ngekwebuhlanga, unelilungelo lebuniyo lobucinisekisiwe noma lekuncephetelwa ngalokucatsanisekako, ngekuya ngekwetimiso teMtsetfo wePhalamende.

(7) Umuntfu noma ummango lowatsatselwa imphahla ngemuva kwamhlaka 19 Inhlaba 1913 ngesizatfu semitsetfo noma tinchubo tangaphambilini telubandlululo ngekwebuhlanga unelilungelo, ngekuya ngekwetimiso teMtsetfo wePhalamende, lekutsi abuyiselwe imphahla yakhe noma ancephetelwe ngalokunebulungiswa.

(8) Kute simiso kulesigaba lesingavimbela hulumende kutsi atsatse tinyatselo tetemtsetfo noma talolunye luhlobo kuze kufinyelelwe kutingucuko temhlaba, temanti nalokunye lokuhambisanako, ngesizatfu sekulungiswa kwemiphumela yelubandlululo yangaphambilini ngekwebuhlanga, ngaphasi kwembandzela wekutsi loko kuchezuka kuletimiso letikulesigaba kuyavumelana netimiso tesigaba 36 (1).

(9) Iphalamende kumele iphasise lomtsetfo lophawulwe esigatjaneni (6).

Tindlu tekuhlala 26. (1) Wonkhewonkhe unelilungelo lekutsi afinyelele ekutfoleni indlu yekuhlala lefanele.

(2) Umbuso kumele utsatse tinyatselo temitsetfo kanye naletinye tindlela, ngekuya kwemitfombolusito yawo lekhona, kuze lelilungelo liphunyeleliswe ngekwetigaba tenchubekelembili.

(3) Kute umuntfu lotawususwa ekhaya lakhe, noma likhaya lakhe libhidlitwe, ngaphandle kwemyalelo wenkantolo lotsetfwe ngemuva kwekubuketa tonkhe timo letitsintsekako. Kute umtsetfo longagunyata kususwa kwemuntfu ekhaya lakhe ngalokungenabulungiswa.

kunakekela temphilo, kudla, emanti kanye nekuvikela kwetenhlalakahle 27. (1) Wonkhewonkhe unelilungelo lekufinyelela –

(a) kutinsita tekunakekelwa ngetemphilo, lokufaka ekhatsi kunakekelwa ekutfoleni bantfwana;

14

(b) kudla lokwanele kanye nemanti lanele; kanye (c) nekuvikeleka kwetenhlalakahle, lokufaka ekhatsi, uma ngabe akakwati

kutondla yena nelusendvo lwakhe, kulekelelwa kwetenhlalakahle. (2) Umbuso kumele utsatse tinyatselo temitsetfo kanye naletinye tindlela, ngekuya

kwemitfombolusito yawo lekhona, kuze lelo nalelo lungelo liphunyeleliswe ngekwetigaba tenchubekelembili.

(3) Kute umuntfu lotawuncishwa kwelashwa etimeni letibucayi.

bantfwana 28. (1) Wonkhe umntfwana unelilungelo –

(a) lekuba neligama kanye nebuve kusukela atalwa; (b) lekunakekelwa ngumndeni noma kunakekelwa batali, noma lokunye

kunakekelwa lokufanelekile uma ngabe asuswe kusimondzawo semndeni wakhe;

(c) lekunikwa kudla lokusisekelo lokunemsoco, indzawo yekufihla inhloko, lusitosisekelo lwekunakekelwa ngetemphilo, kanye nelusito kutenhlalakahle;

(d) lekuvikeleka ekuphatfweni kabi, ekunganakekelweni, ekuhlukunyetweni noma ekunyembenyweni;

(e) lekuvikeleka ekuphatfweni kabi ngekwasemsebentini; (f) lekungentiswa noma lekungavunyelwa kutsi ente imisebenti -

(i) lengakamlungeli umntfwana waleyo minyaka; noma (ii) lebeka imphilo yalowo mntfwana, imfundvo yakhe, umtimba wakhe

noma ingcondvo yakhe noma kutfutfuka kwakhe ngekwemoya, ngekwesimilo noma ngekwenhlalakahle engotini;

(g) lekungavalelwa ejele, ngaphandle uma ngabe sekute lenye indlela, kantsi uma ngabe kudzingekile, ngetulu kulamalungelo umntfwana lanawo ngaphasi kwetigaba 12 na-35, lowo mntfwana angavalelwa kuphela sikhatsi lesifanele lesincane futsi unelilungelo - (i) lekugcinwa ngekwehlukaniswa nalabanye bantfu labavalelwe ejele

labaneminyaka lengetulu kwa-18; kanye (ii) nelekuphatfwa ngendlela, futsi agcinwe esimeni, lebonelela iminyaka

yakhe;

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

15

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

(h) lekuniketwa ummeli ngumbuso, lokhokhelwa ngetimali tembuso, emacaleni langafaki bugebengu latsintsa lowo mntfwana, uma ngabe bulungiswa bungacekeleka phasi uma loku kungentiwa loku; kanye

(i) nelekungasetjentiswa-ngco uma kunekungcubutana ngetikhali, kanye nekuvikeleka ngetikhatsi tekungcubutana ngetikhali.

(2) Inhlalakahle yalomntfwana iyintfo lebaluleke kakhulu kuto tonkhe tintfo letiphatselene nalomntfwana.

(3) Kulesigaba, ligama “umntfwana” lisho umuntfu loneminyaka lengaphasi kwa-18.

Temfundvo 29. (1) Wonkhewonkhe unelilungelo -

(a) lemfundvo lesisekelo, lokufaka ekhatsi imfundvo lesisekelo yalabadzala; kanye (b) lemfundvo lephakeme, ngekwetinyatselo temitsetfo kanye naletinye

tindlela letifanalekile, lokumele umbuso uyente itfolakale futsi ifinyeleleke ngekwetigaba tenchubekelembili.

(2) Wonkhewonkhe unelilungelo lekutfola imfundvo ngelulwimi noma ngetilwimi letisemtsetfweni latikhetsile etikhungweni temfundvo temmango uma ngabe loko kungephumeleleka ngalokufanelekile. Kuze kucinisekiswe kufinyeleleka ngalokunemphumelelo kanye nekusetjentiswa kwalelilungelo, umbuso kumele ubukete tonkhe letinye tindlela tekufundzisa letingentiwa, lokufaka ekhatsi kusungula tikhungo temfundvo letisebentisa lulwimi lunye ekufundziseni, kubukwe loku - (a) bulungiswa; (b) kuphumeleleka; kanye (c) nesidzingo sekulinganisa imiphumela leyabangwa mitsetfo netinchubo

tangaphambilini telubandlululo ngekwebuhlanga. (3) Wonkhewonkhe unelilungelo lekusungula nekugcina, ngekusebentisa timali takhe,

tikhungo letitimele temfundvo - (a) letingabandlululi ngekwebuhlanga; (b) letibhalisiwe nembuso; futsi (c) letigcina emazinga langekho ngaphasi kwemazinga etikhungo tetemfundvo

tembuso leticatsanisekako. (4) Sigatjiana (3) asencabeli kwelekelelwa kwetikhungo temfundvo letitimele

ngumbuso ngetimali.

16

lulwimi nemasiko 30. Wonkhewonkhe unelilungelo lekusebentisa lulwimi nekutimbandzakanya emishikashikeni

yelisiko latikhetsele kona, kepha kute umuntfu lotawutsakasela lamalungelo ngendlela lengahambisani nanoma ngusiphi simiso seluCwebu lwemaLungelo eLuntfu.

imimmango yemasiko, yetenkholo neyelulwimi 31. (1) Bantfu labangemalunga emmango yemasiko, yetenkholo noma yelulwimi angeke

bavinjelwe lilungelo, nalamanye emalunga aleyo mimmango - (a) lekutsakasela emasiko abo, lekuchuba inkholo yabo kanye nekusebentisa

lulwimi lwabo; kanye (b) nelekubumba, lekujoyina nelekugcina tinhlangano naleminye imitimba

yemmango lokwesekeleke kumasiko, tenkholo nelulwimi. (2) Lamalungelo lasesegatjaneni (1) angeke atsakaselwa ngendlela lengahambisani

nanoma ngusiphi simiso seluCwebu lwemaLungelo eLuntfu.

kufinyeleleka kwemininingwane 32. (1) Wonkhewonkhe unelilungelo lekufinyelela -

(a) kunoma nguyiphi imininingwane legcinwe ngumbuso; kanye (b) nanoma nguyiphi imininingwane legcinwe ngulomunye umuntfu ledzingelwa

kutsakasela noma kuvikela noma nguwaphi emalungelo. (2) Kumele kuphasiswe umtsetfo wavelonkhe kuze kutewuniketwa kusebenta

kwalelilungelo, kantsi lomtsetfo ungabeka tindlela letifanelekako tekuphungula umtfwalo wekwengamela netetimali kuhulumende.

sinyatselo setekuphatsa lesinebulungiswa 33. (1) Wonkhewonkhe unelilungelo lesinyatselo setekuphatsa lesisemtsetfweni, lesifanele

futsi lesilandzela inchubo lenebulungiswa. (2) Wonkhewonkhe emalungelo akhe latsikanyetwe sinyatselo setekuphatsa

unelilungelo lekuniketwa tizatfu letibhalwe phasi. (3) Kumele kuphasiswe umtsetfo wavelonkhe kuze kutewuniketwa kusebenta

kwalamalungelo futsi lomtsetfo kumele -

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

17

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

(a) uniketele ngekubuyeketwa kwetinyatselo tetekuphatsa yinkatolo noma , lapho kufanele khona, yinkhundla letimele nalengakhetsi;

(b) wetfwese umbuso ngemtfwalo wekuphumelelisa kusebenta kwalamalungelo lasetigatjaneni (1) na–(2); uphindze

(c) utfutfukise kuphatsa kwembuso ngendlela lefanele.

kufinyeleleka kwenkantolo 34. � Wonkhewonkhe unelilungelo lekutsi noma ngabe nguluphi ludzaba lwembango lanalo

lucatululwe ngekusetjentiswa kwemtsetfo nendlela lenebulungiswa ngembi kwenkantolo noma, uma kufanelekile, ngulenye inkhundla noma ngumtimba lotimele nalongakhetsi.

bantfu lababoshiwe, labavalelwe kanye nalabatfweswe emacala 35. (1) Wonkhewonkhe loboshwe ngenca yekusolwa kutsi wente licala lelitsite

unelilungelo – (a) lekubindza angasho lutfo; (b) lekwatiswa ngekusheshisa -

(i) ngelilungelo lakhe lekubindza angasho lutfo; kanye (ii) nangemphumela longaba khona uma ngabe angabindzi;

(c) lekungaphocelelwa kuvuma noma kwemukela sifungo lesingasetjentiswa njengebufakazi macondzana nalowo muntfu;

(d) lekuletfwa ngembi kwenkatolo ngekusheshisa, kepha hhayi ngemuva - (i) kwemahora lange-48 ngemuva kwekuboshwa; noma (ii) kwekuphela kwelusuku lwekutsetfwa kwemacala lwekucala ngemuva

kwekuphela kwalamahora lange-48, uma lesikhatsi lesingemahora lange-48 siphela kumahora langesiwo ekutsetsa emacala noma siphela ngelilanga lelingesilo lekutsetsa emacala;

(e) ekuveleni kwekucala enkantolo ngemuva kwekuvalelwa, lekwetfweswa licala noma lekwatiswa ngesizatfu sekuchubeka nekuvalelwa, noma akhululwe; kanye

(f) nelekukhululwa ekuvalelweni uma ngabe timo tebulungiswa tivuma, ngaphasi kwemibandzela lefanele.

(2) Wonkhewonkhe lovalelwe, lokufaka ekhatsi leso naleso siboshwa lesigwetjiwe, unelilungelo -

18

(a) lekwatiswa ngekusheshisa ngesizatfu sekuvalelwa; (b) lekukhetsa kanye nelekutsintsana nemmeli, kanye nekwatiswa ngalelilungelo

ngekusheshisa; (c) lekuba nemmeli lowo loboshiwe lekanikwe yena ngumbuso, ngetindleko

tembuso, uma ngabe kungahle kube nekucekelwa phasi kwebulungiswa uma kwentiwa ngalolunye luhlobo, kanye nekwatiswa ngalelilungelo ngekusheshisa;

(d) lekubeka incabhayi matfupha mayelana nekuba semtsetfweni kwekuvalelwa kwakhe enkantolo kanye nekutsi, uma ngabe loko kuvalelwa kungekho emtsetfweni, akhululwe;

(e) lekuvalelwa ngaphasi kwetimo letihambisana nekuhlonishwa kwebuntfu, lokufaka ekhatsi lokungenani simiso sekutsi atfole indzawo leyenele yekuhlala, kudla lokunemsoco, tintfo tekufundza kanye nekwelashwa ngetindleko letikhokhelwa ngumbuso; kanye

(f) nekuchumana, nelekuvakashelwa, kwalowo muntfu - (i) nguwakakhe/noma singani sakhe; (ii) tihlobo takhe tengati; (iii) ngumeluleki wetenkholo lokhetsiwe; kanye (iv) nangudokotela lokhetsiwe.

(3) Wonkhewonkhe lotfweswe licala unelilungelo lekushushiswa ngalokunebulungiswa, lokufaka ekhatsi lilungelo - (a) lekwatiswa mayelana nelicala latfweswe lona ngekuniketwa nemininingwane

leyanele kutsi akwati kutiphendvulalela macondzana nalelicala; (b) lekuniketwa sikhatsi lesanele netinsita tekulungiselela kutivikela kwakhe; (c) lekushushiswa ngembi kwemmango enkantolo leyetayelekile; (d) lekutsi lelicala litsetfwe lize liyewuphela ngaphandle kwekubanjelelwa

ngalokungenatizatfu; (e) lekuba khona enkantolo ngesikhatsi ashushiswa; (f) lekukhetsa, nelekumelwa, ngummeli, kanye nelekwatiswa mayelana

nalelilungelo ngekusheshisa; (g) lekuba nemmeli lowo lowetfweswe licala lekanikwe lona ngumbuso,

ngetindleko tembuso, uma ngabe kungahle kube nekucekelwa phasi kwebulungiswa uma kwentiwa ngalolunye luhlobo, kanye nekwatiswa ngalelilungelo ngekusheshisa;

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

19

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

(h) lekutsatfwa njengemuntfu longenacala, lekubindza angasho lutfo, futsi lekunganiki bufakazi ngesikhatsi sekutsetfwa kwelicala;

(i) lekwetfula kanye nelekuphikisa bufakazi; (j) lekungaphocelelwa kutsi anikete bufakazi lobungambophisa; (k) lekugwetjwa ngelulwimi lowo lowetfweswe licala lekaluvisisako noma , uma

ngabe loko kungakhonakali, lekutsi konkhe lokuchubekako kuhunyushelwe kulolo lwimi;

(l) lekungagwetjelwa kwephula noma kwephutsa ngesento lebesingesilo licala ngaphasi kwemtsetfo wavelonkhe noma kumhlabawonkhe ngalesikhatsi sephulwa noma sephutsa.

(m) lekungashushiselwa noma ngusiphi sephulomtsetfo macondzana nekwephula noma kwephutsa lowo muntfu lake wakhululwa noma wagwetjwa yinkantolo mayelana naso;

(n) lekutfola sigwebo lesilula kunaleti letinye letibekiwe uma ngabe sigwebo lesibekelwe lelo cala sintjintjiwe emkhatsini kwesikhatsi sekwephulwa kwemtsetfo naleso sekwetfulwa kwesigwebo; kanye

(o) nelekwendlulisela, noma lekubuyeketwa, kwalelo cala yinkantolo lenkhulu. (4) Njalo-nje uma ngabe lesigaba sidzinga imininingwane kutsi iniketwe umuntfu, leyo

mininingwane kumele iniketwe ngelulwimi lowo muntfu laluvisisako; (5) Bufakazi lobutfolakele ngendlela leyephula noma nguliphi lilungelo kuloluCwebu

lwemaLungelo eLuntfu kumele bulahlelwe ngaphandle uma ngabe kwemukelwa kwalobo bufakazi kutawenta kutsetfwa kwalelicala kube ngulokungenabulungiswa noma kutawucekela phasi kuchutjwa kwebulungiswa.

kuncishiswa kwemalungelo 36. (1) Emalungelo lekakuloluCwebu lwemaLungelo eLuntfu angancishiswa kuphela

ngekulandzela umtsetfo losentjentiswa ngalokwetayelekile kuphela ngekuya ngekwelizinga lekutsi loko kuncishiswa kunetizatfu letibonakalako futsi kuyemukeleka emmangweni loselubala newentsandvo yelinyenti lowesekelwe esitfuntini seluntfu, kulingana kanye nekukhululeka, ngekubuketa konkhe lokumcoka, lokufaka ekhatsi - (a) inhlobo yelilungelo; (b) kubaluleka kwenhloso yalokuncishiswa;

20

(c) inhlobo nelizinga lekuncishiswa; (d) budlelwano emkhatsini kwekuncishiswa nenhloso yako; kanye (e) nendlela lengakhinyabeti kakhulu yekuzuza leyo nhloso.

(2) Ngaphandle uma kuya njengoba kwendlalwe esigatjaneni (1) noma kusiphi lesinye simiso seMtsetfosisekelo, akukho umtsetfo longanciphisa nanoma nguliphi lilungelo lelishicilelwe kuloluCwebu lwemaLungelo eLuntfu.

Timo letibucayi 37. (1) Simo lesibucayi singamenyetelwa kuphela ngekulandzela uMtsetfo wePhalamende,

futsi singamenyetelwa kuphela - (a) uma ngabe imphilo yesive yetfuswa ngekuba khona kwemphi, kuhlaselwa,

kuvukela umbuso lokwetayelekile, kungalandzelwa kwemtsetfo, inhlekelele yemvelo noma letinye tintfo letibucayi emmangweni; futsi

(b) uma lesimemetelo sidzingekile kutewuletsa kuthula nelulandzelwa kwemtsetfo.

(2) Simemetelo sesimo lesibucayi, kanye nanoma ngumuphi umtsetfo loshaywe noma lesinye sinyatselo lesitsetfwe ngekulandzela leso simemetelo, singasebenta kuphela - (a) ngemuva kwelilanga lesimenyetelwe ngalo; futsi (b) malanga langendluli ku-21 ngemuva kwekumenyetelwa, ngaphandle uma

ngabe Sigungu saVelonkhe sincuma kwelula lesimemetelo. Sigungu singelula kusebenta kwalesimemetelo ngesikhatsi lesingendluli etinyangeni letintsatfu ngesikhatsi sinye sekwelula. Kwelulwa kwekucala kwesimo lesibucayi kumele kwentiwe ngesincumo lesitsetfwe sasekelwa linyenti lemalunga aleSigungu. Noma ngukuphi kwelulwa lokulandzelako kumele kwentiwe ngesincumo lesitsetfwe sasekelwa ngemalunga lengekho ngaphasi kwemaphesenti langu-60 aleSigungu. Sincumo lesitsetfwe ngekulandzela lesigaba kumele sitsatfwe kuphela ngemuva kwenkhulumomphikiswano yaleSigungu levulekele ummango.

(3) Nanoma nguyiphi inkantolo leneligunya ingancuma ngekuba semtsetfweni - (a) kwekumenyetelwa kwesimo lesibucayi; (b) kwanoma ngukuphi kwelulwa kwekumenyetelwa kwesimo lesibucayi; noma (c) kwanoma ngumuphi umtsetfo loshayiwe, noma lesinye sinyatselo lesitsetfwe,

ngekulandzela kumenyetelwa kwesimo lesibucayi.

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

21

(4) Nanoma ngumuphi umtsetfo loshaywe ngesizatfu sekumenyetelwa kwesimo lesibucayi ungehluka eluCwebini lwemaLungelo eLuntfu kufika ezingeni kuphela - (a) lekutsi lokwehluka kudzingwa nguleso simo lesibucayi; futsi (b) lekutsi lowo mtsetfo –

(i) uhambelana netibopho teRiphabhulikhi ngaphasi kwemtsetfo wemave emhlaba losebentako macondzana netimo letibucayi;

(ii) uyavumelana nesigatjana (5); futsi (iii) ushicilelwa kuGazethi yaHulumende yavelonkhe ngekusheshisa

lokwemukelekako ngemuva kwekutsi ushaywe. (5) Kute uMtsetfo wePhalamende loniketa ligunya lekumenyetelwa kwesimo

lesibucayi, futsi kute umtsetfo loshayiwe noma lesinye sinyatselo lesitsetwe ngenca yaleso simemetelo, lokungavumela noma kunikete lingunya - (a) lekuvikela umbuso noma lomunye umuntfu, macondzana netento letingekho

emtsetfweni; (b) noma ngukuphi kwehluka kulesigaba; noma (c) ngukuphi kwehluka esigabeni lesiphawulwe eluhlwini 1 kuleliThebula

lemaLungelo langenakuNcishiswa kuze kufike ezingeni lelikhonjiswe ngekucatsanisa lesigaba eluhlwini 3 lwaleliThebula.

liThebula lemalungelo langeke anNcishiswa

1 Inombolo yesigaba

2 Sihloko sesigaba

3 Lizinga lekunganciphiseki kwelilungelo

9 Kulingana Uma kuphatselene nekubandlulula ngekwebuhlanga, libala, buve noma kutalwa, bulili, inkholo noma lulwimi

10 Sitfunti sebuntfu Lonkhe

11 Imphilo Lonkhe

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

1 Inombolo yesigaba

2 Sihloko sesigaba

3 Lizinga lekunganciphiseki kwelilungelo

12 INkhululeko nekuVikeleka kwemuntfu

Uma kuphatselene netigatjana (1)(d) na(e) kanye na (2)(c)

13 Bugcili, kusebenta matima njengemtfunjwa kanye nekusentjentiswa ngenkhani

Uma kuphatselene nebugcili nekuse- benta matima njengemtfunjwa

28 Bantfwana Uma kuphatselene: - nesigatjana (1)(d) na(e) - nemalungelo lasetindzimeni(i) na(ii) tesigatjana (1) (g); kanye - nesigatjana (1)(i) uma kuphatselene nebantfwana labaneminyaka leli –15 nangaphasi

35 Bantfu lababoshiwe, labavalelwe kanye nalabatfweswe emacala

Uma kuphatselene: - netigatjana (1)(a),(b) na-(c) kanye na-(2)(d); - nemalungelo lasetindzimeni(a) –(o) tesigatjana (3) ngaphandle kwendzima(d); - nesigatjana (4); kanye - nesigatjana (5) uma kuphatselene nekungemukelwa kwebufakazi uma kutsatfwa kwabo kutawenta kutsetfwa kwelicala kungabi nebulungiswa

(6) Noma nini lapho umuntfu avelelwe ngaphandle kwekushushiswa ngenca yesizatfu sekuncishiswa kwemalungelo akhe lesibangelwe kubekwa kwemtsetfo wesimo lesibucayi kute kulandzelwe lemibandzela lelandzelako -

22

23

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

(a) Umuntfu lomdzala lolilungu lemndeni noma umngani walowo muntfu lovalelwe kufanele atsintfwe ngekungephuti lokungakadzingeki, futsi atjelwe kutsi lowo muntfu uvalelwe

(b) Satiso kuGazethi yaHulumende wavelonkhe kufute setfulwe kungakapheli emalanga lasihlanu avalelwe lowo muntfu, leso satiso sisho ligama lalowo lovalelwe kanye nendzawo lavalelwe kuyo kanye nemtsetfo wesimo lesibucayi lavalelwe ngaphasi kwaso lowo muntfu.

(c) Lovalelwe kumele avunyelwe kutsi akhetse nekutsi avakashelwe ngudokotela ngesikhatsi lesifanele

(d) Lovalelwe kumele avunyelwe kutsi akhetse nekutsi avakashelwe ngummeli ngesikhatsi lesifanele

(e) Inkantolo kumele ibuke kabusha lokuvalelwa kwalomuntfu ngekusheshisa, kepha kungakapheli emalanga lalishumi ngemuva kwekuvalelwa kwalowo muntfu kantsi inkantolo kumele ikhulule lomuntfu ngaphandle uma ngabe lokuchubeka nekuvalelwa kudzingekile futsi kuletsa kuthula nekulandzelwa kwemtsetfo

(f) Lovalelwe kepha angakakhululwa ngekulandzela kubuyeketwa kabusha kwesigatjana (e), noma longakakhululwa ngekwesibuketo ngaphasi kwalesigatjana angenta sicelo enkantolo kutsi iphindze ibukete kuvalelwa kwakhe esikhatsini lesingemalanga lali-10 ngemuva kwekubuyeketwa lokwendlulile, futsi inkantolo kumele ikhulule lowo muntfu ngaphandle uma ngabe lokuvalelwa solo kudzingekile kuletsa kuthula nekulandzelwa kwemtsetfo

(g) Lovalelwe kumele avunyelwe kuta matfupha enkantolo lebuketa indzaba yakhe yekuvalelwa, amelwe ngummeli ekutekweni kwelicala, kanye nekubeka tikhalo tekutsi kuvalelwa kungachubeki

(h) Umbuso kumele unikete inkantolo tizatfu letibhalwe phasi letivuma kuchubekisa kuvalelwa kwaloyo muntfu uphindze unikele lowo muntfu lovalelwe umbhalo waletizatfu kungakapheli lokungenani emalanga lamabili inkantolo isengakakubeki lokuvalelwa

(7) Uma ngabe inkantolo ikhulula lovalelwe lowo muntfu angeke aphindze avalelwe ngetizatfu letifana naleto lebekavalelelwe tona ngaphandle uma ngabe umbuso uniketa inkantolo sizatfu lesicinile sekumvalela futsi

24

(8) Tigatjana (6) na (7) atisebenti kubantfu labangenabo buve beNingizimu Afrika futsi lababoshwe ngesizatfu sekulwa ngetikhali ngaphasi kwemtsetfo wemave emhlaba. Esikhundleni saloko umbuso kumele ulandzele emazinga laphocelela iRiphabhulikhi ngaphasi kwemtsetfo wemave emhlaba mayelana nekuvalela bantfu baloluhlobo.

kuphocelelwa kwemalungelo 38. Noma ngubani lobalwe kulesigaba unelilungelo lekuya enkantolo lefanele, asho

kutsi lilungelo lelikuluCwebu lwemaLungelo eLuntfu lephuliwe noma lesatjisiwe, kantsi inkantolo inganiketa sincepheteliso lesifanele, lokufaka ekhatsi kucinisekiswa kwemalungelo. Bantfu labangaya enkantolo ngulaba labalandzelako -

(a) noma ngubani lotiletsela sicelo egameni lakhe; (b) noma ngubani loletsa sicelo esikhundleni salomunye umuntfu longakwati

kutentela loko egameni lakhe; (c) noma ngubani loletsa sicelo njengelilunga lelicembu, noma ngekwemfuno

yelicembu noma licoco lebantfu; (d) noma ngubani loletsa sicelo ngekwemfuno yemmango; kanye (e) nenhlangano leletsa sicelo ngekwemfuno yemalunga ayo.

kuhunyushwa kweluCwebu lwemalungelo eluntfu 39. (1) Uma kuhunyushwa luCwebu lwemaLungelo eLuntfu inkantolo, libandla noma

inkhundla - (a) kumele ikhutsate emagugu lasisekelo semmango loselubala newentsandvo

yelinyenti lowesekelwe esitfuntini seluntfu, kulingana kanye nekukhululeka; (b) kumele ibuke umtsetfo wemave emhlaba; futsi (c) ingabuka umtsetfo wemave angaphandle.

(2) Uma kuhunyushwa noma ngumuphi umtsetfo, futsi uma kutfutfukiswa umtsetfo lowetayelekile noma umtsetfo wesintfu leyo naleyo nkantolo, emabandla noma tinkhundla kumele tikhutsate umoya, tinhloso kanye netinjongo teluCwebu lwemaLungelo eLuntfu.

(3) LuCwebu lwemaLungelo eLuntfu alukuphikisi kuba khona kwalamanye emalungelo noma inkhululeko lokwemukelwa noma kuniketwa ngumtsetfo lowetayelekile, ngumtsetfo wesintfu noma kushaywa kwemtsetfo, kuyawufika ezingeni lapho kuhambisana khona neluCwebu lwemaLungelo eLuntfu.

SEHLUKO 2: LUCWEBU LWEMALUNGELO ELUNTFU

25

SEHLUKO 3: HULUMENDE WELUBAMBISWANO

seHlUko 3 HULUMENDE WELUBAMBISWANO

hulumende weRiphabhulikhi 40. (1) ERiphabhulikhi, hulumende ubunjwe ngekwemikhakha wavelonkhe, weTifundza

newahulumende wasekhaya, lokumikhakha leyehlukene, lencikelene nalesebentelanako.

(2) Yonkhe imikhakha yahulumende kumele ibuke iphindze ilandzele timisomgomo letikuleSAHLUKO futsi kumele ichube imisebenti yayo ngaphasi kwetakhiwo leSAHLUKO lesitibekako.

Timisomgomo tahulumende welubambiswano nebudlelwano emkhatsini wabohulumende 41. (1) Yonkhe imikhakha yahulumende nato tonkhe tikhungo tembuso kulowo nalowo

mkhakha kumele - (a) tigcine kuthula, lubumbano lwavelonkhe kanye nekungachekeki

kweRiphabhulikhi; (b) tilondvolote inhlalakahle yebantfu beRiphabhulikhi; (c) tinikete hulumende lonemiphumela, longenamfihlo, lonekutiphendvulela

nalosebentela inchubekelembili yeRiphabhulikhi yonkhana; (d) tetsembeke kuMtsetfosisekelo, kuRiphabhulikhi nakubantfu bayo; (e) tihloniphe emagunya ngekwemtsetfosisekelo, tikhungo, emandla nemisebenti

yahulumende kuleminye imikhakha; (f) tingatsatsi emandla noma imisebenti ngaphandle kwaleyo letiniketwe yona

nguMtsetfosisekelo; (g) tisebentise emandla noma tente imisebenti yato ngendlela lengagcumukeli

eminyeleni ekusebenteni nasekutimeleni kwahulumende kulomunye umkhakha; futsi

(h) tisebentisane ngekwetsembana nangemoya lomuhle - (i) ngekwakha budlelwano lobunebungani; (ii) ngekwesekelana nekusitana;

26

(iii) ngekwatisana, nekubonisana, ngetintfo letitsintsa timfuno tayo yonkhe imikhakha;

(iv) ngekumatanisa tento tato nemitsetfo yato; (v) ngekulandzela tinchubo lekuvunyelenwe ngato; kanye (vi) nekugwema kumangalelana etinkantolo.

(2) UMtsetfo wePhalamende kumele - (a) usungule noma wente kube khona takhiwo tekukhutsata tiphindze tente

budlelwano emkhatsini wabohulumende; futsi (b) uniketele ngetakhiwo netinchubo letifanele tekucatulula kungcubutana

emkhatsini wabohulumende. (3) Sikhungo sembuso lesitsintsekako ekungcubutaneni lokufaka bohulumende

kumele sente tonkhe taba letingaphumeleleka tekucatulula lokungcubutana ngekusebentisa letakhiwo netinchubo letibekelwe loko, futsi kumele sitsatse onkhe lamanye emakhambi lafanele ngembi kwekuya enkantolo kutsi icatulule lokungcubutana.

(4) Uma ngabe inkantolo ingeneliswa kutsi tidzingo tesigatjana (3) tiye talandzelwa, ingabuyisela loludzaba lwekungcubutana emuva kuleto tikhungo tembuso letitsintsekako.

SEHLUKO 3: HULUMENDE WELUBAMBISWANO

27

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

seHlUko 4 IPHALAMENDE

kubunjwa kwephalamende 42. (1) IPhalamende ibunjwe -

(a) Sigungu saVelonkhe; kanye (b) neMkhandlu waVelonkhe weTifundza.

(2) Sigungu saVelonkhe neMkhandlu waVelonkhe weTifundza sifaka sandla eluhlelweni lwekushaya umtsetfo ngendlela lebekwe kuMtsetfosisekelo

(3) Sigungu saVelonkhe sikhetselwe kumela bantfu nekucinisekisa hulumende webantfu ngaphasi kweMtsetfosisekelo. Sikwenta loku ngekukhetsa Mengameli, ngekuniketa sive sonkhe inkhundla kutsi sicubungule tindzaba, ngekubeka imitsetfo nangekubukisisa nekwelusa tento teSigungu lesengamele.

(4) Umkhandlu weTifundza umela tifundza kuze ucinisekise kutsi timfuno tetifundza tiyanakekelwa emkhakheni wahulumende wavelonkhe. Kwenta loku ikakhulukati ngekufaka sandla ekushayeni kwemtsetfo kuvelonkhe nangekuniketa sive sonkhe inkhundla kutsi sicubungule tindzaba letitsintsa tifundza.

(5) Mengameli angabita iPhalamende kutsi ite emhlanganweni longaketayeleki nganoma ngusiphi sikhatsi kutewuchuba umsebenti welikhetselo.

(6) Indzawo yekuhlanganela kwePhalamende kuseKapa, kepha uMtsetfo wePhalamende lobekwe ngekulandzela tigaba 76(1) na-(5), ungabeka lenye indzawo kutsi kube yekuhlanganela iPhalamende.

ligunya lekushaya umtsetfo weRiphabhulikhi 43. (1) ERiphabhulikhi, ligunya lekushaya umtsetfo –

(a) wemkhakha wahulumende wavelonkhe liniketwe iPhalamende njengoba kumiswe esigabeni 44

(b) wemkhakha wahulumende wesifundza liniketwe tishayamtsetfo tesifundza, njengoba kumiswe esigabeni 104; kantsi

(c) wemkhakha wahulumende wasekhaya liniketwe imikhandlu yaboMasipala, njengoba kumiswe esigabeni 156.

28

ligunya lekushaya umtsetfo wavelonkhe 44. (1) Ligunya lekushaya umtsetfo wavelonkhe njengoba liniketwe yiPhalamende -

(a) linika Sigungu saVelonkhe emandla - (i) ekuchibiyela uMtsetfosisekelo; (ii) ekushaya umtsetfo lophatselene nanoma yini, lokufaka neludzaba

loluwela kuleyo migudvu yemisebenti lehleliswe kuShejuli 4, kepha lokungafaki ekhatsi, ngaphasi kwembandzela wesigatjana (2), ludzaba loluwela kuleyo migudvu yemisebenti lehleliswe kuShejuli 5; kanye

(iii) nekuniketa nganoma nguwaphi emandla awo ekushaya umtsetfo, ngaphandle kwemandla ekuchibiyela uMtsetfosisekelo, kunoma ngumuphi umtimba wekushaya umtsetfo kulomunye umkhakha wahulumende; futsi

(b) linika Umkhandlu weTifundza emandla - (i) ekufaka sandla ekuchitjiyelweni kweMtsetfosisekelo ngekulandzela

sigaba 74; (ii) ekushaya umtsetfo, ngekulandzela sigaba 76, lophatselene nanoma

nguluphi ludzaba loluwela kuleyo migudvu yemisebenti lehleliswe kuShejuli 4, kanye nanoma nguluphi lolunye ludzaba ngekuyalela kweMtsetfosisekelo lokumele ushaywe ngekulandzela sigaba 76; kanye

(iii) nekucubungula, ngekulandzela sigaba 75, nanoma ngumuphi lomunye umtsetfo loshaywe Sigungu saVelonkhe.

(2) IPhalamende ingangenela, ngekushaya umtsetfo ngekulandzela sigaba 76(1), eludzabeni loluwela kuleyo migudvu yemisebenti lehleliswe kuShejuli 5, uma ngabe kudzingekile - (a) kutewugcina kuphepha eveni lonkhe; (b) kutewugcina lubumbano kutemnotfo; (c) kutewugcina emazinga lafanelekile eveni lonkhe; (d) kutewusungula emazingancanti lafunekako uma kwetfulwa imisebenti; noma (e) kutewuvimbela tento letingakalungi letitsetfwe sifundza letikhinyabeta

lesinye sifundza noma live lonkhana. (3) Umtsetfo lophatselene neludzaba lolubonakala lusidzingo, noma lolusondzelene

ngandlela-tsite, ekusetjentisweni kwemandla ngalokusezingeni leliphakeme lokuphatselene neludzaba loluhleliswe kuShejuli 4, ngato tonkhe tinhloso,

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

29

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

ngumtsetfo lophatselene nako konkhe lokuhleliswe kuShejuli 4. (4) Uma isebentisa ligunya layo lekushaya umtsetfo, iPhalamende iboshwa kuphela

nguMtsetfosisekelo, futsi kumele yente umsebenti wayo ngekulandzela tilinganiso teMtsetfosisekelo.

imitsetfomgomo lehlanganyelwe netibopho kanye nemakomiti lahlanganyelwe 45. (1) Sigungu saVelonkhe neMkhandlu waVelonkhe weTifundza kumele ubeke

likomidi lelihlanganyelwe lelingabeka imitsetfomgomo netibopho letiphatselene nemisebenti yayo lehlanganyelwe, lokufaka imitsetfomgomo netibopho - (a) tekusungula tinchubo tekuhlelembisa kushaywa kwemtsetfo, lokufaka ekhatsi

kubekwa kwesikhatsi lekufanele kutsi sinyatselo noma siphi sicedvwe ngaso kuleyo nchubo;

(b) tekusungula emakomiti lahlanganyelwe labunjwe ngemalunga lavela esiGungwini saVelonkhe naseMkhandlwini waVelonkhe weTifundza ekubuka nekubika ngeMitsetfosivivinyo lebukelelwe ngekwetigaba 74 na-75 lemukiswe kulawo makomiti;

(c) tekusungula likomidi lelihlanganyelwe lekubuyeketa uMtsetfosisekelo lokungenani kanye ngemnyaka; kanye

(d) netekulawula inchubo nemisebenti - (i) yelikomidi lelihlanganyelwe lemitsetfomgomo netibopho; (ii) yelikomidi lekuLamula; (iii) likomidi lekubuyeketa umtsetfosisekelo; kanye (iv) nanoma nguwaphi emakomiti lahlanganyelwe lasukunyiswe

ngekulandzela indzima(b). (2) Emalunga eKhabhinethi, emalunga eSigungu saVelonkhe netitfunywa teMkhandlu

waVelonkhe weTifundza banemalungelomvume nekuvikeleka lokufanako embi kwekomiti lenhlanganyelwe yeSigungu saVelonkhe neMkhandlu waVelonkhe weTifundza.

30

Sigungu saVelonkhe

kubunjwa nekukhetfwa 46. (1) Sigungu saVelonkhe sakhiwe ngemalunga langekho ngaphasi kwe-350 futsi angabi

ngetulu kwe-400 langulabasikati nalabadvuna labakhetfwe njengemalunga ngekulandzela luhlelo lwelukhetfo - (a) lolumiswe ngumtsetfo wavelonkhe; (b) lolwesekelwe eluhlwini lolwetayelekile lwavelonkhe lwebavoti; (c) lolubeka buncane beminyaka yekuvota lobu-18; futsi (d) loluholela, jikelele, kumiphumela yekumelwa ngelinani lekuvotelwa

kwelicembu letembusave. [Sigatjana (1) siChitjiyelwe sigaba 1 seMtsetfo 2 wanga-2003.]

(2) Umtsetfo wePhalamende kumele umise indlela yekubeka linani lemalunga eSigungu saVelonkhe.

[Ngekwesigatjana (1) seMtsetfo wesichibiyelo seLishumi seMtsetfosisekelo wanga-2003 nangekwesi- gabaseMtsetfo weSichibiyelo seLishumi neSihlanu seMtsetfosisekelo wanga-2008]

bulunga 47. (1) Tonkhe takhamuti letivumelekile kutsi tivotele Sigungu saVelonkhe tamukelekile

kutsi tibe lilunga leSigungu, ngaphandle - (a) kwanoma ngubani locashwe esikhundleni, noma losebentela, 34 ngaphasi

kwembuso futsi abe aholelwa ngaloko kucashwa, ngaphandle – (i) kwaMengameli, liSekela laMengameli, tiNdvuna teMbuso nemaSekela

etiNdvuna teMbuso; (ii) kwanoma ngutiphi tiphatsimandla lapho imisebenti yato ihambelana

neyemalunga eSigungu, futsi lemiswe njengalehambelanako ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe;

(b) kwetitfunywa letingesuswa teMkhandlu waVelonkhe weTifundza noma emalunga esishayamtsetfo sesifundza noma eMkhandlu waMasipala;

(c) kwebantfu labangakabuyiselwa emalungelomvume abo ngekwemtsetfo ngesizatfu sekutsi banetikweleti;

(d) kwanoma ngumuphi umuntfu lotfolwe yinkantolo yeRiphabhulikhi kutsi akakaphili kahle engcondvweni; noma

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

31

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

(e) kwanoma ngubani lokutse, ngemuva kwekucala kwekusebenta kwalesigaba, watfolwa anelicala waniketwa sigwebo setinyanga letingetulu kwa-12 ejele ngaphandle kwekunikwa lilungelo lekutsi akhiphe inhlawulo, noma eRiphabhulikhi, noma ngaphandle kweRiphabhulikhi uma ngabe lesento lesakha lelicala besingatsatfwa njengelicala eRiphabhulikhi, kepha kute umuntfu lokungatsiwa ugwetjiwe uma kusengakancunywa kwendluliselwa kwelicala yinkantolo lephakeme noma sigwebo sisengakancunywa ngulenkantolo, noma kusengakaniketwa sigwebo, noma sikhatsi sekwendlulisela licala enkantolo lephakeme sesiphelile, kwemukwa lemvume ngekulandzela lendzima kuphela ngemuva kweminyaka lesihlanu kuphele lesigwebo.

(2) Umuntfu longakemukeleki kuba lilunga leSigungu saVelonkhe ngekwetigatjana (1)(a) noma (b) angamela lukhetfo lweSigungu, ngaphasi kwemibandzela yetilinganiso nobe imikhawulo lemiswe ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe.

(3) Umuntfu ulahlekelwa bulunga beSigungu saVelonkhe uma ngabe lowo muntfu; (a) angasemukeleki kuba lilunga; (b) angekho esiGungwini ngaphandle kwemvume ngaphasi kwetimo lapho

khona imitsetfomgomo netibopho teSigungu kumisa kutsi umuntfu longekho utawulahlekelwa bulunga; noma

(c) ayekela kuba lilunga lelicembu lelimkhetsile lowo muntfu njengelilunga leSigungu.

[Sigatjana (3) sivalwe ngesigaba 2 seMtsetfo weLishumi wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2003, nangesigaba 2 seMtsetfo weSichibiyelo weLishumi nesihlanu weMtsetfosisekelo wanga-2008.]Nangekwesigaba 1 seMtsetfo weLishumi neSihlanu wekuChitjiyelwa kweMtsetfo- sisekelo wanga-2008]

(4) Tikhala esiGungwini saVelonkhe kumele tigcwaliswe ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe.

kufunga noma kuvuma ngekutibopha 48. Ngembi kwekutsi emalunga eSigungu saVelonkhe acale kwenta imisebenti yawo

esiGungwini kumele afunge noma avume ngekutibopha kutsi atawetsembeka kuRiphabhulikhi nekutsi atawutfobela uMtsetfosisekelo, ngekulandzela iShejuli 2.

32

budze besikhatsi sekusebenta kwesigungu saVelonkhe 49. (1) Sigungu saVelonkhe sikhetfwa kutsi sisebente iminyaka lesihlanu.

(2) Uma ngabe Sigungu saVelonkhe sihlakatwa ngekulandzela sigaba 50, noma uma kuphela sikhatsi saso sekusebenta, Mengameli, ngekwesimemetelo semtsetfo, kumele abite futsi amise emalanga elukhetfo, lekumele lubanjwe kungakapheli emalanga lange–90 ngemuva kwekuhlakateka kweSigungu noma ngemuva kwekuphela kwesikhatsi sekusebenta. Simemetelo semtsetfo sekubita nekumisa emalanga elukhetfo singakhishwa ngembi noma ngemuva kwekuphela kwesikhatsi sekusebenta kweSigungu saVelonkhe.

[Sigatjana (2) sivalwe ngesigaba 1 seMtsetfo weSihlanu wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1999.]

(3) Uma ngabe imiphumela yelukhetfo lweSigungu saVelonkhe ayikaniketwa ngesikhatsi lesibekwe esigabeni 190, noma uma ngabe lukhetfo lubekwe eceleni yinkantolo, Mengameli ngesimemetelo semtsetfo, kumele abite futsi amise emalanga elukhetfo lolunye, lekumele lubanjwe kungakapheli emalanga lange-90 ngemuva kwekuphela kwaleso sikhatsi noma ngemuva kwelilanga lekwabekwa ngalo eceleni lolukhetfo.

(4) Sigungu saVelonkhe sitawuchubeka kuba nemandla ekusebenta kusukukela ngesikhatsi sihlakateka noma ngesikhatsi siphelelwa sikhatsi sekusebenta kuze kube lilanga ngembi kwelilanga lekucala lekuvotela lukhetfo lweSigungu lesilandzelako.

kuhlakateka kwesigungu saVelonkhe kungakapheli sikhatsi saso sekusebenta 50. (1) Mengameli kumele ahlakate Sigungu saVelonkhe uma ngabe –

(a) Sigungu sitsatse sincumo sekuhlakateka ngelivoti lelesekelwa linyenti lemalunga aso; futsi

(b) iminyaka lemitsatfu seyendlulile kusukela Sigungu sakhetfwa. (2) LiBamba laMengameli kumele lihlakate Sigungu saVelonkhe uma ngabe -

(a) kunesikhala esikhundleni sekuba nguMengameli; futsi (b) Sigungu sehluleka kukhetsa Mengameli lomusha kungakapheli emalanga

lange-30 ngemuva kwekuvela kwesikhala saMengameli.

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

33

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

Tikhatsi tekuhlangana nekuphumula 51. (1) Ngemuva kwelukhetfo, kuhlangana kwekucala kweSigungu saVelonkhe kumele

kwenteke ngesikhatsi nangelilanga lelincunywe nguSomajaji kepha kungakapheli emalanga la-14 ngemuva kwekuniketwa kwemiphumela yelukhetfo. Sigungu singancuma ngetikhatsi nebudze baletinye tikhatsi tekuhlangana kanye netikhatsi tekuphumula kwaso.

[Sigatjana (1) sivalwe ngesigaba 1 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(2) Mengameli angabita Sigungu saVelonkhe kutsi site emhlanganweni longaketayeleki nganoma ngusiphi sikhatsi kutewuchuba umsebenti welikhetselo.

(3) Kuhlangana kweSigungu saVelonkhe kuvumelekile kuletinye tindzawo ngaphandle kwendzawo yePhalamende kuphela ngetizatfu tetimfuno temmango, tekuphepha noma kufaneleka, futsi uma ngabe loko kumisiwe kumitsetfomgomo nakunchubo yaleSigungu.

somlomo kanye nelisekela lasomlomo 52. (1) Emhlanganweni waso wekucala ngemuva kwelukhetfo lwaso, noma uma

kunesidzingo sekugcwalisa sikhala, Sigungu saVelonkhe kumele sikhetse Somlomo kanye neliSekela laSomlomo emalungeni aso.

(2) Somajaji kumele engamele lukhetfo lwaSomlomo, noma amise lelinye lijaji lelitakwenta loko. Somlomo wengamela lukhetfo lweliSekela laSomlomo.

[Sigatjana (2) sivalwe ngesigaba 2 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(3) Inchubo lemiswe eNcenyeni A kuShejuli 3 isebenta elukhetfweni lwaSomlomo kanye neliSekela laSomlomo.

(4) Sigungu saVelonkhe singakhipha Somlomo noma liSekela laSomlomo esikhundleni ngesincumo. Linyenti lemalunga eSigungu kumele libe khona ngesikhatsi kutsatfwa lesincumo.

(5) Ngekulandzela imitsetfomgomo netibopho taso, Sigungu saVelonkhe singakhetsa letinye tiphatsimandla tekwengamela emalungeni aso kutewulekelela Somlomo neliSekela laSomlomo.

34

Tincumo 53. (1) Ngaphandle uma ngabe uMtsetfosisekelo usho lokunye –

(a) linyenti lemalunga eSigungu saVelonkhe kufanele libe khona ngembi kwekutsi kuvotelwe uMtsetfosivivinyo noma uMtsetfosivivinyo lochitjiyelwe;

(b) lokungenani linyenti lakunye kulokutsatfu lemalunga kumele libe khona ngembi kwekutsi kuvotelwe noma nguluphi lolunye ludzaba lolusembi kweSigungu; futsi

(c) yonkhe imibuto lesembi kweSigungu saVelonkhe incunywa ngebunyeti bemalunga lavotile.

(2) Lilunga leSigungu saVelonkhe lelingusihlalo emhlanganweni weSigungu alinalo livoti letinkhulumiswano kepha - (a) kumele livotele kwenta sincumo uma kunelinani lemavoti lelilinganako kulelo

nalelo cala lembuto; futsi (b) lingafaka livoti letinkhulumiswano uma ngabe umbuto kumele uncunywe

ngekwesekelwa linani lemalunga lokungenani langulokubili kulokutsatfu kwelinani lemalunga eSigungu.

emalungelo emalunga latsite ekhabhinethi nemasekela etiNdvuna tembuso esigungwini saVelonkhe 54. Mengameli kanye nanoma nguliphi lilunga leKhabhinethi kanye nanoma nguliphi liSekela

leNdvuna yeMbuso lelingesilo lilunga leSigungu saVelonkhe, ngaphasi kwemibandzela yemitsetfomgomo netibopho teSigungu, lingaba khona liphindze likhulume esiGungwini, kepha lingete lavota. [Sigaba 54 sivalwe ngesigaba 3 seMtsetfo 34 wanga-2001.]

emandla esigungu saVelonkhe 55. (1) Ekusebentiseni emandla aso ekushaya umtsetfo, Sigungu saVelonkhe -

(a) singacubungula, sishaye, sichibiyele noma sicitse noma ngumuphi umtsetfo losembi kweSigungu; futsi

(b) singasukumisa noma silungise umtsetfo ngaphandle kweMitsetfosivivinyo yetetimali.

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

35

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

(2) Sigungu saVelonkhe kumele sente tindlela – (a) tekucinisekisa kutsi tonkhe tikhungo tembuso letengamele emkhakheni

wahulumende wavelonkhe tinekutiphendvulela kuso; futsi (b) tekubeka liso -

(i) ekusetjentisweni kwemandla avelonkhe ekwengamela, lokufaka kuphunyeleliswa kwemitsetfo; kanye

(ii) nakunoma ngusiphi sikhungo sembuso.

bufakazi noma imininingwane lesembi kwesigungu saVelonkhe 56. Sigungu saVelonkhe noma nguwaphi emakomiti aso –

(a) singabita noma ngumuphi umuntfu kutsi atewuvela embi kwaso kutewuniketa bufakazi ngekubufungela noma ngekuvuma, noma kutsi aletse imiculu;

(b) singafuna noma ngumuphi umuntfu noma sikhungo kutsi sitewubika kuso; (c) singaphocelela, ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe noma imitsetfomgomo

netibopho, noma ngumuphi umuntfu noma sikhungo kutsi sihloniphe lokubitwa noma lesidzingo ngaphasi kwetigatjana(a) noma (b); futsi

(d) singemukela tikhalo, kubekwa kweluvo noma tetfulo lokuvela kunoma ngumuphi umuntfu noma sikhungo lesinenshisekelo.

kuhlelembisa kwangekhatsi, lokuchubekako netinchubo tesigungu saVelonkhe 57. (1) Sigungu saVelonkhe -

(a) singancuma siphindze silawule kuhlelembisa kwangekhatsi, lokuchubekako netinchubo taso; futsi

(b) singenta imitsetfomgomo netibopho macondzana nemisebenti yaso, ngekubukisisa intsandvo yelinyenti macondzana nekumelela nekubamba indzima, kutiphendvulela, kuba selubala kanye nekumbandzakanyeka kwemmango.

(2) Imitsetfomgomo netibopho teSigungu saVelonkhe kumele tiniketele - (a) ngekusungulwa, kubunjwa, emandla, imisebenti, tinchubo kanye nebudze

besikhatsi semakomiti aso; (b) ngekufaka sandla kwemacembu lamancane lekamelwe kuleSigungu

36

emisebentini yeSigungu saVelonkhe nemakomiti aso, ngendlela lehambisana nentsandvo yelinyenti;

(c) lusito lwetetimali nelwekusebenta kulelo nalelo cembu lelimelwe kuleSigungu ngekulandzela linani lemalunga alo, kuze kutewusita lelicembu nemholi walo kutsi akhone kwenta imisebenti yakhe esiGungwini ngalokunemphumelelo; kanye

(d) nekwemukelwa kwemholi welicembu lelikhulu leliphikisako kuleSigungu njengeMholi weliCembu leliPhikisako.

lilungelomvume 58. (1) Emalunga eKhabhinethi, emaSekela etiNdvuna teMbuso kanye nemalunga

eSigungu saVelonkhe - (a) anenkhululeko yekukhuluma esiGungwini kanye nasemakomitini aso,

ngaphasi kwemibandzela yemitsetfomgomo netibopho taso; futsi (b) akukafaneli abekwe licala lembango noma lebugebengu, aboshwe, avalelwe

ejele noma ahlawuliswe - (i) mayelana nanoma yini lekayisho, lekayetfule noma lekayendlale

kuleSigungu noma kunoma nguliphi likomidi laso; noma (ii) mayelana nanoma yini levetwe ebaleni ngesizatfu sanoma yini

lekayishilo, lekayetfulise noma lekayendlale kuleSigungu noma kunoma nguliphi likomidi laso.

[Sigatjana (1) siChitjiyelwe sigaba 4 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(2) Lamanye emalungelomvume nekuvikeleka kwemalunga eSigungu saVelonkhe, emalunga eKhabhinethi kanye nemalunga eSigungu saVelonkhe angamiswa ngumtsetfo wavelonkhe.

(3) Imiholo, tibonelelo netinzuzo letikhokhelwa emalunga eSigungu saVelonkhe aluphakelo-mali lolucondzene nesiKhwama saVelonkhe seMali.

[Sigaba 58 sichibiyelwe ngekwesigaba 4 seMtsetfo wekuchitjilelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001]

kuvumeleka kwemmango nekufaka sandla esigungwini saVelonkhe 59. (1) Sigungu saVelonkhe kumele -

(a) sicinisekise kufaka sandla kwemmango etinhlelweni tekushaya umtsetfo kanye naletinye teSigungu kanye nemakomiti aso; futsi

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

37

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

(b) sichube umsebenti waso ngendlela leselubala, futsi sibambe imihlangano yaso, kanye naleyo yemakomiti aso, elubala, kepha kunetinyatselo letifanelekile letingatsatfwa - (i) kulawula kuvumeleka kwemmango, lokufaka ekhatsi kuvumeleka

kwebemitfombo yetindzaba, kuleSigungu nemakomiti aso; kanye (ii) nekuniketela ngekuseshwa kwanoma ngumuphi umuntfu kanye, uma

kufanelekile, nekwencatjelwa kwekungena, noma kukhishwa, kwanoma ngumuphi umuntfu.

(2) Sigungu saVelonkhe akumelanga sencabele ummango, kufaka ekhatsi bemitfombo yetindzaba, kunoma ngumuphi umhlangano wekomiti ngaphandle uma kufanelekile futsi kunebulungiswa kwenta njalo emmangweni loselubala wentsandvo yelinyenti.

Umkhandlu weTifundza

kubunjwa kwemkhandlu waVelonkhe 60. (1) Umkhandlu weTifundza ubunjwe ngelitsimba lelinetitfunywa letilishumi letivela

kuleso naleso sifundza. (2) Letitfunywa letilishumi -

(a) tingemalunga lamane elikhetselo lafaka ekhatsi - (i) Ndvunankhulu wesifundza noma , uma Ndvunankhulu angekho,

noma nguliphi lilunga lesishayamtsetfo sesifundza lelikhetfwe nguNdvunankhulu jikelele noma macondzana neludzaba lolutsite lolusembi kweMkhandlu waVelonkhe weTifundza; kanye

(ii) naletinye titfunywa letintsatfu; kanye (b) netitfunywa letisitfupha letingesuswa letikhetfwe ngekulandzela sigaba 61

(2). (3) Ndvunankhulu wesifundza, noma uma ngabe Ndvunankhulu angekho, lilunga

lelitsimba lesifundza lelikhetfwe nguNdvunankhulu, lihola lelitsimba.

38

kubekwa kwetitfunywa 61. (1) Emacembu lekemelwe kusishayamtsetfo sesifundza anelilungelo lekuba netifunywa

kulelitsimba lesifundza ngekulandzela lendlela lebekwe eNcenyeni B yeShejuli 3. (2) (a) Kungakapheli emalanga langu–30 ngemuva kwekumenyetelwa

kwemphumela welukhetfo lwesishayamtsetfo sesifundza, sishayamtsetfo kumele - (i) sincume, ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe, ngekutsi tingaki

titfunywa talinye ngalinye licembu letitawuba titfunywa letingesuswa nekutsi tingaki letitawuba titfunywa letitawuba telikhetselo; futsi

(ii) sikhetse titfunywa letingesuswa ngekulandzela kuphakanyiswa kwemagama ngemacembu.

(b) Sigaba (b) lesishiywe ngekwesigaba2 seMtsetfo weLishumi naKune wekuChitjilelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2008.

[Sigatjana (2) sivalwe ngesigaba 1 seMtsetfo weMfica wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2002.] nangesigaba1 seMtsetfo weLishumi naKune wekuChitjilelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2008.]

(3) Lomtsetfo wavelonkhe lohlongotwe esigatjaneni (2)(a) kumele ucinisekise kumbandzakanyeka kwemacembu lamancane kuto totimbili letinhlobo tetitfunywa letingesuswa netitfuywa telikhetselo ngendlela lehambisana nentsandvo yelinyenti.

(4) Sishayamtsetfo, ngekuvumelana kwaNdvunankhulu kanye nebaholi bemacembu lanelilungelo lekuba netifunywa telikhetselo elitsimbeni lesifundza, kumele simise titfunywa telikhetselo, njengoba kudzingeka njalo ngesikhatsi, kulamalunga esishayamtsetfo.

Titfunywa letingesuswa 62. (1) Umuntfu lokhetfwe njengesitfunywa lesingesuswa kumele abe ngulovumelekile

kuba lilunga lesishayamtsetfo sesifundza. (2) Uma ngabe umuntfu lolilunga lesishayamtsetfo akhetfwa njengesitfunywa

lesingesuswa, lowo muntfu akabe asaba lilunga lesishayamtsetfo. (3) Titfunywa letingesuswa tikhetselwa sikhatsi lesiphela -

(a) ngembili nje kwekuhlangana kwekucala kwesishayamtsetfo sesifundza ngemuva kwelukhetfo lwaso lolulandzelako; noma

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

39

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

[Sigatjana (3) sivalwe ngesigaba 2 seMtsetfo weMfica wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2002 nangekwesigaba 4 seMtsetfo weLishumi naKune wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2008]

(4) Umuntfu akabe asaba sitfunywa lesingesuswa uma ngabe lowo muntfu - (a) angasavumeleki kuba lilunga lesishayamtsetfo sesifundza ngesizatfu lesinye

ngaphandle kwaleso sekukhetfwa abe lilunga lelingesuswa; (b) aba lilunga leKhabhinethi; (c) asalahlekelwe kwetsenjwa sishayamtsetfo sesifundza futsi ahociswe licembu

lelimkhetsile; (d) angasabi lilunga lalelicembu lelamkhetsa lowo muntfu futsi ahociswe ngulelo

cembu; noma (e) angabi khona eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza ngaphandle kwemvume

etimeni lapho imitsetfomgomo netibopho tibeka kulahlekelwa sikhundla sekuba sitfunywa lesingesuswa.

(5) Tikhala ecenjini letifunywa letingesuswa kumele tivalwe ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe.

(6) Ngembi kwekucala kwenta umsebenti wato eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza, titfunywa letingesuswa kumele tifunge noma tivume ngekutibophela kwetsembeka kuRiphabhulikhi nekutfobela uMtsetfosisekelo, ngekulandzela iShejuli 2.

kuhlangana kwemkhandlu waVelonkhe weTifundza 63. (1) Umkhandlu weTifundza ungancuma tikhatsi nebudze bekuhlangana kwawo kanye

netikhatsi tekuphumula. (2) Mengameli angabita Umkhandlu weTifundza kutsi ute emhlanganweni

longaketayeleki nganoma ngusiphi sikhatsi kutewuchuba umsebenti welikhetselo. (3) Kuhlangana kweMkhandlu waVelonkhe weTifundza kuvumelekile kuletinye

tindzawo ngaphandle kwendzawo yePhalamende kuphela ngetizatfu tetimfuno temmango, tekuphepha noma kufaneleka, futsi uma ngabe loko kumisiwe kumitsetfomgomo nasenchubeni yaloMkhandlu.

40

sihlalo nemasekela asihlalo 64. (1) Umkhandlu weTifundza kumele ukhetse Sihlalo nemaSekela aSihlalo lamabili

etitfunyweni. (2) Sihlalo nalinye liSekela bakhetfwa etitfunyweni letingesuswa kutsi baphatse

letikhundla iminyaka lesihlanu ngaphandle uma ngabe sikhatsi sabo sekuba titfunywa siphela kungakapheli leminyaka lesihlanu.

(3) Leli lesibili liSekela laSihlalo likhetselwa kuphatsa lesikhundla umnyaka munye, kantsi kumele lilandzelwe sitfunywa lesibuya kulesinye sifundza, kuze kutsi tonkhe timelwe ngekulandzelana.

(4) Somajaji kumele engamele lukhetfo lwaSihlalo, noma amise lelinye lijaji lelitakwenta loko. Sihlalo wengamela lukhetfo lwemaSekela aSihlalo.

[Sigatjana (4) sivalwe ngesigaba 5 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(5) Inchubo lemiswe eNcenyeni A kuShejuli 3 isebenta elukhetfweni lwaSihlalo kanye nemaSekela aSihlalo.

(6) Umkhandlu weTifundza ungakhipha Sihlalo noma liSekela laSihlalo esikhundleni ngesincumo.

(7) Ngekulandzela imitsetfomgomo netibopho tawo, Umkhandlu weTifundza ungakhetsa letinye tiphatsimandla tekwengamela emalungeni awo kutewulekelela Sihlalo nemaSekela aSihlalo.

Tincumo 65. (1) Ngaphandle lapho uMtsetfosisekelo usho ngalenye indlela -

(a) sifundza ngasinye sinelivoti linye, lelifakwa egameni lesifundza yinhloko yetitfunywa taso; futsi

(b) yonkhe imibono lesembi kweMkhandlu waVelonkhe weTifundza kusuke kuvunyelenwe ngayo uma ngabe lokungenani tifundza letisihlanu tiwemukela lowo mbono.

(2) Umtsetfo wePhalamende, loshaywe ngekulandzela inchubo lebekwe ngekulandzela noma tigatjana (1) noma (2) tesigaba 76, kumele ubeke indlela lefanako lekumele tifundza tinikete ngayo ligunya etitfunyweni tato tekufaka emavoti egameni letifundza.

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

41

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

kufaka sandla kwemalunga esigungu savelonkhe lesengamele 66. (1) Emalunga eKhabhinethi kanye nanoma nguliphi liSekela leNdvuna yeMbuso

lingaba khona, liphindze likhulume eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza, kepha lingete lavota.

(2) Umkhandlu weTifundza ungabita lilunga leKhabhinethi, liSekela leNdvuna yeMbuso noma siphatsimandla seSigungu lesengamele kuvelonkhe noma leSigungu sesifundza lesengamele kutsi sibe khona emhlanganweni weMkhandlu noma welikomidi laloMkhandlu.

kufaka sandla kwalabamele hulumende wasekhaya 67. Emalunga ngalokungakagcwali langengci kulalishumi lakhetfwe bohulumende

labahlelekile basekhaya ngekulandzela sigaba 163 kutewumela tigaba letehlukene tabomasipala angafaka sandla uma kudzingekile kunchubo yeMkhandlu waVelonkhe weTifundza kodvwa angete avote.

emandla emkhandlu waVelonkhe weTifundza 68. (1) Ekusebentiseni emandla awo ekushaya umtsetfo, Umkhandlu weTifundza -

(a) ungacubungula, ushaye, uchibiyele noma ucitse noma ngumuphi umtsetfo losembi kweMkhandlu, ngekulandzela leSAHLUKO; futsi

(b) ungasukumisa noma ulungise umtsetfo lowela kuleyo migudvu yemisebenti lehleliswe kuShejuli 4 noma lomunye umtsetfo lophawulwe esigabeni 76 (3), kepha angeke usukumise noma ulungise iMitsetfosivivinyo yetetimali.

bufakazi noma imininingwane lesembi kwemkhandlu waVelonkhe 69. Umkhandlu weTifundza noma nguwaphi emakomiti awo –

(a) ungabita noma ngumuphi umuntfu kutsi atewuvela embi kwawo kutewuniketa bufakazi ngekubufungela noma ngekuvuma, noma kutsi aletse imiculu;

(b) ungafuna noma ngumuphi umuntfu noma sikhungo kutsi sitewubika kuwo; (c) ungaphocelela, ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe noma imitsetfomgomo

netibopho, noma ngumuphi umuntfu noma sikhungo kutsi sihloniphe lokubitwa noma lesidzingo ngaphasi kwetigatjana(a) noma (b); futsi

(d) ungemukela tikhalo, kubekwa kweluvo noma tetfulo lokuvela kunoma ngumuphi umuntfu noma sikhungo lesinenshisekelo.

42

kuhlelembisa kwangekhatsi, lokuchubekako netinchubo temkhandlu waVelonkhe 70. (1) Umkhandlu weTifundza -

(a) ungancuma uphindze ulawule kuhlelembisa kwangekhatsi, lokuchubekako netinchubo tawo; futsi

(b) ungenta imitsetfomgomo netibopho macondzana nemisebenti yawo, ngekubukisisa intsandvo yelinyenti macondzana nekumelela nekubamba indzima, kutiphendvulela, kuba selubala kanye nekumbandzakanyeka kwemmango.

(2) Imitsetfomgomo netibopho teMkhandlu waVelonkhe weTifundza kumele tiniketele - (a) ngekusungulwa, kubunjwa, emandla, imisebenti, tinchubo kanye nebudze

besikhatsi semakomiti awo; (b) ngekufaka sandla kwato tonkhe tifundza emisebentini yeMkhandlu

waVelonkhe weTifundza ngendlela lehambisana nentsandvo yelinyenti; kanye (c) nangekufaka sandla kwemacembu lamancane lekamelwe eMkhandlwini

emisebentini yeMkhandlu waVelonkhe weTifundza nemakomiti awo, ngendlela lehambisana nentsandvo yelinyenti, uma ludzaba lutawuncunywa ngekulandzela sigaba 75.

lilungelomvume 71. (1) Titfunywa teMkhandlu waVelonkhe weTifundza kanye nebantfu labaphawulwe

etigabeni 66 na-67 - (a) tinenkhululeko yekukhuluma eMkhandlwini kanye nasemakomitini awo,

ngaphasi kwemibandzela yemitsetfomgomo netibopho tawo; futsi (b) akukafaneli tibekwe licala lembango noma lebugebengu, tiboshwe, tivalelwe

ejele noma tihlawuliswe - (i) mayelana nanoma yini letiyishoko, letiyetfule noma letiyendlale

kuloMkhandlu noma kunoma nguliphi likomidi lawo; noma (ii) mayelana nanoma yini levetwe ebaleni ngesizatfu sanoma yini

letiyishito, letiyetfulise noma letiyendlale kuloMkhandlu noma kunoma nguliphi likomidi lawo.

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

43

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

(2) Lamanye emalungelomvume nekuvikeleka kwemalunga eMkhandlu waVelonkhe weTifundza, titfunywa teMkhandlu kanye nebantfu labaphawulwe ngaphasi kwetigaba 66 na-67 angamiswa ngumtsetfo wavelonkhe.

(3) Imiholo, tibonelelo netinzuzo letikhokhelwa emalunga langesuswa eMkhandlu waVelonkhe weTifundza aluphakelo lolucondzene nesiKhwama saVelonkhe seMali.

kuvumeleka kwemmango nekufaka sandla emkhandlwini waVelonkhe 72. (1) Umkhandlu weTifundza kumele -

(a) ucinisekise kufaka sandla kwemmango etinhlelweni tekushaya umtsetfo kanye naletinye teMkhandlu kanye nemakomiti awo; futsi

(b) uchube umsebenti wawo ngendlela leselubala, futsi ubambe imihlangano yawo, kanye naleyo yemakomiti awo, elubala, kepha kunetinyatselo letifanelekile letingatsatfwa - (i) kulawula kuvumeleka kwemmango, lokufaka ekhatsi kuvumeleka

kwebemitfombo yetindzaba, kuloMkhandlu nemakomiti awo; kanye (ii) nekuniketela ngekuseshwa kwanoma ngumuphi umuntfu kanye, uma

kufanelekile, nekwencatjelwa kwekungena, noma kukhishwa, kwanoma ngumuphi umuntfu.

(2) Umkhandlu weTifundza akumelanga wencabele ummango, kufaka ekhatsi bemitfombo yetindzaba, kunoma ngumuphi umhlangano wekomiti ngaphandle uma kufanelekile futsi kunebulungiswa kwenta njalo emmangweni loselubala wentsandvo yelinyenti.

Inchubo yekushaya umtsetfo waVelonkhe

imitsetfosivivinyo yonkhe 73. (1) Noma ngumuphi uMtsetfosivivinyo ungetfulwa ngembi kweSigungu saVelonkhe.

(2) Lilunga leKhabhinethi kuphela noma liSekela leNdvuna yeMbuso, noma lilunga noma ikomiti yeSigungu saVelonkhe lelingetfula uMtsetfosivivinyo embi kweSigungu, kepha lilunga leKhabhinethi lelibukene netindzaba tetimali kuvelonkhe kuphela lelingetfula leMitsetfosivivinyo lelandzelako embi kweSigungu -

44

(a) uMtsetfosivivinyo wetetimali; noma (b) uMtsetfosivivinyo loniketela ngemtsetfo lohlongotwa esigabeni 214.

[Sigatjana (2) sivalwe ngesigaba 1(a) seMtsetfo weSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(3) UMtsetfosivivinyo lophawulwe esigabeni 76 (3), ngaphandle kweMtsetfosivivinyo lophawulwe esigatjaneni (2)(a) noma (b) walesigaba, ungetfulwa embi kweMkhandlu waVelonkhe weTifundza.

[Sigatjana (3) sivalwe ngesigaba 1(b) seMtsetfo weSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(4) Lilunga noma ikomiti yeMkhandlu waVelonkhe weTifundza kuphela lelingetfula uMtsetfosivivinyo embi kweMkhandlu.

(5) UMtsetfosivivinyo lophasiwe Sigungu saVelonkhe kumele utfunyelwe kUmkhandlu weTifundza uma ngabe kumele ucutjungulwe nguloMkhandlu. UMtsetfosivivinyo lophasiswe nguMkhandlu weTifundza kumele utfunyelwe esiGungwini saVelonkhe.

imitsetfosivivinyo lechibiyela umtsetfosisekelo 74. (1) Sigaba 1 kanye nalesigatjana tingaChitjiyelwa nguMtsetfosivivinyo lophasiswe -

(a) Sigungu saVelonkhe, ngekwesekelwa kwemavoti lokungenani langemaphesenti langu–75 emalunga aso; kanye

(b) nanguMkhandlu weTifundza ngekwesekelwa ngemavoti lokungenani etifundza letisitfupha.

(2) SAHLUKO 2 singaChitjiyelwa nguMtsetfosivivinyo lophasiswe – (a) Sigungu saVelonkhe ngekwesekelwa ngemavoti lokungenani langulokubili

kulokutsatfu kwemalunga aso; kanye (b) nanguMkhandlu weTifundza ngekwesekelwa ngemavoti lekungenani

etifundza letisitfupha. (3) Letinye tiphakamiso teMtsetfosisekelo tingaChitjiyelwa nguMtsetfosivivinyo

lophasiswe - (a) Sigungu saVelonkhe ngekwesekelwa ngemavoti lokungenani langulokubili

kulokutsatfu kwemalunga awo; kanye (b) nanguMkhandlu weTifundza ngekwesekelwa ngemavoti lokungenani

etifundza letisitfupha, uma ngabe lokuChitjiyelwa –

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

45

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

(i) kuphatselene neludzaba lolutsintsa Umkhandlu weTifundza; (ii) kugucula iminyele, emandla, imisebenti noma tikhungo tetifundza;

noma (iii) kuchibiyela siphakamiso lesicondzene-ngco neludzaba lwesifundza.

(4) UMtsetfosivivinyo lochibiyela uMtsetfosisekelo akumelanga ufake ekhatsi letinye tiphakamiso ngaphandle kwetichibiyelo temtsetfosisekelo nalokunye lokuphatselene naletichibiyelo.

(5) Lokungenani emalanga langu–30 ngembi kwekutsi uMtsetfosivivinyo lochibiyela uMtsetfosisekelo wetfulwe ngekulandzela sigaba 73(2), lomuntfu noma ikomiti lefuna kwetfula loMtsetfosivivinyo kumele - (a) ashicilele kuGazethi yaHulumende, futsi ngekuvumelana nemitsetfomgomo

netibopho teSigungu saVelonkhe imininingwane yalesichibiyelo lesihlongotwako kuze sive sitawuphawula;

(b) etfule ngekuvumelana nemitsetfomgomo netibopho teSigungu leyo mininingwane kutishayamtsetfo tetifundza kuze tibeke imibono yato;

(c) etfule ngekuvumelana nemitsetfomgomo netibopho teMkhandlu waVelonkhe weTifundza, leyo mininingwane eMkhandlwini kuze sive sikwati kucocisana ngawo, uma ngabe lesichibiyelo lesihlongotiwe akusiso sichibiyelo lesidzinga kuphasiswa nguMkhandlu.

(6) Uma uMtsetfosivivinyo lochibiyela uMtsetfosisekelo wetfulwa umuntfu noma ikomiti leyetfula lowo Mtsetfosivivinyo kumele etfule noma ngukuphi kuphawula lokubhaliwe lokutfolakale esiveni nakutishayamtsetfo tetifundza - (a) kuSihlalo lotawendlala embi kweSigungu saVelonkhe; kanye (b) uma kutichibiyelo letiphawulwe etigatjaneni (1), (2) noma (3)(b) kuSihlalo

weMkhandlu waVelonkhe weTifundza lotawendlala embi kweMkhandlu. (7) UMtsetfosivivinyo lochibiyela uMtsetfosisekelo ungete wavotelwa esiGungwini

savelonkhe emalangeni langu-30 - (a) wetfuliwe uma Sigungu sihlangene ngalesikhatsi loMtsetfosivivinyo wetfulwa;

noma (b) wendlaliwe embi kweSigungu, uma Sigungu wephumulile ngalesikhatsi

loMtsetfosivivinyo wetfulwa. (8) Uma uMtsetfosivivinyo lophawulwe esigatjaneni (3)(b), noma ngabe nguyiphi

incenye yalowo Mtsetfosivivinyo, uphatselenengco nesifundza noma tifundza

46

letitsite, Umkhandlu weTifundza ungete wawuphasisa loMtsetfosivivinyo noma lencenye yawo letsintsekako ngaphandle uma ngabe wemukelwe sishayamtsetfo sesifundza noma tishayamtsetfo tetifundza letitsintsekako.

(9) UMtsetfosivivinyo lochibiyela uMtsetfosisekelo losewuphasiswe Sigungu saVelonkhe futsi, lapho kufanele khona nguMkhandlu weTifundza, kumele utfunyelwe kuMengameli kutsi awamukele.

imitsetfosivivinyo leyeTayelekile lengatsintsani netifundza 75. (1) Uma ngabe Sigungu saVelonkhe siphasisa uMtsetfosivivinyo ngaphandle

kweMtsetfosivivinyo lapho lenchubo lemiswe esigabeni 74 noma 76 isebenta khona, lowo Mtsetfosivivinyo kumele utfunyelwe eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza kutsi usetjentwe ngekuvumelana nalenchubo lelandzelako: (a) Umkhandlu kumele -

(i) uphasise loMtsetfosivivinyo; (ii) uphasise loMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe; noma (iii) ucitse loMtsetfosivivinyo.

(b) Uma ngabe uMkhandlu uphasisa uMtsetfosivivinyo ngaphandle kwetichibiyelo, loMtsetfosivivinyo kumele umikiswe kuMengameli kutsi awamukele.

(c) Uma ngabe uMkhandlu uwucitsa lomtsetfosivivinyo noma uwuphasisa ngembandzela wekuChitjiyelwa, uMkhandlu kumele uphindze uwucubungule lowo Mtsetfosivivinyo, unake noma ngutiphi tichibiyelo letiphakanyiswe nguMkhandlu, bese - (i) uwuphasisa lowo Mtsetfosivivivnyo futsi, noma netichibiyelo noma

ngaphandle kwato; noma (ii) ungancuma kungachubeki nalowo Mtsetfosivivinyo.

(d) UMtsetfosivivinyo lophasisiwe nguMkhandlu waVelonkhe ngekulandzela sigatjana(c) kumele umikiswe kuMengameli kutsi awamukele.

(2) Uma ngabe Umkhandlu weTifundza uvota mayelana neliphuzu lelitsite ngaphasi kwalesigaba, sigaba 65 asisebenti; kepha (a) ngasinye sitfunywa selitsimba letitfunywa tesifundza sinelivoti linye; (b) linyenti lemalunga etitfunywa langukunye kulokutsatfu kumele libe khona

kungakatsatfwa livoti ngaleliphuzu; futsi

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

47

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

(c) leliphuzu lemukelwe ngekutfola emavoti lamanyenti, kepha uma kunelinani lelilinganako alabalemukelako nalabalicitsako, sitfunywa lesisesihlalweni sifaka livoti lesincumo.

imitsetfosivivinyo leyetayelekile letsintsa tifundza 76. (1) Uma ngabe uMkhandlu waVelonkhe uphasisa uMtsetfosivivinyo lophawulwe

esigatjaneni (3), (4) noma (5), lowo Mtsetfosivivinyo kumele wemukelwe eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza futsi usetjentwe ngalendlela lelandzelako: (a) UMkhandlu kumele -

(i) uphasise loMtsetfosivivinyo; (ii) uphasise loMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe; noma (iii) ucitse loMtsetfosivivinyo.

(b) Uma ngabe uMkhandlu uphasisa uMtsetfosivivinyo ngaphandle kwetichibiyelo, loMtsetfosivivinyo kumele umikiswe kuMengameli kutsi awamukele.

(c) Uma ngabe uMkhandlu uphasisa uMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe, lowo Mtsetfosivivinyo loChitjiyelwe kumele umikiswe eMkhandlwini, kantsi uma ngabe loMkhandlu uyawuphasisa loMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe, kumele umikiswe kuMengameli awamukele.

(d) Uma ngabe uMkhandlu uwucitsa lowo Mtsetfosivivinyo noma uma ngabe uMkhandlu wala kuphasisa uMtsetfosivivinyo lophawulwe esigabeni(c), lowo Mtsetfosivivinyo noma , lapho kufanele khona, loMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe, kumele uyiswe eKomidini lekuLamula, lelingavumelana - (i) naloMtsetfosivivinyo njengoba uphasiswe nguMkhandlu waVelonkhe; (ii) nekuChitjiyelwa kwaloMtsetfosivivinyo njengoba uphasiswe

nguMkhandlu weTifundza; noma (iii) nalomunye umbhalo waloMtsetfosivivinyo.

(e) Uma ngabe likomidi lekuLamula lehluleka kuvumelana kungakapheli emalanga lange-30 ngeMtsetfosivivinyo lotfunyelwe kulo, lowo Mtsetfosivivinyo kumele ulahlwe ngaphandle uma ngabe uMkhandlu waVelonkhe uwuphasisa futsi loMtsetfosivivinyo, kepha kufanele wesekelwe ngelinani lokungenani lemalunga langulokubili kulokutsatfu wemalunga awo.

(f) Uma ngabe lelikomidi lekuLamula liwemukela lowo Mtsetfosivivinyo njengoba uphasiswe nguMkhandlu waVelonkhe, loMtsetfosivivinyo kumele utfunyelwe

48

eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza, futsi uma ngabe loMkhandlu waVelonkhe weTifundza uyawuphasisa loMtsetfosivivinyo, kumele uyiswe kuMengameli kutsi awamukele.

(g) Uma ngabe likomidi lekuLamula livumelana ngeMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe waphasiswa nguMkhandlu weTifundza, lowo Mtsetfosivivinyo kumele utfunyelwe eMkhandlwini waVelonkhe, futsi uma uphasiswe nguloMkhandlu waVelonkhe, kumele umukiswe kuMengameli kutsi awamukele.

(h) Uma ngabe likomidi lekuLawula livumelana ngeMtsetfosivivinyo lowehlukile kunalowo lovunyiwe, lolo luhlobo lweMtsetfosivivinyo kumele lutfunyelwe kuyo yomibili uMkhandlu waVelonkhe kanye nemKhandlu weTifundza kutsi iwemukele, uma ngabe uphasiswe nguMkhandlu waVelonkhe noma weTifundza kumele utfunyelwe kuMengameli kutsi awamukele.

(i) Uma ngabe uMtsetfosivivinyo lotfunyelwe eMkhandlwini weTifundza ngekulandzela sigatjana (f) noma (h) ungaphasiswa nguloMkhandlu, lowo Mtsetfosivivinyo uphelelwa sikhatsi ngaphandle uma ngabe uMkhandlu waVelonkhe uwuphasisa ngekwesekelwa livoti lokungenani lalokubili kulokutsatfu lemalunga awo.

(j) Uma ngabe uMtsetfosivivinyo lotfunyelwe eMkhandlwini weTifundza ngekulandzela sigatjana (g) noma (h) ungaphasiswa nguloMkhandlu, lowo Mtsetfosivivinyo uphelelwa sikhatsi kepha lowo Mtsetfosivivinyo njengoba waphasiswa nguloMkhandlu ekucaleni ungaphindze futsi uphasiswe nguloMkhandlu, kepha ngekwesekelwa livoti lemalunga langulokubili kulokutsatfu emalunga awo.

(k) UMtsetfosivivinyo lophasiswe nguMkhandlu waVelonkhe ngekulandzela sigatjana(e),(i) noma (j) kumele utfunyelwe kuMengameli awamukele.

(2) Uma uMkhandlu weTifundza uphasisa uMtsetfosivivinyo lophawulwe esigatjaneni (3) lowo Mtsetfosivivinyo kumele utfunyelwe eMkhandlwini waVelonkhe futsi esetjentwe ngekulandzela lenchubo lelandzelako - (a) UMkhandlu waVelonkhe kumele -

(i) uphasise loMtsetfosivivinyo; (ii) uphasise loMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe; noma (iii) ucitse loMtsetfosivivinyo.

(b) UMtsetfosivivinyo lophasiswe nguMkhandlu waVelonkhe ngekulandzela sigatjana(a)(i) kumele umikiswe kuMengameli kutsi awamukele.

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

49

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

(c) Uma ngabe uMkhandlu uphasisa uMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe, lowo Mtsetfosivivinyo loChitjiyelwe kumele umikiswe eMkhandlwini weTifundza, kantsi uma ngabe loMkhandlu uyawuphasisa loMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe, kumele umikiswe kuMengameli awamukele.

(d) Uma ngabe uMkhandlu uwucitsa lowo Mtsetfosivivinyo noma uma ngabe uMkhandlu weTifundza wala kuphasisa uMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe lophawulwe esigabeni(c), lowo Mtsetfosivivinyo noma, lapho kufanele khona, loMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe, kumele uyiswe ekomidini lekuLamula, lelingavumelana - (i) naloMtsetfosivivinyo njengoba uphasiswe nguMkhandlu weTifundza; (ii) nekuChitjiyelwa kwaloMtsetfosivivinyo njengoba uphasiswe

nguMkhandlu waVelonkhe; noma (iii) nalomunye umbhalo waloMtsetfosivivinyo.

(e) Uma ngabe likomidi lekuLamula lehluleka kuvumelana kungakapheli emalanga langu-30 ngeMtsetfosivivinyo lotfunyelwe kulo, lowo Mtsetfosivivinyo uphelelwa sikhatsi.

(f) Uma ngabe elikomidi lekuLamula liwemukela lowo Mtsetfosivivinyo njengoba uphasiswe nguMkhandlu waVelonkhe, loMtsetfosivivinyo kumele utfunyelwe eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza, futsi uma ngabe loMkhandlu weTifundza uyawuphasisa loMtsetfosivivinyo, kumele uyiswe kuMengameli kutsi awamukele.

(g) Uma ngabe likomidi lekuLamula livumelana ngeMtsetfosivivinyo loChitjiyelwe waphasiswa nguMkhandlu weTifundza, lowo Mtsetfosivivinyo kumele utfunyelwe eMkhandlwini waVelonkhe, futsi uma uphasiswe nguloMkhandlu waVelonkhe, kumele umukiswe kuMengameli kutsi awamukele.

(h) Uma ngabe likomidi lekuLawula livumelana ngeMtsetfosivivinyo lowehlukile kunalowo lovunyiwe, lolo luhlobo lweMtsetfosivivinyo kumele lutfunyelwe kuyo yomibili uMkhandlu waVelonkhe kanye neMKhandlu weTifundza kutsi iwemukele, uma ngabe uphasiswe nguMkhandlu waVelonkhe noma weTifundza kumele utfunyelwe kuMengameli kutsi awamukele.

(i) Uma ngabe uMtsetfosivivinyo lotfunyelwe eMkhandlwini weTifundza ngekulandzela sigatjana (f) noma (h) ungaphasiswa nguloMkhandlu, lowo Mtsetfosivivinyo uphelelwa sikhatsi.

50

(3) UMtsetfosivivinyo kumele usetjentwe ngekulandzela inchubo lephawulwe esigatjaneni (1) noma esigatjaneni (2) uma ngabe uwela ngaphasi kwemandla ekusebenta labekwe kuShejuli 4 noma uma ngabe wenta kube khona kushaywa kwemtsetfo lokubekwe noma ngusiphi sigaba saleti letilandzelako: (a) sigaba 65(2); (b) sigaba 163; (c) sigaba 182; (d) sigaba195(3) na-(4); (e) sigaba sigaba 196; kanye (f) nesigaba 197.

(4) UMtsetfosivivinyo kumele usetjentwe ngekulandzela inchubo lephawulwe esigatjaneni (1) uma ngabe wenta kube khona kushaywa kwemtsetfo - (a) lobekwe esigabeni 44 (2) noma 220 (3); noma (b) lobekwe eSehlukweni 13, futsi lofaka ekhatsi noma ngusiphi simiso

lesiphatselene netindzaba tetimali temkhakha wahulumende weTifundza. [Indzima(b) ivalwe ngesigaba 1 seMtsetfo weLishumi naKunye wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2003.]

(5) UMtsetfosivivinyo lophawulwe esigabeni 42 (6) kumele usetjentwe ngekulandzela inchubo lephawulwe esigatjaneni (2), ngaphandlenje - (a) uma uMkhandlu waVelonkhe uvota ngaloMtsetfosivivinyo, timiso tesigaba

53 (1) atisebenti, esikhundleni saloko, loMtsetfosivivinyo ungaphasiswa kuphela-nje uma ngabe linyenti lemalunga eMkhandlu waVelonkhe livito ngekwesekela; futsi

(b) uma ngabe loMtsetfosivivinyo wendluliselwa eKomidini lekuLamula, kusetjentiswa lemitsetfomgomo lelandzelako - (i) uma ngabe uMkhandlu waVelonkhe ubuka uMtsetfosivivinyo

lophawulwe esigatjaneni (1) (g) noma (h) lowo Mtsetfosivivinyo ungaphasiswa kuphela-nje uma ngabe linyenti lemalunga eMkhandlu waVelonkhe liwesekela.

(ii) Uma ngabe uMkhandlu waVelonkhe ubuka noma ubuketa uMtsetfosivivinyo lophawulwe esigatjaneni (1)(e),(i) noma (j), lowo Mtsetfosivivinyo ungaphasisiwa kuphela-nje uma ngabe emalunga langulokubili kulokutsatfu eMkhandlu waVelonkhe awesekela.

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

51

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

(6) Lesigaba asisebenti eMitsetfwenisivivinyo yetetimali.

imitsetfosivivinyo yetetimali 77. (1) UMtsetfosivivinyo nguMtsetfosivivinyo wetetimali uma -

(a) waba imali; (b) ubeka tintsela, tinhlawulo netimali letibhadalwako; (c) ucitsa noma wehlisa, noma uniketela ngekucolelwa macondzana, nanoma

ngutiphi tintsela, tinhlawulo, netimali letibhadalwako; noma (d) ugunyata tindleko-ngco esiKhwameni saVelonkhe seMali, ngaphandle uma

uMtsetfosivivinyo lohlongotwe esigabeni 214 sigunyata tindleko-ngco. (2) UMtsetfosivivinyo wetetimali akumelanga utsintsane nalolunye ludzaba

ngaphandle - (a) kweludzaba lolweyamile loluhambisana nekwabiwa kwemali; (b) kwekubekwa kucitfwa noma kukhishwa kwetintsela tavelonkhe, tinhlawulo

noma timali letibhadalwako; (c) kuniketwa kwekucolelwa macondzana, nanoma ngutiphi tintsela, tinhlawulo,

netimali letibhadalwako; noma (d) kugunyatwa kwetindleko-ngco esiKhwameni saVelonkhe seMali.

(3) Yonkhe iMitsetfosivivinyo yetetimali kumele ibekwe ngekulandzela inchubo lephawulwe esigabeni 75. UMtsetfo wePhalamende kumele wente kube khona inchubo yekuChitjiyelwa kweMitsetfosivivinyo yetetimali ePhalamende.

[Sigaba 77 sivalwe ngesigaba 2 seMtsetfo weSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

likomidi lekulamula 78. (1) Likomidi lekuLamula libunjwe -

(a) ngemalunga layimfica eMkhandlu waVelonkhe lekakhetfwe nguloMkhandlu ngekulandzela inchubo yemitseshwana netibopho yaloMkhandlu futsi leyenta kube nemphumela wekumelwa kwemacembu etembusave ngendlela lefana naleyo lekamelwe ngayo eMkhandlwini waVelonkhe; futsi

(b) ngesitfunywa sinye lesiphuma kulelo nalelo cembu letitfunywa tetifundza lesikhetfwe ngemalunga esifundza eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza.

52

(2) Likomidi lekuLamula lisuke livumelene ngembhalo lotsite weMtsetfosivivinyo noma lincumile ngembuto lotsite uma lowo mbhalo lomusha noma lelinye licala lalowo mbuto, lesekelwe – (a) lokungenani ngemalunga lasihlanu lamele uMkhandlu waVelonkhe; futsi (b) lokungenani ngemalunga lasihlanu lekamele Umkhandlu weTifundza.

kubusiswa kwemtsetfosivivinyo 79. (1) Mengameli kumele abusise aphindze futsi asayine uMtsetfosivivinyo

lophasiswe ngekwaleSAHLUKO noma, uma ngabe Mengameli anekungabata ngebumtsetfosisekelo balowo Mtsetfosivivinyo, awubuyisele eMkhandlwini waVelonkhe uyewubuketwa kabusha.

(2) Lemitsetfomgomo netibopho letihlanganyelwe kumele tibeke inchubo yekubuyeketwa kabusha kweMtsetfosivivinyo nguMkhandlu waVelonkhe kanye neyekubambisana neMkhandlu waVelonkhe weTifundza kulenchubeko.

(3) Umkhandlu weTifundza kumele ufake sandla ekubuyeketweni kabusha kwaloMtsetfosivivinyo lobuyiselwe nguMengameli emuva eMkhandlwini waVelonkhe uma ngabe - (a) kungabata kwaMengameli ngebumtsetfosisekelo baloMtsetfosivivinyo

kuphatselene nenchubo letsintsa Umkhandlu weTifundza; noma (b) sigaba 74 (1), (2) noma (3)(b) noma 76 sasebenta uma kuphasiswa lowo

Mtsetfosivivinyo. (4) Uma ngabe, ngemuva kwekubuyeketwa kabusha, loMtsetfosivivinyo uyatenetisa

ngalokugcwele timfuno teMengameli, Mengameli kumele awamukele aphindze futsi awusayine lowo Mtsetfosivivinyo, uma ngabe kungesinjalo, Mengameli kumele - (a) awamukele aphindze futsi awusayine lowo Mtsetfosivivinyo; noma (b) awutfumele eNkantolo yeMtsetfosisekelo kutsi ikhiphe sincumo sayo

ngekuhambisana kwawo nemtsetfosisekelo. (5) Uma ngabe iNkantolo yeMtsetfosisekelo incuma kutsi luMtsetfosivivinyo

uyahambisana neMtsetfosisekelo Mengameli kumele awamukele aphindze futsi awusayine.

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

53

SEHLUKO 4: IPHALAMENDE

sicelo semalunga emkhandlu waVelonkhe eNkantolo yemtsetfosisekelo 80. (1) Emalunga eMkhandlu waVelonkhe angasenta sicelo eNkantolo yeMtsetfosisekelo

sekutfola sincumo lesibeka kutsi wonkhe noma incenye leMtsetfo wePhalamende ayihambisane nemtsetfosisekelo.

(2) Lesicelo kumele - (a) sesekelwe lokungenani ngemalunga langukunye kulokutsatfu eMkhandlu;

futsi (b) sentiwe kungakapheli emalanga langu-30 kusukela ngalelo langa Mengameli

labusisa waphindza futsi wawusayina ngalo lowo Mtsetfo. (3) INkantolo yeMtsetfosisekelo ingancuma kutsi lowo Mtsetfo noma incenye yawo

lekunesicelo ngawo noma ngayo ngekwesigatjana (1) awunawo emandla kuze kufike lapho iNkantolo incuma mayelana nesicelo kutsi - (a) tinjongo tebulungiswa tiyakudzinga loku; futsi (b) lesicelo sibonakala sengatsi sitawuphumelela.

(4) Uma ngabe lesicelo singaphumeleli, futsi sibe besingenato timphawu tekuphumelela, iNkantolo yeMtsetfosisekelo ingaphocelela labafake lesicelo kutsi batfwale tindleko.

kushicilelewa kwemitsetfo 81. UMtsetfosisekelo lobusiswe waphindze futsi wasayinwa nguMengameli uba nguMtsetfo

wePhalamende, kumele ushicilelwe masinyane, futsi ucala kusebenta uma sewushicilelwe noma ngemalanga lalandzelako ngekubeka kwalowo Mtsetfo.

kulondvolotwa kwemitsetfo yephalamende 82. Lencwajana lesayiniwe yeMtsetfo wePhalamende ibufakazi lobuphelele betimiso talowo

Mtsetfo, futsi kumele ngemuva kwekushicilelwa uniketwe iNkantolo yeMtsetfosisekelo kutsi iwulondvolote.

54

seHlUko 5 MENGAMELI KANYE NESIGUNGU LESENGAMELE

mengameli 83. Mengameli -

(a) uyiNhloko yeMbuso futsi uyinhloko yeSigungu savelonkhe lesengamele; (b) kumele asekele, avikele futsi ahloniphe uMtsetfosisekelo njengemtsetfo

lophakeme kunayo yonkhe imitsetfo yeRiphabhulikhi; futsi (c) ukhutsata lubumbano lwesive kanye naloko lokutawuchubekisela

iRiphabhulikhi embili.

emandla kanye nemisebenti yamengameli 84. (1) Mengameli unemandla laniketwe wona nguMtsetfosisekelo nemtsetfo, lokufaka

ekhatsi nalawo ladzingeka kutsi akwati kwenta imisebenti yeNhloko yeMbuso nehloko yeSigungu savelonkhe lesengamele.

(2) Mengameli wetfweswe umtfwalo - (a) wekubusisa aphindze futsi asayine iMitsetfosivivinyo; (b) wekubuyisela emuva uMtsetfosivivinyo esiGungwini saVelonkhe kutsi

ubuyeketwe kabusha mayelana kuhambisana kwawo neMtsetfosisekelo. (c) wekwendlulisela uMtsetfosivivinyo eNkantolo yeMtsetfosisekelo kutsi

yente sincumo kutsi lowo Mtsetfosivivinyo ngabe uyahambisana yini neMtsetfosisekelo;

(d) wekubita Sigungu saVelonkhe, Umkhandlu weTifundza noma iPhalamende kutsi ite emhlanganweni longaketayeleki kutewuchuba umsebenti welikhetselo;

(e) wekubeka bantfu etikhundleni lapho uMtsetfosisekelo noma umtsetfo udzinga kutsi Mengameli akwente loko, ngaphandle kwekutsi angusihlalo weSigungu savelonkhe lesengamele;

(f) wekubeka emaKhomishani eluphenyo; (g) wekubita kutsi sive sibeke luvo lwaso sonkhe ngekweMtsetfo wePhalamende; (h) wekuhlonipha nekwemukela bosomachinga lababuya emaveni angaphandle

nemancusa lekatawumela emave awo kuleli;

SEHLUKO 5: MENGAMELI KANYE NESIGUNGU LESENGAMELE

55

SEHLUKO 5: MENGAMELI KANYE NESIGUNGU LESENGAMELE

(i) wekukhetsa emancusa, titfunywa letinemandla ekutitsatsela tincumo, bosomachinga nemancusa layawumela lelive ngaphandle kwaleli;

(j) wekucolela tiboshwa noma wekwehlisa tigwebo futsi wekwehlisa tinhlawulo, kujeziswa noma kulahlekelwa tinhlawulo; kanye

(k) newekuniketa buhlonishwa. [Emavi ekuhlonipha akhishwe kuMtsetfo loshicilelwe kuGazethi yaHulumende 24155 yangeNgongoni 6 2002 nakuGazethi yaHulumende 25213 yangaKholwane 2003]

ligunya lekwengamela eRiphabhulikhi 85. (1) Ligunya lekwengamela eRiphabhulikhi libekwe emahlombe eMengameli.

(2) Mengameli usebentisa leligunya lekwengamela, kanye nalamanye emalunga eKhabhinethi - (a) ngekuphumelelisa umtsetfo wavelonkhe ngaphandle lapho uMtsetfosisekelo

noma uMtsetfo wePhalamende usho lokunye; (b) ngekutfutfukisa nekusebentisa inchubomgomo yavelonkhe; (c) ngekumatanisa imisebenti yeminyango yembuso neyekuphatsa; (d) ngekulungisa nekusungula imitsetfo; kanye (e) nangekwenta leminye imisebenti yalesikhundla lebekwe nguMtsetfosisekelo

noma ngumtsetfo wavelonkhe.

kukhetfwa kwamengameli 86. (1) Emhlanganweni wekucala ngemuva kwelukhetfo lwaso, kanye nanoma nini uma

kudzingekile kutsi kugcwaliswe sikhala, Sigungu saVelonkhe kumele sikhetse umuntfu lomsikati noma lomdvuna emalungeni aso kutsi abe nguMengameli.

(2) Somajaji kumele engamele lukhetfo lweMengameli, noma amise lelinye lijaji lelitakwenta loko. Inchubo lemiswe eNcenyeni A kuShejuli 3 isebenta elukhetfweni lweMengameli.

[Sigatjana (2) sivalwe ngesigaba 6 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

56

(3) Lukhetfo lwekuvala sikhala sesikhundla seMengameli kumele lwentiwe ngesikhatsi nangelilanga lelincunywe nguSomajaji, kepha loku kumele kwentiwe kungakapheli emalanga langu-30 ngemuva kwekuvela kwalesikhala.

[Sigatjana (3) sivalwe ngesigaba 6 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

kucala kusebenta kwamengameli 87. Ngesikhatsi sekakhetsiwe kutsi abe nguMengameli, umuntfu akabi asaba lilunga

leSigungu saVelonkhe futsi, kungakapheli emalanga lasihlanu, kumele acale kusebenta esikhundleni sakhe ngekufunga noma avume ngekucinisekisa kutsi utawutsembeka kuRiphabhulikhi futsi utawuhlonipha uMtsetfosisekelo, ngekulandzela iShejuli 2.

sikhatsi sekuba sesikhundleni kwamengameli 88. (1) Sikhatsi sekuba sesikhundleni kwaMengameli sicala ngalesikhatsi angena

esikhundleni futsi siphela ngalesikhatsi kuvela sikhala noma ngalesikhatsi lowo lokhetfwe kutsi abe nguMengameli lolandzelako angena esikhundleni.

(2) Kute umuntfu longabamba sikhundla sekuba nguMengameli kwendlula tikhatsi letimbili tekuba sesikhundleni, kepha, uma umuntfu akhetfwe kutsi avale sikhundla seMengameli, lesikhatsi lesisemkhatsini walolo lukhetfo nelukhetfo lolulandzelako lwaMengameli asitsatfwa njengesikhatsi sekuba sesikhundleni.

kususwa kwamengameli esikhundleni 89. (1) Sigungu saVelonkhe, ngesincumo lesitsatfwe ngekwesekelwa linani lemalunga

aso lelingulokubili kulokutsatfu, singamsusa Mengameli esikhundleni ngaletizatfu letilandzelako kuphela - (a) kwephulwa lokukhulu kweMtsetfosisekelo noma umtsetfo; (b) kutiphatsa kabi kakhulu; noma (c) kwehluleka kwenta imisebenti lebekelwe leso sikhundla.

(2) Noma ngubani losekakhishwe esikhundleni sekuba nguMengameli ngekulandzela sigatjana (1)(a) noma (b), akumelanga atfole umvuzo wekuba kuleso sikhundla, kantsi futsi akumelnga atfole litfuba lekubekwa kunoma ngusiphi sikhundla sembuso.

SEHLUKO 5: MENGAMELI KANYE NESIGUNGU LESENGAMELE

57

SEHLUKO 5: MENGAMELI KANYE NESIGUNGU LESENGAMELE

libambela lamengameli 90. (1) Uma ngabe Mengameli angekho eRiphabhulikhi noma angakwati kwenta

imisebenti yaMengameli, noma uma kunesikhala esikhundleni seMengameli, lowo lobambe sikhundla njengalokulandzelako uba liBambela laMengameli - (a) liSekela laMengameli; (b) iNdvuna yeMbuso lekhetfwe nguMengameli; (c) iNdvuna yeMbuso lekhetfwe ngulamanye emalunga eKhabhinethi; (d) Somlomo, kuze emalunga eSigungu saVelonkhe akhetse munye wawo.

(2) LiBambela laMengameli linemitfwalo, emandla kanye nemisebenti yaMengameli. (3) Ngembi kwekucala kwetfwala, kusebentisa emandla nekwenta imisebenti

yaMegameli, liBambela laMengameli kumele lifunge noma livume ngekutibophela kwetsembeka kuRiphabhulikhi nekutfobela uMtsetfosisekelo, ngekulandzela iShejuli 2.

(4) Umuntfu lowake wafunga noma wavuma ngekutibophela njengeliBambela laMengameli kwetsembeka kuRiphabhulikhi akukadzingeki kutsi aphindze inchubo yekufunga noma yekuvuma esikhatsini lesilandzelako njengeliBambela laMengameli ngesikhatsi lesiphela uma umuntfu lolandzelako lokhetfwa njengaMengameli atsatsa sikhundla.

[Sigatjana (4) sengetwe ngesigaba 1 seMtsetfo weKucala wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1997.]

ikhabhinethi 91. (1) IKhabhinethi ibunjwe nguMengameli, njengenhloko yeKhabhinethi, liSekela

laMengameli kanye netiNdvuna teMbuso. (2) Mengameli ukhetsa liSekela laMengameli kanye netiNdvuna teMbuso, atinikete

imisebenti yato, kantsi futsi Mengameli angabasusa etikhundleni labantfu labakhetsile.

(3) Mengameli – (a) kumele akhetse liSekela laMengameli emalungeni eSigungu saVelonkhe; (b) angakhetsa linani noma lelingakanani letiNdvuna teMbuso emalungeni

eSigungu saVelonkhe; futsi

58

(c) angakhetsa bantfu labangengci kulababili labangaphandle kweSigungu saVelonkhe kutsi babe tiNdvuna teMbuso.

(4) Mengameli kumele abeke lilunga leKhabhinethi kutsi libe ngumholi wemisebenti yahulumende esiGungwini saVelonkhe.

(5) LiSekela laMengameli kumele lisite Mengameli ekwenteni imisebenti yeMbuso.

kutiphendvulela kanye nemitfwalo 92. (1) Lisekela laMengameli netiNdvuna teMbuso batfwele umtfwalo wemandla kanye

newemisebenti yeligunya labaliniketwe nguMengameli. (2) Emalunga eKhabhinethi onkhe eluswa yiPhalamende ekusebentiseni emandla awo

nasekwenteni imisebenti yawo. (3) Emalunga eKhabhinethi kumele –

(a) asebente ngekulandzela uMtsetfosisekelo; futsi (b) anikete iPhalamende imibiko legcwele futsi leyetfulwa njalo nje macondzana

netindzaba letingaphasi kwawo.

emasekela etiNdvuna tembuso 93. (1) Mengameli angabeka etikhundleni -

(a) noma linani lelingakanani lemaSekela etiNdvuna teMbuso emalungeni eSigungu saVelonkhe; kanye

(b) nebantfu labangengci kulababili labangaphandle kweSigungu saVelonkhe kutsi babe ngemaSekela etiNdvuna teMbuso, kutewusita emalunga eKhabhinethi, kantsi futsi angawasusa kuletikhundla.

(2) EmaSekela etiNdvuna teMbuso lakhetfwe ngekulandzela sigatjana (1) b) anekutiphendvulela ePhalamende ngekuchutjwa kwemandla awo nekwentiwa kwemisebenti yawo.

[Sigaba 93 sivalwe ngesigaba 7 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

kuchubeka kwekhabhinethi ngemuva kwelukhetfo 94. Uma lukhetfo lweSigungu saVelonkhe lubanjwa, iKhabhinethi, liSekela laMengameli,

tiNdvuna teMbuso kanye nemaSekela etiNdvuna teMbuso bayachubeka basebente

SEHLUKO 5: MENGAMELI KANYE NESIGUNGU LESENGAMELE

59

SEHLUKO 5: MENGAMELI KANYE NESIGUNGU LESENGAMELE

adzimate lowo muntfu lokhetfwe Sigungu lesilandzelako kutsi abe nguMengameli acale esikhundleni sakhe.

sifungo noma kuvuma kwamukela sikhundla 95. Ngembili kwekube liSekela laMengameli, tiNdvuna teMbuso kanye nemaSekela etiNdvuna

teMbuso bacale kwenta imisebenti yabo, kumele bafunge noma bavume ngekucinisekisa kwetsembeka kuRiphabhulikhi kanye nekutfobela uMtsetfosisekelo ngekweShejuli 2.

kutiphatsa kwemalunga ekhabhinethi kanye nemasekela etiNdvuna tembuso 96. (1) Emalunga eKhabhinethi nemaSekela etiNdvuna teMbuso kumele asebente

ngekulandzela lucwebu lwekutiphatsa lolumiswe ngumtsetfo wavelonkhe. (2) Emalunga eKhabhinethi kanye nemaSekela etiNdvuna teMbuso angete akwati –

(a) kwenta noma ngumuphi lomunye umsebenti lokhokhelako; (b) kwenta lutfo nganoma abe sesimeni lesifaka ekhatsi ingoti yekungcubutana

emkhatsini kwemisebenti yawo kanye netimphilo tawo tangasese; noma (c) kusebentisa tikhundla tawo, noma nguluphi lwati lekaniketwe lona,

alusebentisele kutizuzela wona noma asite lomunye umuntfu ngendlela lengakafaneli.

kudluliselwa kwemisebenti 97. Mengameli ngesimemetelo semtsetfo angesusa aphindze anikete lilunga leKhabhinethi –

(a) kuphatfwa kwanoma ngumuphi umtsetfo lobewuniketwe lelinye lilunga; noma

(b) emandla noma umsebenti loniketwe lelinye lilunga ngumtsetfo.

kuniketwa kwemisebenti kwesikhashana 98. Mengameli anganiketa lilunga leKhabhinethi noma nguwaphi emandla kanye

nemisebenti yalelinye lilunga lelingekho emsebentini noma lelingakhoni kusebentisa lawo mandla noma kwenta leyo misebenti.

60

kuniketwa kwemisebenti 99. Lilunga leKhabhinethi linganiketa noma waphi emandla noma umsebenti lofanele

uchutjwe noma wentiwe ngekulandzela uMtsetfo wePhalamende elungeni leMkhandlu loweNgamele wesifundza noma kuMkhandlu waMasipala. Lokuniketwa –

(a) kumele kwentiwe ngekulandzela sivumelwano emkhatsini walelo lunga leKhabhinethi nalelo lunga leMkhandlu loweNgamele noma leMkhandlu waMasipala;

(b) kumele kuhambisane neMtsetfo wePhalamende kuchutjwa noma kusebentisa lawo mandla noma kwenta lowo msebenti lotsintsekako; futsi

(c) kucala kusebenta ngemuva kwekugunyatwa nguMengameli ngekwesimemetelo semtsetfo.

kungenelela kwavelonkhe ekuphatfweni kweTifundza [Sihloko siChitjiyelwe ngekwesigaba 2(a) weMtsetfo weLishumi wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2003]

100. (1) Uma ngabe sifundza sehluleka noma singatifezi tidzingo temsebenti wekuphatsa lobekwe nguMtsetfosisekelo noma ngulomunye umtsetfo, Sigungu savelonkhe lesengamele singangenelela ngekutsi sitsatse tinyatselo letifanele kucinisekisa kufezekiswa kwaleyo mitfwalo, lokufaka ekhatsi – (a) kukhipha umyalelo uye esigungwini sesifundza lesengamele, uchaza lizinga

lalokwehluleka kwenta imisebenti yaso uphindze ubeke tinyatselo lekumele titsatfwe kuze sihlangabetane nalemisebenti yaso; kanye

(b) nekutsatsa umtfwalo wekufezekisa lesidzingo kuleso sifundza kuze kufike ezingeni lelifanele – (i) kutewugcina lizinga lelidzingekile lavelonkhe, noma kutfolakale lizinga

lelemukelekile nalelidzingekako ekwentiweni kwemisebenti; (ii) kutewugcina lubumbano kutemnotfo; (iii) kutewugcina kuvikeleka kwesive; noma (iv) kutewuvimbela tento letingakalungi letitsetfwe sifundza letikhinyabeta

lesinye sifundza noma live lonkhana. [Sigatjana (1) siChitjiyelwe sigaba 2(b) seMtsetfo weLishumi naKunye wekuChitjiyelwa kweMtsetfo- sisekelo wanga-2003.]

SEHLUKO 5: MENGAMELI KANYE NESIGUNGU LESENGAMELE

61

SEHLUKO 5: MENGAMELI KANYE NESIGUNGU LESENGAMELE

(2) Uma ngabe Sigungu saVelonkhe singenela esifundzeni ngekwesigatjana (1)(b) – (a) satiso sekungenela kumele setfulwe embi kweMkhandlu waVelonkhe

weTifundza kungakapheli emalanga langu-14 ekuhlanganeni kwawo kwekucala kucalile lokungenela;

(b) lokungenela kumele kuphele ngaphandle uma ngabe uMkhandlu ungakwemukeli lokungenelela kungakapheli emalanga langu-180 kucalile lokungenelela noma uma ekupheleni kwaleso sikhatsi ungazange ukwemukela lokungenelela; futsi

(c) uMkhandlu, ngalesikhatsi lokungenelela kusachubeka, kumele ukubukete kabusha lokungenela njalo nje bese wenta tiphakamiso letifanele esigungwini savelonkhe lesengamele.

[Sigatjana (2) sivalwe ngesigaba 2(c) seMtsetfo weLishumi naKunye wekuChitjiyelwa kweMtsetfo- sisekelo wanga-2003.]

(3) UMtsetfo wavelonkhe ungacondzisa lenchubo lesukunyiswe ngulesigaba. [Sigaba 100 siChitjiyelwe sigaba 2(a) seMtsetfo weLishumi naKunye wekuChitjiyelwa kweMtsetfo- sisekelo wanga-2003.]

Tincumo tesigungu lesingamele 101. (1) Sincumo seMengameli kumele kube ngulesibhalwe phasi uma ngabe -

(a) sitsatfwe ngekulandzela umtsetfo; noma (b) sinemiphumela yekwemtsetfo.

(2) Sincumo seMengameli lesibhalwe phasi kumele siphindze sisayinwe ngulelinye lilunga leKhabhinethi uma ngabe leso sincumo siphatselane neliphakelo lalelo lunga leKhabhinethi.

(3) Tatiso, imitsetfo kanye naleminye imitsetfomgomo lephatselene nekushaywa kwemtsetfo kumele ummango ukwati kuyitfola.

(4) Umtsetfo wavelonkhe ungachaza lizinga, nendlela, lekumele lemitsetfomgomo lephawulwe esigatjaneni (3) – (a) yetfulwe ngayo ePhalamende; futsi (b) ivunywe yiPhalamende.

62

Tiphakamiso tekungatsembakali 102. (1) Uma ngabe Sigungu saVelonkhe, ngelinyenti lemalunga aso, samukela aiphakamiso

sekungatsembakali kweKhabhinethi lokungafaki ekhatsi Mengameli, Mengameli kumele abumbe iKhabhinethi kabusha.

(2) Uma ngabe Sigungu saVelonkhe, ngelinyenti lemalunga aso, samukela siphakamiso sekungatsembakali kwaMengameli, Mengameli kanye nalawa lamanye emalunga eKhabhinethi kanye nemaSekela etiNdvuna teMbuso kumele bashiye etikhundleni.

SEHLUKO 5: MENGAMELI KANYE NESIGUNGU LESENGAMELE

63

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

seHlUko 6 TIFUNDZA

Tifundza 103. (1) IRiphabhulikhi inaletifundza letilandzelako -

(a) iMphumalanga Kapa; (b) iFuleyistata; (c) iGauteng; (d) iKaZulu-Natali; (e) iMpumalanga; (f) iNyakatfo Kapa; (g) � iLimpopo;

[Indzima (g) ivalwe ngesigaba 3 seMtsetfo weLishumi naKunye wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2003.]

(h) Nyakatfo-Nshonalanga; (i) Nshonalanga Kapa.

(2) Iminyele yaletifundza nguleyo lebeyikhona ngesikhatsi loMtsetfosisekelo ucala kusebenta.

Tishayamtsetfo teTifundza

ligunya lekushaya imitsetfo kweTifundza 104. (1) Ligunya lekushaya umtsetfo kwesifundza lisetandleni tesishayamtsetfo sesifundza,

futsi loko kunika sishayamtsetfo sesifundza, emandla – (a) ekuphasisa umtsetfosisekelo wesifundza noma kuchibiyela nanoma ngumuphi

umtsetfosisekelo lophasisiwe ngiso sishayamtsetfo ngekwetigaba 142 na-143; (b) ekuphasisa umtsetfo waleso sifundza mayelana –

(i) nanoma nguluphi ludzaba loluwela kuleyo migudvu yemisebenti lehleliswe kuShejuli 4;

(ii) nanoma nguluphi ludzaba loluwela kuleyo migudvu yemisebenti lehleliswe kuShejuli 5; kanye

(iii) noma nguluphi ludzaba lolungekho kuleto letiseluhlwini kepha

64

sishayamtsetfo lesijutjelwe lona ngumtsetfo wavelonkhe; kanye (iv) nanoma nguluphi ludzaba siphakamiso seMtsetfosisekelo lesihlongote

kubekwa kwalo kusishayamtsetfo sesifundza. (c) Kwehlisela emandla aso ekushaya umtsetfo eMkhandlwini waMasipala kuleso

sifundza. (2) Sishayamtsetfo sesifundza ngesincumo lesitsatfwe ngekwesekelwa linani

lemalunga aso lokungenani lelingulokubili kulokutsatfu, singacela iPhalamende intjintje ligama laleso sifundza.

(3) Sishayamtsetfo sesifundza siboshwa nguMtsetfosisekelo kuphela futsi, uma ngabe siphasise umtsetfosisekelo wesifundza waso, nangulowo mtsetfosisekelo wesifundza, futsi kumele sisebente ngendlela lehambisana naloko lokubekwe nguMtsetfosisekelo futsi silandzele iminyele yeMtsetfosisekelo kanye nalomtsetfosisekelo wesifundza.

(4) UMtsetfo lophasiswe sifundza lekunesidzingo lesifanele, noma lohambelana ngengoti nje, kuze sifundza sikwati kuchuba tinjongo nemisebenti yaso letiseluhlwini lolukuShejuli 4, utsatfwa njengemtsetfo lowela ngaphasi kwalawo mandla etifundza.

(5) Sishayamtsetfo sesifundza singenta siphakamiso esiGungwini saVelonkhe ngemtsetfo lophatselene nanoma nguluphi ludzaba lolungaphandle kwemandla aleso sishayamtsetfo, noma loluphatselene neMtsetfo wePhalamende losebenta ngetulu kwemtsetfo wesifundza.

kubunjwa nekukhetfwa kwetishayamtsetfo tetifundza 105. (1) Sishayamtsetfo sesifundza sibunjwe ngulabasikati nalabadvuna labakhetfwe kutsi

babe ngemalunga ngekulandzela indlela yekukhetsa – (a) lebekwe ngumtsetfo wavelonkhe; (b) lesukela eluhlwini lwebavoti balesifundza eluhlwini labavoti lwavelonkhe; (c) lebeka kutsi iminyaka yekuvota isukela ku-18; futsi (d) lenemphumela, ngalokwetayelekile, wekumelwa kulesishayamtsetfo

ngendlela yebungako bebavoti belicembu. [Sigatjana (1) siChitjiyelwe ngesigaba 3 seMtsetfo weLishumi wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2003.] nangekwesigatjana (3) lesingetwe ngekwesigaba 4 seMtsetfo weLishumi neSihlanu wekuChitjilelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2008]

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

65

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

(2) Sishayamtsetfo sesifundza sinemalunga lasemkhatsini kwa-30 na-80. Linani lemalunga, lelingehlukahlukana etifundzeni ngasinye, kumele libekwe ngekwendlela lebekwe ngumtsetfo wavelonkhe.

bulunga 106. (1) Tonkhe takhamuti letivumelekile kutsi tivotele Sigungu saVelonkhe tivumelekile

kuba ngemalunga esishayamtsetfo sesifundza ngaphandle – (a) noma ngubani lobekwe esikhundleni ngumbuso noma losebentela umbuso

futsi aholelwa ngiwo kulomsebenti lekawentako ngaphandle kwalaba labalandzelako – (i) Ndvunankhulu wesifundza nalamanye emalunga eSigungu seMkhandlu

lowengamele esifundzeni; kanye (ii) nanoma ngubaphi labanye lababambe tikhundla letinemisebenti

lehambelana nemisebenti yelilunga lesishayamtsetfo sesifundza, futsi lokuhambelana kugunyatwe ngumtsetfo wavelonkhe;

(b) emalunga eSigungu saVelonkhe, titfunywa letingesuswa teMkhandlu waVelonkhe weTifundza noma emalunga eMkhandlu waMasipala;

(c) bantfu labalahlekelwe ngemalungelo abo ngesizatfu sekutsi behluleke kukhokhela tikweleti tabo;

(d) noma ngubani umuntfu inkantolo yaseRiphabhulikhi lencume kutsi akakaphili engcondweni; kanye

(e) nanoma ngubani, ngemuva kwekucala kwekusebenta kwalesigaba, lotfolakale anelicala waniketwa sigwebo setinyanga letendlula ku-12 ejele ngaphandle kwekuniketwa ligunya lekutsi angakhetsa kubhadala inhlawulo, noma eRiphabhulikhi, noma ngaphandle kweRiphabhulikhi uma ngabe lesento lesakha lelicala besingatsatfwa njengelicala eRiphabhulikhi, kepha kute umuntfu longatsatfwa ngekutsi ugwetjiwe kuze kuncunywe mayelana nekwendluliselwa kwelicala noma sigwebo sakhe enkantolo lephakeme, noma kuze kuphele sikhatsi sekwedlulisa licala noma sigwebo enkantolo lephakeme. Kungavunyelwa ngaphasi kwalesigatjana kuphela ngemuva kweminyaka lesihlanu sigwebo sesiphelile.

(2) Umuntfu longakavumeleki kuba lilunga lesishayamtsetfo sesifundza ngekwetigatjana (1)(a) noma (b) angamela lukhetfo lwesifundza, ngaphasi

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

kwemikhawulo noma imibandzela lebekwe ngumtsetfo wavelonkhe. (3) Umuntfu ulahlekelwa bulunga besishayamtsetfo sesifundza uma ngabe lowo

muntfu – (a) angasavumeleki kutsi angakhetfwa; noma (b) akekho ekuhlanganeni kwesishayamtsetfo ngaphandle kwemvume esimeni

lapho imitsetfomgomo netibopho tetishayamtsetfo tibeka kulahlekelwa bulunga.

(c) ayekela kuba lilunga lelicembu lelimkhetsile lowo muntfu njengelilunga lesishayamtsetfo.

[Sigatjana (3) sivalwe ngesigaba 4 seMtsetfo weLishumi wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2003. nangekwesigaba 4 seMtsetfo wesiChibiyelo seLishumi naKune seMtsetfosisekelo wanga-2008]

(4) Tikhala tesishayamtsetfo sesifundza kumele tigcwaliswe ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe.

sifungo noma siciniseko 107. Ngembi kwekutsi emalunga esishayamtsetfo sesifundza acale kwenta imisebenti yawo

yesishayamtsetfo, kumele afunge noma avume ngekutibopha kutsi atawutsembeka kuRiphabhulikhi futsi atawutfobela uMtsetfosisekelo, loku akwenta ngekutibopha ngekulandzela iShejuli 2.

sikhatsi sekusebenta kwesishayamtsetfo sesifundza 108. (1) Sishayamtsetfo sesifundza sikhetfwa kutsi sisebente iminyaka lesihlanu.

(2) Uma ngabe sishayamtsetfo sesifundza sihlakatwa ngekulandzela sigaba 109, noma uma ngabe kuphela sikhatsi sekusebenta kwaso, Ndvunankhulu wesifundza, ngesimemetelo semtsetfo, kumele abite futsi abeke tinsuku telukhetfo, lolumele lubanjwe kungakapheli emalanga langu-90 kusukela ngelilanga sishayamtsetfo sihlakatiwe, noma lilanga lekuphelelwa sikhatsi kwaso. Simemetelo semtsetfo sekubita nekumisa emalanga elukhetfo singakhishwa ngembi noma ngemuva kwekuphela kwesikhatsi sekusebenta kwesishayamtsetfo.

[Sigatjana (2) sivalwe ngesigaba 1 seMtsetfo weSine wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1999.]

66

67

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

(3) Uma ngabe imiphumela yelukhetfo lwesishayamtsetfo sesifundza ayikacinisekiswa ngalesikhatsi lesibekwe esigabeni 109 noma uma ngabe lukhetfo lubekwe eceleni yinkantolo, Mengameli ngesimemetelo semtsetfo, kumele abite futsi abeke tinsuku telukhetfo lolunye, lokumele lubanjwe kungakapheli emalanga langu-90 ngemuva kwekuphela kwaleso sikhatsi noma ngemuva kwelilanga lukhetfo lolwabekwa eceleni ngalo.

(4) Sishayamtsetfo sesifundza siyakwati kusebenta kusukela ngesikhatsi sihlakateka noma ngesikhatsi kuphela sikhatsi sekusebenta kwaso, kuze kube lilanga lelisembili kwelilanga lekucala lelukhetfo lwesishayamtsetfo lesisha sesifundza.

kuhlakatwa kwesishayamtsetfo sesifundza kungakapheli sikhatsi saso sekusebenta 109. (1) Ndvunankhulu wesifundza kumele ahlakate sishayamtsetfo sesifundza uma ngabe

sishayamtsetfo – (a) sitsatsa sincumo lesisekela lokuhlakatwa lesesekelwe linyenti lemalunga aso;

futsi (b) iminyaka lemitsatfu seyiphelile sishayamtsetfo sakhetfwa.

(2) Loyo loliBambela laNdvunankhulu kumele ahlakate sishayamtsetfo uma ngabe – (a) kunesikhala kulesikhundla saNdvunankhulu; futsi (b) sishayamtsetfo sehluleka kukhetsa Ndvunankhulu lomusha kungakapheli

emalanga langu-30 ngemuva kwekuvela kwalesikhala.

Tikhatsi tekuhlangana netekuphumula 110. (1) Emuva kwelukhetfo, umhlangano wekucala wesishayamtsetfo sesifundza kumele

ubanjwe ngesikhatsi nangelusuku loluncunywe lijaji lelibekwe nguSomajaji, kepha loku kwenteke kungakapheli emalanga langu-14 ngemuva kwekumenyetelwa kwemiphumela yelukhetfo. Sishayamtsetfo sesifundza singancuma tikhatsi nebudze baleminye imihlangano yaso kanye netikhatsi tekuphumula.

[Sigatjana 1 sivalwe ngesigaba 9 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(2) Ndvunankhulu wesifundza angabita sishayamtsetfo sesifundza kutsi site emhlanganweni lophutfumako nganoma ngusiphi sikhatsi kutewudzingidza ludzaba loluphutfumako.

68

(3) Sishayamtsetfo sesifundza singancuma indzawo lesitawuvama kuhlanganela kuyo.

bosomlomo nemasekela abosomlomo 111. (1) Emhlanganweni wekucala ngemuva kwelukhetfo, noma uma ngabe kunesidzingo

sekugcwalisa sikhala, sishayamtsetfo sesifundza kumele sikhetse Somlomo kanye neliSekela laSomlomo emalungeni aso.

(2) LiJaji lelimiswe nguSomajaji kumele lengamele lukhetfo lwaSomlomo. Somlomo wengamela lukhetfo lweliSekela laSomlomo.

[Sigatjana (2) sivalwe ngesigaba 9 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(3) Inchubo lemiswe eNcenyeni A kuShejuli 3 isebenta elukhetfweni lwaSomlomo kanye neliSekela laSomlomo.

(4) Sishayamtsetfo sesifundza singakhipha Somlomo noma liSekela laSomlomo esikhundleni ngesincumo lesisentile. Linyenti lemalunga esishayamtsetfo kumele libe khona ngesikhatsi kwemukelwa lesincumo.

(5) Ngekwemitsetfomgomo netibopho taso, sishayamtsetfo sesifundza singakhetsa emalungeni aso labanye labangaba bosihlalo kutewulekelela Somlomo neliSekela laSomlomo.

Tincumo 112. (1) Ngaphandle uma ngabe uMtsetfosisekelo ubeka ngalokunye –

(a) linyenti lemalunga esishayamtsetfo sesifundza kumele libe khona ngembi kwekutsi kungatsatfwa livoti leMtsetfosivivinyo noma sichibiyelo seMtsetfosivivinyo.

(b) lokungenani linyenti lemalunga langulokunye kulokutsatfu kumele libe khona ngembi kwekutsi kungatsatfwa livoti lanoma nguluphi lolunye ludzaba embi kwesishayamtsetfo; futsi

(c) tonkhe tindzaba letisembili kwesishayamtsetfo sesifundza kumele tincunywe ngelinyenti lemavoti lafakiwe.

(2) Lilunga lesishayamtsetfo sesifundza lelihola umhlangano alinawo emandla ekuvota lokusincumo, kepha – (a) kumele lente livoti lesincumo uma ngabe kunelinani lemavoti lalinganako

etinhlangotsini totimbili; futsi

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

69

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

(b) lingenta livoti lelisincumo uma ngabe ludzaba kumele luncunywe ngekusekelwa ngemavoti lokungenani emalunga langulokubili kokutsatfu esishayamtsetfo.

emalungelo etitfunywa letingesuswa kutishayamtsetfo tetifundza 113. Titfunywa tesifundza letingesuswa eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza tingaba khona,

futsi tingakhuluma, kutishayamtsetfo tetifundza, emakomitini ato, kepha tingete tavota. Sishayamtsetfo singadzinga kutsi sitfunywa lesingesuswa sibe khona kusishayamtsetfo noma emakomitini aso.

emandla etishayamtsetfo tetifundza 114. (1) Ekusebentiseni emandla aso sishayamtsetfo sesifundza –

(a) singabuketa, siphasise, sichibele noma sicitse uMtsetfosivivinyo losembi kwesishayamtsetfo sesifundza; noma

(b) singabumba noma sakhe umtsetfo, ngaphandle kweMtsetfosivivinyo wetetimali.

(2) Sishayamtsetfo sesifundza kumele sibeke tindlela – (a) tekugcizelela kutsi yonkhe imitimba yembuso lephetse kulesifundza iyakwati

kusebentela sona; kanye (b) nekubeka liso –

(i) ekusetjentisweni kwemagunya nguMkhandlu wesifundza lowengamele, lokufaka kusetjentiswa kwemtsetfo; kanye

(ii) nakunoma ngusiphi sikhungo sembuso wesifundza.

bufakazi noma imininingwane embi kwetishayamtsetfo tetifundza 115. Sishayamtsetfo sesifundza noma nawaphi emakomiti aso –

(a) singabita noma ngubani umuntfu ete embi kwaso kutewetfula bufakazi lobucinisekisiwe noma akhiphe emabhuku;

(b) singafuna noma siphi sikhungo noma umuntfu ete kuso; (c) singaphocelela, ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe noma imitsetfomgomo

noma tibopho, noma muphi umuntfu kutsi alalele noma ente lokufuneka etigatjaneni(a) noma (b); futsi

(d) singemukela ticelo, tinkhulumo kanye nalokuletfwe ngunoma ngubaphi bantfu noma tikhungo letitsintsekako.

70

kutilawula, lokuchubekako netinchubo tetishayamtsetfo tetifundza 116. (1) Sishayamtsetfo sesifundza nemakomiti aso –

(a) singabeka siphindze siphatse emalungiselelo aso angekhatsi, tinchubeko netinchubo; futsi

(b) singenta imitsetfomgomo netibopho mayelana nemisebenti yaso, sinakekele kumelwa nekufaka sandla ngekwentsandvo yelinyenti, kusebentela bavoti, kungabi namfihlo nekufaka sandla kwemmango etinchubekweni tembuso.

(2) Lemitsetfomgomo netibopho tesishayamtsetfo sesifundza kumele tente kube khona – (a) kusungulwa, kubunjwa, emandla, imisebenti, tinchubo kanye nebudze

bekusebenta kwemakomiti; (b) kufaka sandla etinchubekweni tawo kumacembu lamancane lokuhambisana

nentsandvo yelinyenti; (c) lusito lwetimali nelwekuphatsa kulinye ngalinye licembu letembusave

lelimelwe kusishayamtsetfo, lokulingana nekumelwa kwalo, kuze licembu ngalinye nemholi walo likwati kwenta imisebenti yalo kusishayamtsetfo; futsi

(d) kuhlonishwa kwemholi welicembu lelikhulu kunawo onkhe lamacembu etembusave laphikisako kusishayamtsetfo, njengeMholi welicembu leliPhikisako.

emalungelomvume 117. (1) Emalunga esishayamtsetfo sesifundza netitfunywa teMkhandlu waVelonkhe

weTifundza – (a) anelilungelomvume lekukhuluma kusishayamtsetfo nasemakomitini awo,

ngekulandzela imitsetfomgomo netibopho tawo; futsi (b) akanawubekwa licala noma amangalelwe, aboshwe, advonse sigwebo noma

ahlawule – (i) nganoma yini lekayisho, ayikhipha, noma ayiletsa kusishayamtsetfo

noma nguliphi likomidi lawo; noma (ii) nganoma yini ngesizatfu sentfo lekayishilo, ayikhipha noma ayiniketa

sishayemtsetfo noma likomidi laso. (2) Lamanye emalungelomvume kanye nekuvikeleka kwesishayamtsetfo sesifundza

kanye nemalunga aso kungabekwa ngumtsetfo wavelonkhe.

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

71

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

(3) Imiholo, tibonelelo netinzuzo letikhokhelwa emalunga esishayamtsetfo sesifundza ayincitfo-ngco lecondzene nesiKhwama sesiFundza seMali.

kungenela kwemmango nekufaka sandla kwawo kutishayamtsetfo tetifundza 118. (1) Sishayamtsetfo sesifundza kumele –

(a) sicinisekise kufaka sandla kwesive etinchubeni tekushaya umtsetfo naletinye tinchubo tetishayamtsetfo nemakomiti; futsi

(b) siphatse umsebenti waso ngendlela leselubala, sibambe imihlangano yaso newemakomiti aso, ebaleni, kepha tinyatselo letidzingekile tingatsatfwa – (i) kutewucondziswa kungeniswa kwesive, lokufaka nekungeniswa

kwebemitfombo yetindzaba, kusishayamtsetfo nasemakomitini aso; (ii) kwenta kutsi kube khona kuseshwa kwemuntfu, lapho kufanele khona,

kwalela kungena kwanoma ngumuphi umuntfu noma kukhishelwa ngaphandle kwanoma ngumuphi umuntfu.

(2) Sishayamtsetfo sesifundza akumelanga sencabele ummango, kufaka ekhatsi bemitfombo yetindzaba, kunoma ngumuphi umhlangano wekomiti ngaphandle uma kufanelekile futsi kunebulungiswa kwenta njalo emmangweni loselubala wentsandvo yelinyenti.

kwetfulwa kwemtsetfosivivinyo 119. Ngemalunga eMkhandlu loweNgamele sifundza kuphela noma likomidi noma lilunga

lesishayamtsetfo sesifundza labangetfulwa uMtsetfosivivinyo embi kwesishayamtsetfo; kepha lilunga leMkhandlu loweNgamele leliphetse tetimali kuleso sifundza kuphela lelingatfula uMtsetfosivivinyo wetetimali embi kwesishayamtsetfo.

imitsetfosivivinyo yeTimali 120. (1) UMtsetfosivivinyo nguMtsetfosivivinyo wetetimali uma -

(a) waba imali; (b) ubeka tintsela, tinhlawulo netimali letibhadalwako; (c) ucitsa noma wehlisa, noma uniketela ngekucolelwa macondzana, nanoma

ngutiphi tintsela tesifundza, tinhlawulo, netimali letibhadalwako; noma (d) ugunyata tindleko-ngco esiKhwameni sesiFundza seMali.

72

(2) UMtsetfosivivinyo wetetimali akumelanga utsintsane nalolunye ludzaba ngaphandle - (a) kweludzaba lolweyamile loluhambisana nekwabiwa kwemali; (b) kwekubekwa kucitfwa noma kukhishwa kwetintsela tesifundza, tinhlawulo

noma timali letibhadalwako; (c) kuniketwa kwekucolelwa macondzana, nanoma ngutiphi tintsela tesifundza,

tinhlawulo, netimali letibhadalwako; noma (d) kugunyatwa kwetindleko-ngco esiKhwameni sesiFundza seMali.

(3) UMtsetfo wesiFundza kumele wente kube khona inchubo sishayamtsetfo lesichibiyela ngayo uMtsetfosivivinyo wetetimali.

[Sigaba 120 sivalwe ngesigaba 3 seMtsetfo weSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

kuvunyelwa kwemtsetfosivivinyo 121. (1) Ndvunankhulu wesifundza kumele avumele aphindze futsi asayine

uMtsetfosivivinyo lophasiswe sishayamtsetfo sesifundza ngekwaleSahluko noma, uma anekungabata ngekuhambisana neMtsetfosisekelo kwaloMtsetfosivivinyo, awubuyisele emuva kusishayamtsetfo uyobuyeketwa kabusha.

(2) Uma ngabe ngemuva kwekubuyeketwa kabusha kweMtsetfosivivinyo uyakwenetisa ngalokugcwele loku Ndvunankhulu bekanekungabata ngako, Ndvunankhulu kumele awamukele aphindze futsi awusayine lowoMtsetfosivivinyo, kepha uma ngabe ungakwenetisi ngalokugcwele loko kungaba kwakhe, Ndvunankhulu kumele – (a) awuvumele aphindze futsi awusayine lowo Mtsetfosivivinyo; noma (b) awutfumele eNkantolo yeMtsetfosisekelo kutsi incume ngekuhambisana

kwawo neMtsetfosisekelo. (3) Uma ngabe iNkantolo yeMtsetfosisekelo incuma kutsi uMtsetfosivivinyo

uyabambisana neMtsetfosisekelo, Ndvunankhulu kumele awuvumele aphindze futsi awusayine.

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

73

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

sicelo semalunga esishayamtsetfo eNkantolo yemtsetfosisekelo 122. (1) Emalunga esishayamtsetfo angacondzisa sicelo eNkantolo yeMtsetfosisekelo

sekutfola sincumo lesibeka kutsi uMtsetfo wesifundza lowemukelwe noma lophasisiwe noma incenye yawo awuhambisani neMtsetfosisekelo.

(2) Sicelo – (a) kumele sesekelwe lokungenani ngemalunga langemaphesenti langu-20

esishayamtsetfo; futsi (b) kumele sentiwe kungakapheli emalanga langu-30 ngemuva kwekutsi

uMtsetfo wesifundza ubusiswe waphindze futsi wasayinwa nguNdvunankhulu. (3) Inkantolo yeMtsetfosisekelo ingancuma kutsi loMtsetfo wesifundza noma incenye

yawo lekunesicelo ngawo ngekwesigatjana (1) awunawo emandla kuze iNkantolo incume mayelana nalesicelo, uma ngabe – (a) loku kuyadzingeka kuze tinjongo tebulungiswa tifezeke; futsi (b) lesicelo sibonakala sengatsi sitawuphumelela.

(4) Uma ngabe lesicelo asiphumeleli iNkantolo yeMtsetfosisekelo ingaphocelela labo labafake lesicelo kutsi betfwale tindleko ngaphandle uma ngabe lesicelo besibonakala sengatsi sitawuphumelela.

kushicelelwa kwemitsetfo yetifundza 123. Umtsetfosivivinyo lobusiswe waphindze futsi wasayinwa nguNdvunankhulu uba

nguMtsetfo wesifundza, futsi kumele ushicelelwe masinyane, ucale kusebenta uma sewushicelelwe noma ngelusuku lolubekwe ngulowo Mtsetfo.

kulondvolotwa kwemitsetfo yetifundza ngalokuphephile 124. Ikhophi leyetfwele lesayiniwe yeMtsetfo wesiFundza ibufakazi lobuphelele betimiso

talowo Mtsetfo, kantsi kumele kutsi uniketwe iNkantolo yeMtsetfosisekelo kutsi iwulondvolote ngemuva kwekushicelelwa kwawo.

Labangamele Tifundza

ligunya lekwengamela letifundza 125. (1) Ligunya lekwengamela esifundzeni lisemahlombe aNdvunankhulu waleso sifundza.

74

(2) Ndvunankhulu usebentisa emandla ekwengamela futsi wenta nemisebenti leniketwe leso sikhundla ngekubonisana nalamanye emalunga eMkhandlu loweNgamele sifundza – (a) kuphumelelisa imitsetfo yesifundza esifundzeni; (b) kuphumelelisa yonkhe imitsetfo yavelonkhe lengaphasi kweluhlu

lolukuShejuli 4 noma 5 ngaphandle uma ngabe uMtsetfosisekelo noma uMtsetfo wePhalamende usho lokunye;

(c) kusebentisa kulesifundza, imitsetfo yavelonkhe lengaphandle kweluhlu lolukuShejuli 4 na-5, kuphatfwa kwayo kwehliselwe kuso nguMtsetfo wePhalamende; futsi

(d) kutfutfukisa nekusebentisa inchubomgomo yesifundza; (e) kuhlanganisa imisebenti yeminyango yahulumende wesifundza; (f) kwakha nekubumba imitsetfo yesifundza; kanye (g) nekwenta noma ngimiphi leminye imisebenti leniketwe Sigungu

lesengamele semkhandlu wesifundza nguMtsetfosisekelo noma nguMtsetfo wePhalamende.

(3) Sifundza sineligunya lekuphatsa ngekwesigatjana (2)(b) kuze kufike esigabeni kuphela lapho sifundza sinawo emandla ekuphatsa futsi sesikwati kutsatsa lomtfwalo ngalokungiko. Hulumende wavelonkhe, ngetinyatselo temtsetfo naletinye, kumele asite tifundza kutsi titfutfukise kukwati kuphatsa kwato lokudzingekile kuze tisebentise ngalokungiko lamandla ato nekwenta imisebenti yato lephawulwe esigatjaneni (2).

(4) Noma ngukuphi kungcubutana lokusukela emandleni ekuphatsa esifundza mayelana nanoma ngumuphi umsebenti kumele kutfunyelwe eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza utewutsatsa sincumo ngako kungapheli emalanga langu-30 kusukela ngalolusuku lokwatfunyelwa ngalo.

(5) Ngaphasi kwembandzela wesigaba 100, kuphunyeleliswa kwemitsetfo yesifundza kungumsebenti weSigungu lesengamele kuphela sesifundza.

(6) Sigungu sesifundza lesengamele kumele sisebente ngekulandzela – (a) uMtsetfosisekelo; kanye (b) nemtsetfosisekelo wesifundza, uma ngabe umtsetfosisekelo wesifundza

uphasisiwe.

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

75

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

kuniketwa kwemisebenti 126. Lilunga leMkhandlu loweNgamele wesifundza linganiketa noma waphi emandla noma

umsebenti lokumele uchutjwe noma wentiwe ngekweMtsetfo wePhalamense noma ngekweMtsetfo wesifundza, liwanikete uMkhandlu waMasipala lokuniketwa –

(a) kumele kulandzele sivumelwano emkhatsini walelo lunga leMkhandlu wesifundza lelitsintsekako neleMkhandlu waMasipala;

(b) kumele kuhambisane naloMtsetfo lokusetjentiswa kwalawo mandla noma kwentiwa kwalowo msebenti lokungaphasi kwawo; futsi

(c) kucala kusebenta ngesimemetelo semtsetfo lesentiwe nguNdvunankhulu.

emandla nemisebenti yaboNdvunankhulu 127. (1) Ndvunankhulu wesifundza unemandla nemisebenti leniketwe lesikhundla

nguMtsetfosisekelo nanoma ngumuphi lomunye umtsetfo. (2) Ndvunankhulu wesifundza wetfweswe umtfwalo –

(a) wekubusisa nekusayina iMitsetfosivivinyo; (b) wekubuyisela emuva kusishayamtsetfo uMtsetfosivivinyo kutsi ubuyeketwe

kabusha kungahambisani kwawo neMtsetfosisekelo; (c) wekutfumela uMtsetfosivivinyo eNkantolo yeMtsetfosisekelo kutsi

itsatse sincumo ngekuhambisana noma ngekungahambisani kwawo neMtsetfosisekelo;

(d) wekubitela sishayamtsetfo sesifundza emhlanganweni lophutfumako ngenhloso yekutsi sente umsebenti lophutfumako;

(e) wekubeka emakhomishani eluphenyo; kanye (f) newekubita luhlololuvo esifundzeni ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe.

kukhetfwa kwaboNdvunankhulu 128. (1) Emhlanganweni waso wekucala ngemuva kwekukhetfwa kwaso, noma uma ngabe

kunesidzingo sekugcwalisa sikhala, sishayamtsetfo sesifundza kumele sikhetse emalungeni aso umuntfu lomsikati noma lomdvuna lotawuba nguNdvunankhulu wesifundza.

(2) LiJaji lelimiswe nguSomajaji kumele lengamele lukhetfo lwaNdvunankhulu. Inchubo lemiswe eNcenyeni A kuShejuli 3 isebenta elukhetfweni lwaNdvunakhulu.

[Sigatjana (2) sivalwe ngesigaba 10 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

(3) Lukhetfo lwekuvala sikhala sesikhundla saNdvunankhulu kumele lubanjwe ngesikhatsi nangelusuku loluncunyiwe nguSomajaji, kepha kungakendluli emalanga langu-30 ngemuva kwekuvela kwaleso sikhala.

[Sigatjana (3) sivalwe ngesigaba 10 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

kucala kwaNdvunankhulu esikhundleni 129. Umuntfu lokhetfwe njengaNdvunankhulu, kumele atsatse sikhundla sakhe angakapheli

emalanga lasihlanu akhetsiwe ngekufunga noma ngekuvuma ngekutibophela kutsi utakwetsembeka kuRiphabhulikhi aphindze atfobele uMtsetfosisekelo ngekulandzela iShejuli 2.

sikhatsi sekuba sesikhundleni kwaboNdvunankhulu 130. (1) Sikhatsi sekuba sesikhundleni saNdvunankhulu sicala ekutsatfweni kwesikhundla

sidzimate siphele uma kuvela sikhala noma uma umuntfu lokhetfwe kutsi abe nguNdvunankhulu lolandzelako atsatse sikhundla.

(2) Kute umuntfu lovumeleke kutsi abambe sikhundla sekuba nguNdvunankhulu ngetulu kwemahlandla lamabili, kepha uma umuntfu lokhetselwe kuvala sikhala esikhundleni saNdvunankhulu, sikhatsi lesisemkhatsini kwekukhetfwa kwakhe, nekukhetfwa kwaNdvunankhulu lolandelako asitsatfwa njengesikhatsi sekuba sesikhundleni.

(3) Sishayamtsetfo sesifundza, ngesincumo lesitsatfwe ngelivoti lelesekelwe ngemalunga aso langulokubili kulokutsatfu, singamsusa Ndvunankhulu esihlalweni kuphela ngaleti tizatfu – (a) kwephulwa lokukhulu kweMtsetfosisekelo noma umtsetfo; (b) kutiphatsa kabi kakhulu; noma (c) kwehluleka kwenta imisebenti lebekelwe leso sikhundla.

(4) Noma ngubani lokhishwe esikhundleni sekuba nguNdvunankhulu ngekulandzela sigatjana (3)(a) noma (b), akumelanga atfole umvuzo wekuba kuleso sikhundla, kantsi futsi akumelanga atfole litfuba lekubekwa kunoma ngusiphi sikhundla sembuso.

76

77

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

emabambela aboNdvunankhulu 131. (1) Uma Ndvunankhulu angekho, noma angakwati kwenta umsebenti wesikhunlda

sakhe, noma uma sikhundla saNdvunankhulu singenamuntfu, lowo lobambe sikhundla njengalokulandzelako uba liBambela laNdvunankhulu ngekulandzelana kwato – (a) Lilunga leMkhandlu loweNgamele lelibekwe nguNdvunankhulu; (b) Lilunga leMkhandlu loweNgamele lelibekwe ngulamanye emalunga

eMkhandlu; (c) Somlomo, sidzimate lesishayamtsetfo sikhetse lomunye wemalunga aso.

(2) LiBambela laNdvunankhulu linemtfwalo, emagunya, nemisebenti lefanako naleyo yaNdvunankhulu.

(3) Ngembi kwekucala kutsatsa lemitfwalo, emandla nemisebenti yaNdvunankhulu, liBambela laNdvunankhulu kumele lifunge noma livume ngekutibophela kwetsembeka kuRiphabhulikhi nekutfobela uMtsetfosisekelo ngekulandzela iShejuli 2.

imikhandlu leyeNgamele 132. (1) UMkhandlu loweNgamele wesifundza ubunjwe nguNdvunankhulu, njengenhloko

yeMkhandlu, kanye nangemalunga langekho ngaphasi kwalasihlanu, futsi langengci eshumini, lakhetfwa nguNdvunankhulu emalungeni esishayamtsetfo sesifundza.

(2) Ndvunankhulu wesifundza ubeka malunga eMkhandlu loweNgamele, awanike emandla nemisebenti, futsi angawasusa etikhundleni.

kutiphendvulela kanye nemitfwalo 133. (1) Emalunga eMkhandlu loweNgamele wesifundza anekutiphendvulela ngemisebenti

yekwengamela laniketwe yona nguNdvunankhulu. (2) Emalunga eMkhandlu loweNgamele anemitfwalo ngekuhlanganyela kanye

nemuntfu ngamunye wekutiphendvulela kusishayamtsetfo ngekuchuba kwawo emagunya awo kanye nekwenta imisebenti yawo.

(3) Emalunga eMkhandlu loweNgamele kumele – (a) asebente ngekulandzela uMtsetfosisekelo, futsi

78

(b) anikete sishayamtsetfo imibiko legcwele ngetikhatsi letivamile ngetindzaba letingaphasi kwawo.

kuchubeka kwemikhandlu yekweNgamela ngemuva kwelukhetfo 134. Uma kubanjwe lukhetfo lwesishayamtsetfo sesifundza, uMkhandlu loweNgamele

nemalunga awo achubeka asebente kuze kube sikhatsi lapho lowo muntfu lokhetfwe kuba nguNdvunankhulu sishayamtsetfo lesilandzelako angene esikhundleni.

kufunga noma kuvuma ngekutibopha 135. Ngembi kwekutsi emalunga eMkhandlu loweNgamele acale kwenta imisebenti yawo,

kumele afunge noma avume ngekutibophela kwetsembeka kwawo kuRiphabhulikhi kanye nekutfobela uMtsetfosisekelo, lokhu akwenta ngekulandzela Shejuli 2.

kutiphatsa kwemalunga emkhandlu loweNgamele 136. (1) Emalunga eMkhandlu loweNgamele kumele atiphatse ngekuhambisana nelucwebu

lwekutiphatsa lolumiswe ngumtsetfo wavelonkhe. (2) Emalunga eMkhandlu loweNgamele akakavunyelwa –

(a) kwenta lomunye umsebenti lowaholelako; (b) kutiphatsa ngendlela lengahambisani netikhundla tawo, noma atfolakale

esimeni lesingadala kungcubutana emkhatsini kwemsebenti wawo kanye netifiso tawo tangasese; noma

(c) kusebentisa tikhundla tawo noma nanoma nguluphi lolunye lwati lolusetandleni tawo ngenhloso yekutizuzela lokutsite, noma ngendlela yekusita noma ngumuphi lomunye umuntfu ngendlela lengakafaneli.

kuntjintjwa kwemagunya nemisebenti 137. Ndvunankhulu ngekusebentisa simemetelo semtsetfo angantjintjela kulelinye lilunga

leMkhandlu loweNgamele – (a) kuphatfwa kwanoma ngumuphi umtsetfo lebewuniketwe lelinye lilunga;

noma (b) nanoma ngiluphi ligunya noma umsebenti loniketwe lelinye lilunga

ngekwemtsetfo.

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

79

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

kunikwa kwesikhashana kwemagunya nemisebenti 138. Ndvunankhulu anganika lilunga leMkhandlu loweNgamele noma nguwaphi emagunya

nemisebenti yalelinye lilunga lelingekho esikhundleni salo, noma lelingakwati kusebentisa lawo magunya ekwenteni umsebenti.

kungenelela kwesifundza kuhulumende wasekhaya 139. (1) Uma ngabe hulumende wasekhaya ehluleka noma angafezi umsebenti

wekuphatsa lobekwe ngumtsetfo, Sigungu sesifundza lesengamele lesitsintsekako singangenelela ngekutsi sitsatse tinyatselo letifanele kucinisekisa kufezekisa kwaleso sibopho, lokufaka – (a) kukhipha umyaleto uye eMkhandlwini waMasipala, uchaza lizinga

lalokwehluleka kufezekisa tibopho taso uphindze ubeke tinyatselo lekumele titsatfwe kuze uhlangabetane netibopho taso; futsi

(b) kutsatsa nanoma ngukuphi kuphatfwa kwemtsetfo noma sente umsebenti kulowo masipala uma ngabe kunesidzingo kwentela - (i) kugcina lizinga lavelonkhe noma kutfolakale lizinga lelemukelekile

nalelidzingekeko ekwentiweni kwemisebenti; (ii) kuvimbela tento letingakalungi letitsetfwe ngumasipala letikhinyabeta

lemunye masipala noma sifundza sonkhana; noma (iii) kugcina lubumbano kutemnotfo.

(c) kuhlakata uMkhandlu waMasipala bese kukhetfwa umphatsi kudzimate kumenyetelwa kukhetfwa kweMkhandlu waMasipala lomusha, uma kunetimo letivelele letidzinga kutsatfwa kwesinyatselo lesinjalo.

(2) Uma Sigungu sesifundza lesengamele singenelela ekuphatfweni kwamasipala ngekulandzela sigatjana (1)(b) - (a) kumele sitfumele satiso lesibhaliwe salokungenelela -

(i) kulilunga leKhabhinethi lelinemtfwalo wetindzaba tabohulumende basekhaya; kanye

(ii) nakusishayamtsetfo lesitsintsekako kanye nakUmkhandlu weTifundza, kungakapheli emalanga langu-14 ngemuva kwekucala kwalokungenelela;

(b) lokungenelela kumele kuphele uma -

80

(i) lilunga leKhabhinethi lelinemtfwalo wetindzaba tabohulumende basekhaya lingakwemukeli lokungenelela kungakapheli emalanga langu-28 ngemuva kwekucala kwalokungenelela noma ngasekupheleni kwaleso sikhatsi lingakakwemukeli lokungenelela; noma

(ii) uMkhandlu ungakwemukeli lokungenelela kungakapheli emalanga langu-180 ngemuva kwekucala kwalokungenelela noma ngasekupheleni kwaleso sikhatsi ungakwemukeli lokungenelela; futsi

(c) uMkhandlu kumele, ngalesikhatsi lokungenelela kusachubeka, ubuyekete lokungenelela njalo kantsi ungaphindze wente tiphakamiso letifanelekile kuSigungu sesifundza lesengamele.

(3) Uma uMkhandlu waMasipala uhlakatwa ngekulandzela sigatjana (1)(c) - (a) Sigungu sesifundza lesengamele kumele ngekusheshisa setfule satiso

lesibhaliwe ngalokuhlakatwa - (i) kulilunga leKhabhinethi lelinemtfwalo wetindzaba tabohulumende

basekhaya; kanye (ii) nakusishayamtsetfo lesitsintsekako kanye nakUmkhandlu weTifundza;

kantsi (b) lokuhlakatwa kucala kusebenta ngemuva kwemalanga langu-14 ngemuva

kwelilanga lekwemukelwa kwalesatiso nguMkhandlu ngaphandle uma sibekelwe eceleni ngulelo lunga leKhabhinethi noma nguMkhandlu ngembi kwekuphela kwalawo malanga langu-14.

(4) Uma masipala angeke akwati noma ehluleka kufeza tibopho ngekulandzela uMtsetfosisekelo noma ngekwemtsetfo tekwemukela umcombelelotimali noma letinye tinyatselo tekungenisa imali letidzingekile kuphumelelisa umcombelelotimali, sishayamtsetfo sesifundza lesitsintsekako kumele singenelele ngekutsatsa tinyatselo letifanelekile kuze kutewucinisekiswa kutsi lomcombelelotimali noma leto tinyatselo tekungenisa imali tiyemukelwa, lokufaka ekhatsi kuhlakata uMkhandlu waMasipala kanye - (a) nekukhetsa umphatsi kudzimate kumenyetelwe kukhetfwa kweMkhandlu

waMasipala lomusha; kanye (b) nekwemukela umcombelelotimali wesikhashana noma tinyatselo tekungenisa

imali kuze kubonelelwe kuchubeka nekusebenta kwalomasipala.

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

81

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

(5) Uma masipala, ngenca yekungahambi kahle kwetintfo mayelana netetimali, atitfola njalo ehluleka kakhulu kuhlangabetana netibopho takhe tekwetfula tinsita letisisekelo noma kuhlangabetana netibopho takhe kutetimali, noma avuma kuts akakwati kuhlangabetana nemitfwalo yakhe noma netibopho takhe kutetimali, leSigungu sesifundza lesengamele lesitsintsekako kumele - (a) sisukumise lisu lekuvuselela lelihlose ekucinisekiseni kuphumelela

kwamasipala kuhlangabetana nemitfwalo yakhe yekwetfula tinsita letisisekelo noma kuhlangabetana netibopho takhe kutetimali, lokumele - (i) kube lisu lelisukunyiswa ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe; futsi (ii) libophe masipala ekuchubeni ligunya lekushaya umtsetfo

nelekwengamela, kepha kufikela ezingeni lelidzingekile kutsi kusonjululwe lokungahambi kahle kwetintfo kutetimali; siphindze

(b) sihlakate uMkhandlu waMasipala, uma lomasipala angakwati noma ehluleka kwemukela tinyatselo temtsetfo, lokufaka ekhatsi umcombelelotimali noma letinye tinyatselo tekungenisa imali, letidzingekile kutsi kuphunyeleliswe lelisu lekuvuselela, bese - (i) sikhetsa umphatsi kudzimate kumenyetelwe kukhetfwa kweMkhandlu

waMasipala lomusha; kanye (ii) samukela umcombelelotimali wesikhashana noma tinyatselo

tekungenisa imali noma letinye tinyatselo tekuphumelelisa lelisu lekuvuselela kuze kubonelelwe kuchubeka nekusebenta kwalomasipala; noma

(c) uma uMkhandlu waMasipala ungahlakatwa ngekulandzela indzima(b), sitsatse umtfwalo wekuphumelelisa lelisu lekuvuselela kuze kufike ezingeni lapho lomasipala angakwati noma ehluleka kusebentisa lelisu lekuvuselela.

(6) Uma Sigungu sesifundza lesengamele singenelela kumasipala ngekulandzela sigatjana (4) noma (5), kumele setfule satiso lesibhaliwe ngalokungenelela - (a) kulilunga leKhabhinethi lelinemtfwalo wetindzaba tabohulumende

basekhaya; kanye (b) nakusishayamtsetfo lesitsintsekako kanye nakUmkhandlu weTifundza,

kungakapheli emalanga langu-7 ngemuva kwekucala kwalokungenelela. (7) Uma Sigungu sesifundza lesengamele singakwati noma sehluleka noma

singafinyeleli ngalokwenelisako ekuchubeni lamandla noma ekwenteni lemisebenti

82

lephawulwe esigatjaneni (4) noma (5), Sigungu savelonkhe lesengamele kumele singenelele ngekulandzela sigatjana (4) noma (5) esikhundleni seSigungu sesifundza lesengamele lesitsintsekako.

(8) Umtsetfo wavelonkhe ungalawula kusetjentiswa kwalesigaba, lokufaka ekhatsi netinhlelo letisungulwa ngulesigaba.

[Sigaba 139 sivalwe ngesigaba 4 seMtsetfo weLishumi naKunye wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2003.]

Tincumo tesigungu lesengamele 140. (1) Sincumo saNdvunankhulu wesifundza kumele sibhalwe phasi uma ngabe -

(a) sentiwe ngekulandzela umtsetfo; noma (b) sinemiphumela yetemtsetfo.

(2) Sincumo saNdvunankhulu kumele sibhalwe siphindze futsi sisayinwe lilunga leMkhandlu loweNgamele uma ngabe leso sincumo siphatselene nemsebenti loniketwe lelo lunga.

(3) Tatiso, imitsetfo kanye naleminye imitsetfomgomo lephatselene nekushaywa kwemtsetfo kumele ummango ukwati kuyitfola.

(4) Umtsetfo wesifundza ungachaza lizinga, ngendlela lekumele lemitsetfomgomo lephawulwe esigatjaneni (3)- (a) yetfulwe ngayo embi kwesishayamtsetfo sesifundza; futsi (b) ivunywe sishayamtsetfo sesifundza.

Tiphakamiso tekungatsembakali 141. (1) Uma ngabe sishayamtsetfo sesifundza, ngelinyenti lemalunga aso, samukela

siphakamiso sekungatsembakali kweMkhandlu loweNgamele wesifundza lokungafaki ekhatsi Ndvunankhulu, Ndvunankhulu kumele abumbe loMkhandlu loweNgamele kabusha.

(2) Uma ngabe sishayamtsetfo sesifundza, ngelinyenti lemalunga aso, samukela siphakamiso sekungatsembakali kwaNdvunankhulu, Ndvunakhulu kanye nalawa lamanye emalunga eMkhandlu loweNgamele kumele bashiye etikhundleni.

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

83

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

IMitsetfosisekelo yetiFundza

kuvunywa kwemitsetfosisekelo yetifundza 142. Sishayamtsetfo sesifundza singaphasisa umtsetfosisekelo wesifundza noma , lapho

kufanelekile, singachibiyela umtsetfosisekelo waso uma ngabe emalunga lalinani lelingalokubili kulokutsatfu avotela kwesekela lowo Mtsetfosivivinyo.

lokucuketfwe ngumtsetfosisekelo weTifundza 143. (1) Umtsetfosisekelo wesifundza, noma sichibiyelo sawo, akumelanga ungcubutane

naloMtsetfosisekelo, kepha ungabeka – (a) tikhungo letishaya umtsetfo noma tekwengamela netinchubo letehlukile

kuleto letibekwe kuleSAHLUKO; noma (b) tikhungo, kusebenta, ligunya nelizinga lenkhosi yekutalwa, lapho kudzingeke

khona. (2) Tiphakamiso letikumtsetfosisekelo wesifundza noma sichibiyelo sawo

ngekulandzela tindzima (a) noma (b) tesigatjana (1) – (a) kumele tihambisane netimiso letisesigabeni 1 kanye neSAHLUKO 3; futsi (b) tingeke tinikete sifundza emandla nemisebenti –

(i) lewela ngaphandle kwemandla esifundza ngekweShejuli 4 noma 5; noma

(ii) lewela ngaphandle kwalawo mandla nemisebenti leniketwe sifundza nguletinye tigaba teMtsetfosisekelo.

kucinisekiswa kwemitsetfosisekelo yetifundza 144. (1) Uma ngabe sishayamtsetfo sesifundza sesiphasise noma sesichibiyele

umtsetfosisekelo, Somlomo wesishayamtsetfo sesifundza kumele etfule lombhalo walomtsetfosisekelo noma sichibiyelo semtsetfosisekelo eNkantolo yeMtsetfosisekelo utewucinisekiswa.

(2) Kute umbhalo wemtsetfosisekelo wesifundza noma sichibiyelo sawo lesingaba ngumtsetfo iNkantolo yeMtsetfosisekelo ingakacinisekisi kutsi - (a) lombhalo uphasiswe ngekulandzela sigaba 142; nekutsi (b) wonkhe lombhalo uhambisana nesigaba 143.

84

kusayinwa, kushicilelwa nekulondvolotwa kwemitsetfosisekelo yetifundza 145. (1) Ndvunankhulu wesifundza kumele abusise aphindze asayine umbhalo

wemtsetfosisekelo wesifundza noma sichibiyelo salomtsetfosisekelo locinisekiswe yiNkantolo yeMtsetfosisekelo.

(2) Umbhalo lesewubusiswe waphindze wasayinwa nguNdvunankhulu kumele ushicilelwe kuGazethi yaHulumende yavelonkhe kutsi uma sewushicilelwe ucale kusebenta ngaleso sikhatsi noma ngelusuku lolulandzela kushicilelwa kwalombhalo lolubekwe ngekulandzela lowo mtsetfosisekelo noma lesichibiyelo sawo.

(3) Lombhalo wemtsetfosisekelo wesifundza losayiniwe noma sichibiyelo sawo ubufakazi lobuphelele betimiso tawo, futsi ngemuva kwekushicilelwa kwawo kumele kutsi uniketwe iNkantolo yeMtsetfosisekelo kutsi iwulondvolote.

Imitsetfo lengcubutanako

kungcubutana emkhatsini kwemtsetfo wavelonkhe newesifundza 146. (1) Lesigaba sisebenta esimeni lapho khona kunekungcubutana emkhatsini

kwemtsetfo wavelonkhe kanye nemtsetfo wesifundza longaphasi kwaloluhlu lolukuShejuli 4.

(2) Umtsetfo wavelonkhe losebenta ngekufanana eveni lonkhe uba ngetulu kwemtsetfo longcubutana nawo wesifundza uma ngabe letimo letilandzelako tigcwaliseka - (a) Umtsetfo wavelonkhe uphatselene neludzaba lolungeke luphatseke kahle

ngemtsetfo lobekwe tifundza ngekwehlukana kwato; (b) Umtsetfo wavelonkhe utsintsa ludzaba, lolumele lusetjentiswe kahle, ludzinga

kufanana eveni lonkhe, futsi lomtsetfo wavelonkhe wenta kube khona lokufanana ngekubeka – (i) tinchubo nemazinga; (ii) luhlakamsebenti; noma (iii) tinchubomgomo tavelonkhe.

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

85

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

(c) Lomtsetfo wavelonkhe udzingekela - (i) kugcinwa kwekuvikeleka kwavelonkhe; (ii) kugcinwa kwelubumbano lwetemnotfo; (iii) kuvikelwa kwekuhweba ngekuhlanganyela mayelana nekusatjalaliswa

kwemphahla lokuhwetjwa ngayo, temnotfo, imisebenti nebasebenti; (iv) kugcugcutela temnotfo ngaphandle kweminyele yetifundza; (v) kugcugcutela kulingana kanye nematfuba lalinganako ekufinyelela

kubohulumende; noma (vi) kuvikeleka kwemvelo.

(3) Umtsetfo wavelonkhe uba ngetulu kwemtsetfo wesifundza uma ngabe umtsetfo wavelonkhe uhlose kuncandza sento sesifundza lesingakalungi – (a) lesingakhinyabeta umnotfo noma kuphepha kwalesinye sifundza noma live

lonkhana; noma (b) lesivimbela kusetjentiswa kwenchubomgomo yetemnotfo yavelonkhe.

(4) Uma kunembango mayelana nekutsi ngabe umtsetfo wavelonkhe uyadzingeka ngekwenjongo leyendlalwe esigatjaneni (2)(c), futsi lowo mbango uletfwe ngembi kwenkantolo kutsi iwusombulule, inkantolo kumele inake kwemukelwa noma kucitfwa kwalowo mtsetfo nguMkhandlu weTifundza.

(5) Umtsetfo loshaywe sifundza ngiwo lophakeme kunemtsetfo wavelonkhe lapho khona sigatjana (2) noma (3) singasebenti.

(6) Umtsetfo losukunyiswe ngekulandzela uMtsetfo wePhalamende noma uMtsetfo wesifundza ungasebenta kuphela uma lowo mtsetfo wemukelwe nguMkhandlu weTifundza.

(7) Uma Umkhandlu weTifundza ungafiki esincumeni emalangeni langu-30 ekuhlanganeni kwawo kwekucala ngemuva kwekundluliselwa kwemtsetfo kuwo, lowo mtsetfo kumele kutsi utsatfwe ngekutsi wemukelwe nguloMkhandlu.

(8) Uma Umkhandlu weTifundza ungawemukeli umtsetfo lowendluliselwe kuwo ngekwesigatjana (6), kumele, kungakapheli emalanga langu-30 utsatse lesincumo, wetfule tizatfu tekungemukeli lomtsetfo esigungwini lesendlulisela lomtsetfo kuwo.

SEHLUKO 6: TIFUNDZA

lokunye kungcubutana 147. (1) Uma ngabe kukhona kungcubutana emkhatsini kwemtsetfo wavelonkhe netimiso

temtsetfosisekelo wesifundza mayelana – (a) neludzaba lapho uMtsetfosisekelo uncuma noma ufuna kutsi kushaywe

umtsetfo wavelonkhe, lomtsetfo wavelonkhe ngiwo lotawusebenta ngetulu kwaleto timiso temtsetfosisekelo wesifundza letitsintsekako;

(b) nekungenela kwavelonkhe ngekulandzela sigaba 44(2), umtsetfo wavelonkhe usebenta ngetulu kwaleso simiso semtsetfosisekelo wesifundza; noma

(c) neludzaba lolumayelana netintfo letikuloluhlu lolukuShejuli 4, sigaba 146 sisebenta sengatsi lencenye yemtsetfosisekelo wesifundza letsintsekako bekungumtsetfo wesifundza lophawulwe kuleso sigaba.

(2) UMtsetfo wavelonkhe lophawulwe esigabeni 44(2) uba ngetulu kwemtsetfo wesifundza etintfweni letishiwo kuloluhlu lolukuShejuli (5).

kungcubutana lokungasombululeki 148. Uma ngabe umbango mayelana nekungcubutana kungete kwasonjululwa yinkantolo,

umtsetfo wavelonkhe utawuba nemandla ngetulu kwemtsetfo wesifundza noma ngetulu kwemtsetfosisekelo wesifundza.

lizinga lemtsetfo longahlulwa 149. Sincumo senkantolo kutsi umtsetfo unemandla ngetulu kwalomunye asiwenti lona

lomunye umtsetfo ungasasebenti, kepha lomtsetfo lomunye awusebenti ngaleso sikhatsi kusenaloko kungcubutana.

kuhunyushwa kwekungcubutana 150. Uma ngabe kucutjungulwa kungcubutana lokukhona emkhatsini kwemtsetfo wavelonkhe

nemtsetfo wesifundza noma nemtsetfo wavelonkhe kanye nemtsetfosisekelo wesifundza, tonkhe tinkantolo kumele tikhetse kuhunyushwa lokufanele kwalowo mtsetfo noma umtsetfosisekelo lokuvikela lokungcubutana, ngetulu kwanoma ngukuphi lokunye kuhunyushwa lokubanga kungcubutana.

86

87

SEHLUKO 7: HULUMENDE WASEKHAYA

seHlUko 7 HULUMENDE WASEKHAYA

lizinga labomasipala 151. (1) Umkhakha wahulumende wasekhaya ubunjwe bomasipala, lekumele basungulwe

ngumtsetfo eveni lonkhe leRiphabhulikhi. (2) Ligunya lekwengamela nekushaya umtsetfo lamasipala lisemahlombe eMkhandlu

waMasipala. (3) Masipala unelilungelo lekubusa, ngekutisungulela yena, yonkhe imisebenti

yahulumende wasekhaya emiphakatsini yakhe, ngaphasi kwembandzela wekulandzela umtsetfo wavelonkhe newesifundza, njengoba kubekiwe kuMtsetfosisekelo.

(4) Bohulumende wavelonkhe newesifundza akumelanga batsikamete noma bavimbele likhono noma lilungelo lamasipala lekusebentisa emandla akhe noma lekwenta imisebenti yakhe.

Tinhloso tahulumende wasekhaya 152. (1) Tinhloso tahulumende wasekhaya –

(a) kuniketa hulumende wentsandvo yelinyenti nalokwati kusebentela imiphakatsi;

(b) kuniketa lusito emmangweni ngendlela lenekusimama; (c) kunconota kutfutfuka kwetenhlalakahle netemnotfo; (d) kutfutfukisa indzawo lephephile nalenemphilo; (e) kugcugcutela kumbandzakanywa kwemmango netinhlangano temiphakatsi

etindzabeni tahulumende wasekhaya. (2) Masipala kumele atame ngemandla akhe etimali nangekukhona kwakhe kuphatsa,

kuphumelelisa lemigomo lebekwe esigatjaneni (1).

imisebenti yekutfutfukisa yabomasipala 153. Masipala kumele –

(a) ahlele aphindze alawule kuphatfwa kwawo, kuhlelwa kwetimali lekabelwe tona, kanye netinchubo tekuhlela kuniketa tidzingonchanti lizinga

88

leliphakeme, futsi atfutfukise temphilo nentfutfuko yetemnotfo wemmango; futsi

(b) afake sandla etinhlelweni tekutfutfukisa kuvelonkhe nasesifundzeni.

bomasipala kuhulumende welubambiswano 154. (1) Bohulumende wavelonkhe nebetifundza, ngekushaya imitsetfo naletinye tinyatselo,

kumele basite futsi balekelele bomasipala kucinisa likhono labo lekuphatsa imisebenti yabo, kusebentisa emandla abo nekwenta imisebenti yabo.

(2) Umtsetfosivivinyo wavelonkhe noma wesifundza lotsintsa lizinga, tikhungo, emandla noma imisebenti yahulumende wasekhaya kumele ushicilelwe kuze ummango uphefumule ngawo ungakangeniswa ePhalamende noma kusishayamtsetfo sesifundza ngendlela levumela hulumende wasekhaya lohlelekile, bomasipala nalabanye bantfu labatsintsekako litfuba lekwenta tiphakamiso ngalomtsetfosivivinyo.

kubunjwa kwabomasipala 155. (1) Kukhona letigaba letilandzelako taboMasipala -

(a) Sigaba A: Masipala lonemandla laphelele amasipala kanye neligunya lekushaya umtsetfo endzaweni yakhe.

(b) Sigaba B: Masipala lohlanganyela nesigaba C samasipala lapho indzawo yakhe iphelela khona emandla amasipala kanye neligunya lekushaya umtsetfo endzaweni yakhe.

(c) Sigaba C: Masipala lonemandla amasipala kanye newekushaya umtsetfo endzaweni lefaka ekhatsi tindzawo letingetulu kwayinye tamasipala.

(2) Umtsetfo wavelonkhe kumele uchaze letinhlobo letehlukene tamasipala letingasungulwa kusinye ngasinye sigaba.

(3) Umtsetfo wavelonkhe kumele – (a) usungule indlela yekuncuma kutsi indzawo ifanele nini kuba namasipala

munye wesigaba A noma kunini lapho indzawo ifanele kuba nabomasipala besigaba B nesigaba C;

(b) usungule indlela netinchubo tekuncuma ngeminyele yamasipala Sigungu lesitimele; futsi

(c) ngekulandzela sigaba 229, wente tiphakamiso tekwabela bomasipala emandla

SEHLUKO 7: HULUMENDE WASEKHAYA

89

SEHLUKO 7: HULUMENDE WASEKHAYA

ngalokufanele kanye nemisebenti uma ngabe indzawo inabomasipala besigaba B nesigaba C. Kwabiwa kwemandla nemisebenti emkhatsini wamasipala wesigaba B namasipala wesigaba C kungehluka ekwabiweni kwemandla nemisebenti walomunye masipala wesigaba B kanye nalowo masipala wesigaba C.

(4) Umtsetfo lophawulwe esigatjaneni (3) kumele unake sidzingo sekuniketa lusito lwamasipala ngalokulinganako nangendlela lenekusimama.

(5) Sishayamtsetfo sesifundza kumele sincume ngetinhlobo letehlukene tabomasipala lekumele tisungulwe esifundzeni.

(6) Hulumende ngamunye wesifundza kumele asungule bomasipala esifundzeni sakhe ngendlela levumelana nemtsetfo loshaywe ngekulandzela tigatjana (2) na-(3) ngekwemtsetfo noma ngaletinye tinyatselo; kumele - (a) ente kube khona kwengamela nekuncedza hulumende wasekhaya

esifundzeni; futsi (b) atfutfukise intfutfuko yemandla ahulumende wasekhaya kwenta bomasipala

kutsi bakhone kwenta imisebenti yabo nekutsi bakwati kwengamela lokucondzene nabo.

(6A) Uma letimfuneko letihlongotwe esigatjaneni (3)(b) tingeke taphumelela ngaphandle kwekutsi umnyele wamasipala agabancele emnyeleni wesifundza - (a) lowo mnyele wamasipala ungancunywa ekugabanceni kwemnyele

wamasipala, kepha kuphela - (i) ngekuvumelana nesifundza lesitsintsekako; futsi (ii) ngemuva kwekutsi letigungu tekwengamela tetifundza tibe

tigunyatwe ngumtsetfo wavelonkhe kutsi usungule masipala ngekhatsi kwalendzawo yamasipala; futsi

(b) umtsetfo wavelonkhe - (i) ngaphasi kwembandzela wesigatjana (5), unganiketela ngekusungulwa

kuleyo ndzawo yamasipala kweluhlobo lwamasipala lokuvunyelenwe ngalo emkhatsini kwaletifundza letitsintsekako;

(ii) unganiketela ngeluhlakamsebenti lwekusetjentiswa kweligunya lekwengamela lesifundza kuleyo ndzawo yamasipala kanye namacondzana nalowo masipala; futsi

(iii) unganiketela ngekucutjungulwa kabusha kweminyele yabomasipala

90

uma sinye setifundza letitsintsekako sihocisa kwesekela kwaso umnyele lomiswe ngekulandzela indzima(a).

[Sigatjana (6A) singeniswe ngesigaba 1 seMtsetfo 87 wanga-1998.]

(7) Hulumende wavelonkhe ngaphasi kwetimiso letisesigatjaneni 44, kanye nabohulumende betifundza unemandla ekushaya neligunya lekuphatsa, kwelusa, kusebenta ngalokufanele kwabomasipala kwemisebenti yabo mayelana neluhlu lwetintfo letihlelwe kuShejuli 4 na-5, ngekucondzisa kusetjentiswa kwemandla abomasipala ekuphatsa lashiwo esigabeni 156 (1).

emandla nemisebenti yabomasipala 156. (1) Masipala uneligunya lekwengamela futsi unelilungelo lekuphatsa –

(a) tindzaba tahulumende wasekhaya letihleliswe eNcenyeni B yeShejuli 4 neNcenye B yeShejuli 5; kanye

(b) nanoma nguluphi ludzaba loluniketwe masipala ngumtsetfo wavelonkhe noma ngumtsetfo wesifundza.

(2) Masipala angabeka aphindze aphatse imitsetfo-sigodzi kuze kusebenteke ngendlela lekahle kwetindzaba lanelilungelo lekutiphatsa.

(3) Ngaphasi kwembandzela wesigaba 151 (4), umtsetfo-sigodzi wamasipala longcubutana nemtsetfo wavelonkhe noma wesifundza awusebenti. Uma ngabe kunekungcubutana kwemtsetfo-sigodzi wamasipala nemtsetfo wavelonkhe wesifundza longasebenti ngenca yalokungcubutana lokushiwo esigabeni 149, lomtsetfo-sigodzi wamasipala kumele utsatfwe ngekutsi uyasebenta kuleso sikhatsi lowo mtsetfo ungasebenti.

(4) Hulumende wavelonkhe nabohulumende betifundza kumele babele masipala, ngesivumelwano, nanganoma nguyiphi imibandzela, kuphatfwa kweludzaba lolubekwe eNcenyeni A seShejuli 4 noma iNcenye A seShejuli 5 lesiphatselene nahulumende wasekhaya uma ngabe - (a) loludzaba lungaphatseka ngendlela lengiyo ekhaya; noma (b) masipala unawo emandla ekuluphatsa.

(5) Masipala unelilungelo lekusebentisa emandla laphatselene neludzaba lolusondzelene naloludzingekako, ekwenteni imisebenti yakhe.

SEHLUKO 7: HULUMENDE WASEKHAYA

91

SEHLUKO 7: HULUMENDE WASEKHAYA

kubunjwa nekukhetfwa kwemikhandlu yabomasipala 157. (1) umkhandlu wamasipala ubunjwe –

(a) ngemalunga lakakhetfwe ngekulandzela tigatjana (2) na-(3); noma (b) uma ngabe kubekwe ngumtsetfo wavelonkhe -

(i) emalunga lakhetfwe nguleminye iMikhandlu yaboMasipala kutsi atewumela leyo Mikhandlu leminye; noma

(ii) omabili emalunga lakhetfwe ngekulandzela indzima(a) nemalunga lakhetfwe ngekulandzela indzinyana(i) yalendzima.

[Sigatjana (1) sivalwe ngesigaba 1(a) seMtsetfo weSiphohlongo wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2002.]

(2) Kukhetfwa kwemalunga eMkhandlu waMasipala njengoba kushiwo esigatjaneni (1)(a) kumele kulandzele umtsetfo wavelonkhe, lekumele ubeke indlela – (a) yekumelwa ngalokunekulingana lokumiswe encenyeni yalomasipala yeluhlu

lwebavoti lwavelonkhe futsi lebeka ngekukhetfwa kwemalunga kuloluhlu lwemagama lowakhiwe ngekulandzela kukhetsa kwelicembu, noma

(b) yekumelwa ngalokunekulingana njengoba kuchaziwe esigatjaneni(a) kuhlangene nenchubo yekumelwa ngemawadi lokumiswe encenyeni yalomasipala yeluhlu lwebavoti lwavelonkhe.

(3) Indlela yelukhetfo ngekulandzela sigatjana (2) kumele iholele, jikelele, kumiphumela yekumelwa ngelinani lekuvotelwa kwelicembu letembusave.

[Sigatjana (3) sivalwe ngesigaba 1(b) seMtsetfo weSiphohlongo wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2002.]

(4) (a) Uma ngabe lendlela yelukhetfo ifaka kumelwa kwemawadi, kubekwa kwemawadi kumele kwentiwe Sigungu lesitimele lesibekwe ngekulandzela, futsi lesisebenta ngekulandzela, tincumo netimiso letibekwe ngumtsetfo wavelonkhe.

(b) Uma umnyele wamasipala uye wabekwa ngekulandzela sigaba 155 (6A), liwadi lelibekwe ngekhatsi kwalowo mnyele wamasipala akumelanga ligabancele emnyeleni wesifundza lesitsintsekako.

[Sigatjana (4) sivalwe ngesigaba 2 seMtsetfo weSitsatfu wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1998.] � [Umugca (b) ucitfwe ngesigaba 3 seMtsetfo weLishumi naKubili wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2005] �

SEHLUKO 7: HULUMENDE WASEKHAYA

(5) Umuntfu angavota endzaweni yamasipala kuphela uma ngabe lowo muntfu ubhaliswe encenyeni yalomasipala eluhlwini lwebavoti lwavelonkhe.

(6) Umtsetfo wavelonkhe lophawulwe esigatjaneni (1)(b) kumele usungule indlela levumela emacembu netimfuno letibonakalako kuloMkhandlu waMasipala kwenta kubekwa etikhundleni, kube ngulokulingana kahle kuloMkhandlu waMasipala lapho lokubekwa etikhundleni kwentelwe khona.

bulunga bemikhandlu yabomasipala 158. (1) Sonkhe sakhamuti lesinelilungelo lekuvotela uMkhandlu waMasipala sinelilungelo

lekumela bulunga beMkhandlu, ngaphandle – (a) kwanoma ngubani locashwe, noma losebenta, kumasipala futsi ahola

kulokucashwa noma kusebenta, futsi angakacolelwa kulokungavumeleki ngekwemtsetfo wavelonkhe;

(b) kwanoma locashiwe, noma losebentela uMbuso kulelinye lizinga, futsi lekaholelwako kulokucashwa noma lowo msebenti, longakavumeleki kuba lilunga laloMkhandlu ngemtsetfo wavelonkhe;

(c) kwanoma ngubani longakavumeleki kuvotela Sigungu saVelonkhe noma longakavumeleki ngekwesigaba 47 (1)(c),(d) noma (e) kuba lilunga leSigungu saVelonkhe;

(d) kwelilunga leSigungu saVelonkhe, sitfunywa seMkhandlu waVelonkhe weTifundza, noma lilunga lesishayamtsetfo sesifundza, kepha lokungavumeleki akusebenti elungeni leMkhandlu waMasipala lelimele hulumende wasekhaya eMkhandlwini waVelonkhe; noma

(e) kwelilunga lalomunye uMkhandlu waMasipala; kepha longakavumeleki akusebenti elungeni leMkhandlu waMasipala lelimele lowo Mkhandlu kulomunye uMkhandlu waMasipala esigabeni lesehlukile.

(2) Umuntfu longavumeleki kuba lilunga leMkhandlu waMasipala ngekwesigatjana (1) (a),(b),(d) noma (e) angaba lilunga laloMkhandlu kuphela nje ngaphasi kweminyele nemibandzela lebekwe ngumtsetfo wavelonkhe.

(3) Tikhala temisebenti Emikhandlwini waMasipala kufanele tigcwatjiswe ngekwekushaywa kwemtsetfo kwavelonkhe.

[Sigatjana (3) sengetwe ngesigaba 4 seMtsetfo weLishumi neSihlanu wekuChitjiyelwa kweMtset- fosisekelo wanga-2008 nangeMtsetfo weLishumi neSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2009.]

92

93

SEHLUKO 7: HULUMENDE WASEKHAYA

sikhatsi sekusebenta kwemikhandlu yabomasipala 159. (1) Sikhatsi sekusebenta kweMkhandlu waMasipala angeke sendlule iminyaka

lesihlanu, njengekuncuma kwemtsetfo wavelonkhe. (2) Uma uMkhandlu waMasipala uhlakatwa ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe, noma uma sikhatsi sawo siphela, lukhetfo kumele lubanjwe kungakapheli emalanga langu-90 ngemuva kwelilanga lowo Mkhandlu uhlakatwe ngalo ngobe sikhatsi sawo siphelile. (3) UMkhandlu waMasipala, ngaphandle kweMkhandlu loye wahlakatwa kulandzela kungenenela ngekulandzela sigaba 139, uyachubeka nekuba neligunya lekusebenta kusukela ngalesikhatsi uhlakatwe ngaso noma sikhatsi sawo siphelile, kudzimate kumenyetelwe uMkhandlu lomusha lokhetsiwe.

[Sigaba 159 sivalwe ngesigaba 1 seMtsetfo weSibili wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1998.] �

Tichubo tangekhatsi 160. (1) Umkhandlu waMasipala –

(a) wenta tincumo mayelana nekusetjentiswa kwawo onkhe emandla kanye nayo yonkhe imisebenti yamasipala;

(b) kumele ukhetse sihlalo wawo; (c) ungakhetsa likomidi lekwengamela kanye nalamanye emakomiti; futsi (d) ungacasha bantfu labadzingekile kutsi utewenta imisebenti yawo ngelizinga

lelifanele. (2) Lemisebenti lelandzelako uMkhandlu waMasipala ungete wayaba -

(a) kuphasisa imitsetfo-sigodzi; (b) kwemukela umcombelelotimali; (c) kubeka tintsela naleminye imitselo, imitsedlwana netimali letibhadalwako;

kanye (d) kukhulisa imalimboleko.

(3) (a) linyenti lemalunga eMkhandlu waMasipala kumele libe khona ngembi kwekutsi kuvotelwe noma ngabe nguluphi ludzaba.

(b) Yonkhe imibuto lephatselene neludzaba lolushiwo esigatjaneni (2) incunywa ngesincumo lesitsetfwe nguMkhandlu waMasipala lesesekelwe livoti lelinyenti lemalunga awo.

94

(c) Yonkhe leminye imibuto lesembi kweMkhandlu waMasipala incunywa linyenti lemavoti lafakiwe.

(4) Kute imitsetfomgomo lengaphasiswa nguMkhandlu waMasipala ngaphandle uma ngabe – (a) onkhe emalunga aloMkhandlu aniketwe satiso ngesikhatsi lesenele; futsi (b) umtsetfo-sigodzi lophakanyisiwe ushicelelwe kuze sive sikwati kwetfula

tincumo ngawo. (5) Umtsetfo wavelonkhe ungancoma indlela yokuncuma –

(a) bukhulu beMkhandlu waMasipala; (b) kutsi uMkhandlu waMasipala ungalikhetsa yini likomidi lekwengamela noma

naliphi likomidi; noma (c) bukhulu belikomidi lekwengamela noma naliphi likomidi leMkhandlu

waMasipala. (6) Umkhandlu waMasipala ungenta imitsetfomgomo lechaza imitsetfo netibopho –

(a) tetinchubo tangekhatsi; (b) temisebenti yawo netinchubo; futsi (c) tekusungulwa, kubunjwa, tinchubo, emandla, imisebenti netinchubo

temakomiti tawo. (7) Umkhandlu waMasipala kumele uchube imisebenti yawo ngendlela lengenamfihlo,

futsi ungavala kutsi bantfu bangakungeneli kuhlangana kwawo noma kwemakomiti awo, kuphela uma ngabe kufanelekile kwenta njalo uma kubukwa lenhlobo yemsebenti lowentiwako.

(8) Emalunga eMkhandlu weMasipala kumele akwati kufaka sandla enchubeni yawo naleyo yemakomiti awo ngendlela – (a) levumela emacembu nemibono yawo kutsi ibonakale kuloMkhandlu futsi

imelelwe ngendlela lefanele; (b) lehambelana nentsandvo yelinyenti; futsi (c) lengacondziswa ngumtsetfo wavelonkhe.

emalungelomvume 161. Umtsetfo wesifundza ngekulandzela imibandzela yemtsetfo wavelonkhe ungabeka

emalungelomvume nekukhuseleka kweMikhandlu yaboMasipala nemalunga ayo.

SEHLUKO 7: HULUMENDE WASEKHAYA

95

SEHLUKO 7: HULUMENDE WASEKHAYA

kushicilelwa kwemitsetfo-sigodzi yamasipala 162. (1) Umtsetfo-sigodzi wamasipala ungasebenta kuphela ngemuva kwekushicilelwa

kwawo kugazethi yembuso yesifundza lesitsintsekako. (2) Igazethi yahulumende wesifundza kumele ishicilele imitsetfomgomo yamasipala

uma iceliwe ngulomasipala. (3) Imitsetfo-sigodzi yamasipala kumele itfolakale esiveni.

hulumende wasekhaya lohlelekile 163. UMtsetfo wePhalamende lobekwe ngekwenchubo lebekwe esigabeni 76 kumele –

(a) ubuke ngekuhlonishwa kwemitimba yabohulumende bavelonkhe nebetifundza lemele labomasipala; futsi

(b) uncume ngetinchubo lokutawutsi ngato hulumende wasekhaya akwati – (i) kutsintsana nahulumende wavelonkhe noma wesifundza; (ii) akhetse titfunywa letitawufaka sandla eMkhandlwini waVelonkhe

weTifundza; kanye (iii) kufaka sandla eluhlelweni lolwendlalwe emtsetfweni wavelonkhe

lohlongotwe esigabeni 221 (1)(c). [Indzima (b) ivalwe ngesigaba 4 seMtsetfo weSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

letinye tindzaba 164. Tonkhe tindzaba letiphatselene nahulumende wasekhaya letingakatsintfwa

kuMtsetfosisekelo tingachazwa ngumtsetfo wavelonkhe noma umtsetfo wesifundza ngaphasi kwetimiso temtsetfo wavelonkhe.

SEHLUKO 8: TINKANTOLO NEKUPHATFWA KWEBULUNGISWA

seHlUko 8 TINKANTOLO NEKUPHATFWA KWEBULUNGISWA

emandla etebulungiswa 165. (1) Emandla etemtsetfo eRiphabhulikhi asemahlombe etinkantolo.

(2) Tinkantolo titimele kepha tingaphasi kweMtsetfosisekelo kanye nemtsetfo kuphela, lekufanele tiwusebentise ngaphandle kwekukhetsa luhlangotsi nangaphandle kwekwesaba, kwekuvuna labanye noma kukhinyabeta.

(3) Kute umuntfu noma sikhungo sembuso lokumele sitsikamete kusebenta kwetinkantolo.

(4) Tikhungo tembuso, ngetinyatselo temtsetfo naletinye tinyatselo, kumele telekelele futsi tivikele tinkantolo kuze kucinisekiswe kutimela, kusebenta ngaphandle kwekukhetsa luhlangotsi, sitfunti, kufinyeleleka kanye nekusebenta ngemphumelelo kwetinkantolo.

(5) Umyalo noma sincumo lesikhishwe yinkantolo sibopha wonkhewonkhe kanye netikhungo tembuso lesisebenta kuto.

(6) Somajaji uyinhloko yetemtsetfo futsi usebentisa sibopho sekumiswa kanye nekucaphelwa kwemihambo nemazinga ekusetjentisweni kwemisebenti yetemtsetfo kuto tonkhe tinkantolo.

[Sigatjana (6) sengetwe nguMtsetfo weLishumi nesikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2012]

luhlelo lwetemtsetfo 166. Tinkantolo -

(a) yiNkantolo yeMtsetfosisekelo; (b) yiNkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala; (c) iNkantolo lePhakeme yaseNingizimu Afrika, kanye nanoma nguyiphi

inkantolo yekwendlulisela emacala lengasungulwa ngekulandzela uMtsetfo wePhalamende kutewulalela emacala latfunyelwe ngunobe nguyiphi inkantolo lenesitfunti lesifana neNkantolo lePhakeme yaseNingizimu Afrika;

(d) tiNkantolo taboMantji; kanye

96

97

SEHLUKO 8: TINKANTOLO NEKUPHATFWA KWEBULUNGISWA

(e) nanoma ngutiphi letinye tinkantolo letisungulwe noma letihlonishwa nguMtsetfo wePhalamende, lokufaka ekhatsi tinkantolo telizinga lelifana neleNkantolo lePhakeme yaseNingizimu Afrika noma tiNkantolo taboMantji.

[Sigaba 166 sivalwe ngesigaba 2 seMtsetfo weLishumi nesikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfo- sisekelo wanga-2012]

iNkantolo yemtsetfosisekelo 167. (1) INkantolo yeMtsetfosisekelo ibunjwe ngaSomajaji, liSekela laSomajaji kanye

nalamanye emajaji layimfica. [Sigatjana (1) sivalwe ngesigaba 11 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(2) Ludzaba lolusembi kweNkantolo yeMtsetfosisekelo kumele lulalelwe lokungenani ngemajaji lasiphohlongo.

(3) INkantolo yeMtsetfosisekelo – (a) yinkantolo lephakeme yeRiphabhuliki; futsi (b) ingancuma

(i) tindzaba temtsetfosisekelo; futsi (ii) nanome ngabe nguyiphi indzaba, uma iNkantolo yeMtsetfosisekelo

ivumela kundluliswa kwelicala ngetizatfu tekutsi lendzaba iveta liphuzu lekudzingidvwa lemtsetfo lekubaluleka kwemphakatsi jikelela lelidzinga kubukwa yiNkantolo; futsi

(c) yenta sincumo sekugcina ngekhatsi kwelulawulo lwayo. [Sigatjana (3) sivalwe ngesigaba 3 seMtsetfo weLishumi nesikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtset- fosisekelo wanga-2012]

(4) YiNkantolo yeMtsetfosisekelo kuphela – (a) lengancuma tindzaba lekuphikiswana ngato emkhatsini kwetitfunywa

tembuso ezingeni lavelonkhe noma lesifundza mayelana nelizinga ngekwemtsetfosisekelo, emandla kanye nemisebenti yanoma ngumuphi umnyango wembuso;

(b) ingancuma ngebumtsetfosisekelo weMtsetfosivivinyo noma wephalamende noma wesifundza, kepha loku ingakwenta esimeni lesicatjangwe esigabeni 79 noma 121;

(c) ingancuma ngeticelo letihlongotwe esigabeni 80 noma 122;

98

(d) ingancuma ngebumtsetfosisekelo besichibiyelo seMtsetfosisekelo; (e) ingancuma kutsi iPhalamende noma Mengameli wehlulekile kwenta

umsebenti ngekwesibopho semtsetfosisekelo, noma (f) ingacinisekisa umtsetfosisekelo wesifundza ngekulandzela sigaba 144.

(5) INkantolo yeMtsetfosisekelo ngiyo letsatsa sincumo sekugcina kutsi uMtsetfo wePhalamende, uMtsetfo wesifundza sento seMengameli siyahambelana yini neMtsetfosisekelo, futsi kumele icinisekise noma ngumuphi umyalo wekumisa lotsetfwe yiNkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala, yiNkantolo lePhakeme yaseNingizimu Afrika noma yinkantolo lenelizinga lelifanana naleti tinkantolo ngembi kwekutsi lowo myalo ube nemandla.

[Sigatjana (5) sivalwe ngesigaba 3 seMtsetfo weLishumi nesikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtset- fosisekelo wanga-2012]

(6) UMtsetfo wavelonkhe noma imitsetfomgomo yeNkantolo yeMtsetfosisekelo kumele ivumele umuntfu uma ngabe kunesidzingo sebulungiswa futsi nangemvumo yeNkantolo yeMtsetfosisekelo - (a) kuletsa ludzaba ngco eNkantolo yeMtsetfosisekelo; noma (b) kwendlulisela-ngco sikhalo eNkantolo yeMtsetfosisekelo lesisuka kulenye

inkantolo. (7) Ludzaba loluphatselene nemtsetfosisekelo lufaka noma yini lephatselene

nekuhunyushwa, kuvikela nekucinisekisa kusebenta kweMtsetfosisekelo.

iNkantolo lephakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala 168. (1) INkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala ibunjwe

ngeMengameli, liSekela laMengameli kanye nelinani lemajaji lekwendluliselwa kuwo emacala lelincunywe nguMtsetfo wePhalamende.

[Sigatjana (1) sivalwe ngesigaba 12 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(2) Ludzaba lolusembi kweNkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala kumele luncunywe linani lemajaji lelibekwe nguMtsetfo wePhalamende.

[Sigatjana (2) sivalwe ngesigaba 12 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

SEHLUKO 8: TINKANTOLO NEKUPHATFWA KWEBULUNGISWA

99

SEHLUKO 8: TINKANTOLO NEKUPHATFWA KWEBULUNGISWA

(3) (a) INkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala ingancuma emacala lakendluliselwa kuyo kunoma nguyiphi indzaba lesukela eNkantolo lePhakeme yaseNingizimu Afrika noma inkantolo lesezingeni lelifana neNkantolo lePhakeme yaseNingizimu Afrika, ngaphandle kwetindzaba letimayelana netemisebenti nobe kuncintisana ngendlela lengancunywa nguMtsetfo wePhalamende.

(b) Inkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdulisela emacala ingancuma kuphela (i) ticelo letendlulisiwe; (ii) tindzaba letiphatselene nekwendluliswa kwemacala; kanye (iii) nanoma nguluphi ludzaba lolungaletfwa kuyo esimeni lesichazwe

nguMtsetfo wePhalamende. [Sigatjana (3) sivalwe ngesigaba 4 seMtsetfo weLishumi nesikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtset-

fosisekelo wanga-2012]

iNkantolo lephakeme yaseNingizimu afrika 169. (1) INkantolo lePhakeme yaseNingizimu Afrika ingancuma –

(a) noma nguyiphi indzaba yemtsetfosisekelo ngaphandle kwalena - (i) iNkantolo yeMtsetfosisekelo levume kuyilalela ngco ngekulandzela

sigaba 167(6)(a); noma (ii) iniketwe nguMtsetfo wePhalamende kulenye inkantolo lizinga layo

lelifanana neleNkantolo lePhakeme yaseNingizimu Afrika; kanye (b) nanoma nguluphi ludzaba lolunganiketwa lenye inkantolo nguMtsetfo

wePhalamende. (2) INkantolo lePhakeme yaseNingizimu Afrika icuketse Ligumbi lelincunywe

nguMtsetfo wePhalamende, lekumele livumele – (a) kusungulwa kwemaGumbi, lanesihlalo sinye nobe letimbili kuliGumbi; kanye (b) nekuniketwa kwemandla emtsetfo kuliGumbi nobe sihlalo neliGumbi

(3) Ligumbi ngalinye leNkantolo lePhakeme yaseNingizimu Afrika – (a) linaMengameli weliJaji (b) linga neliSekela linye nobe langetulu aMengameli wemaJaji; futsi (c) linelinani lalamanye emajaji lancunywe ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe.

[Sigaba 169 sivalwe ngesigaba 5 seMtsetfo weLishumi nesikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfo-

sisekelo wanga-2012]

100

letinye tinkantolo 170. Tonkhe tinkantolo ngaphandle kwaleti lekushiwo kuto kutigaba 167, 168 na 169

tingancuma tindzaba letibekwe nguMtsetfo wePhalamende wavelonkhe kepha inkantolo yelizinga lelingaphasi kweNkantolo lePhakeme yaseNingizimu Afrika ingeke ikwati kubuka noma incume ngekuhambisana nemtsetfosisekelo kwanoma ngumuphi umtsetfo noma sento seMengameli. [Sigaba 170 sivalwe ngesigaba 6 seMtsetfo weLishumi nesikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfo- sisekelo wanga-2012]

Tinchubo tetiNkantolo 171. Tonkhe tinkantolo tisebenta ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe, futsi imitsetfomgomo

netibopho tato kumele tibekwe ngekwemtsetfo wavelonkhe.

emandla etinkantolo etindzabeni temtsetfosisekelo 172. (1) Uma ngabe sincumo mayelana nekuhambisana nemtsetfosisekelo kwendzaba

lewela ngaphasi kwemandla ayo, inkantolo – (a) kumele ibeke kutsi noma muphi umtsetfo noma sento lesingahambisani

neMtsetfosisekelo kasinamandla kuze kufike ezingeni lekungcubutana kwaso neMtsetfosisekelo; futsi

(b) ingenta noma muphi umyalo lolungile, nalofanelekile, lokufaka ekhatsi - (i) umyalo lokunciphisa kusebenta ngekubuyela emuva kwalokubekwa

kwekungasebenti; kanye (ii) nemyalo lomisa lokubekwa kwekungasebenti sikhatsi noma

lesingakanani iphindze ibeke nemibandzela, kuniketa siphatsimandla lesineligunya kutsi silungise leso siphosiso.

(2) (a) INkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala, iNkantolo lePhakeme noma inkantolo yelizinga lelifanako ingenta sincumo ngebumtsetfosisekelo beMtsetfo wePhalamende, uMtsetfo wesifundza, nanoma ngukuphi kutiphatsa kwaMengameli, kepha sincumo ngekungahambisani neMtsetfosisekelo asisebenti ngaphandle kwekucinisekisa yiNkantolo yeMtsetfosisekelo.

(b) inkantolo leyenta sincumo sekungasebenti ngekwemtsetfosisekelo inganiketa

SEHLUKO 8: TINKANTOLO NEKUPHATFWA KWEBULUNGISWA

101

SEHLUKO 8: TINKANTOLO NEKUPHATFWA KWEBULUNGISWA

sivimbelo sesikhashana, noma lolunye lusito lwesikhashana kumuntfu, noma ingake imise lelicala kuze kuphume sincumo seNkantolo yeMtsetfosisekelo ngekusebenta kweMtsetfo noma sento.

(c) Umtsetfo wavelonkhe kumele ubeke indlela yekwendluliselwa kwesincumo sekungahambisani nemtsetfosisekelo.

(d) noma ngumuphi umuntfu noma sikhungo sembuso lesinenshisekelo angendlulisela licala, noma afake sicelo, lesicondze-ngco eNkantolo yeMtsetfosisekelo kuze inkantolo icinisekise noma igucule sincumo senkantolo sekungahambisani nemtsetfosisekelo ngekulandzela lesigatjana.

emandla lekavele akhona enkantolo 173. Inkantolo yeMtsetfosisekelo, iNkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela

emacala kanye netiNkantolo letiPhakeme tinemandla lekavele akhona ekuvikela nekucondzisa inchubo letisebenta ngayo, kanye nekutfutfukisa umtsetfo lowetayelekile, tinake kuphela tinhloso tebulungiswa. [Sigaba 173 sivalwe ngesigaba 8 seMtsetfo weLishumi nesikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfo- sisekelo wanga-2012]

kukhetfwa kwetiphatsimandla temtsetfo 174. (1) Noma muphi umuntfu lomsikati noma lomdvuna lofundzele lomsebenti

ngalokwenele lofanelekile futsi nalokulungele kuba sesikhundleni, angakhetfwa njengesiphatsimandla setemtsetfo. Noma muphi umuntfu longakhetselwa kuba seNkantolo yeMtsetfosisekelo kumele aphindze abe sakhamuti saseNingizimu Afrika.

(2) Uma kukhetfwa tiphatsimandla tetemtsetfo, kufanele kubukwe sidzingo sekukhombisa ngalokwenabile kwakheka kwemmango waseNingizimu Afrika ngekwebunhlanga kanye nebulili.

(3) Mengameli njengenhloko yeSigungu savelonkhe lesengamele, ngemuva kwekubonisana neliKhomishani leMisebenti yeTemtsetfo nebaholi bemacembu lekamelwe esiGungwini saVelonkhe, ukhetsa Somajaji kanye neliSekela laSomajaji, futsi ngemuva kwekubonisana naleliKhomishani leMisebenti yeTemtsetfo, ukhetsa Mengameli kanye neliSekela laMengameli weNkantolo lePhakeme kunato tonkhe

SEHLUKO 8: TINKANTOLO NEKUPHATFWA KWEBULUNGISWA

yekweNdlulisela emacala. [Sigatjana (3) sivalwe ngesigaba 13 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(4) Lawa lamanye emajaji eNkantolo yeMtsetfosisekelo akhetfwa nguMengameli njengenhloko yeSigungu savelonkhe lesengamele ngemuva kwekubonisana naSomajaji nebaholi bemacembu lekamelwe esiGungwini saVelonkhe ngekulandzela lenchubo - (a) LiKhomishani leMisebenti yeTemtsetfo kufanele lilungise luhlu lwemagama

ebantfu labaphakanyiswa lolunemagama lamatsatfu ngetulu kwaleso sibalo sebantfu labafanele babekwe etikhundleni, bese liluyisa kuMengameli.

(b) Mengameli angabeka bantfu labakuloluhlu lwemagama, futsi kumele achazele leliKhomishani leMisebenti yeTemtsetfo, anikete netizatfu, uma labanye balabantfu labaphakanyisiwe bangemukeleki uma kusadzinga kutsi kubekwe labanye.

(c) LiKhomishani leMisebenti yeTemtsetfo kumele lengete kuloluhlu ngalamanye emagama laphakanyisiwe kantsi futsi Mengameli kumele abeke labo bebasele abatsatse kuloluhlu lolwengetiwe.

[Sigatjana (4) sivalwe ngesigaba 13 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(5) Ngato tonkhe tikhatsi, kumele lokungenani emalunga lamane eNkantolo yeMtsetfosisekelo kube bantfu lebebangemajaji ngesikhatsi bakhetselwa kuba seNkantolo yeMtsetfosisekelo.

(6) Mengameli kumele abeke amajaji ato tonkhe letinye tinkantolo ngekwelulekwa liKhomishani leMisebenti yeTemtsetfo.

(7) Letinye tiphatsimandla tetemtsetfo kumele tibekwe ngekulandzela uMtsetfo wePhalamende lokumele ucinisekise kutsi kubekwa, kukhushulwa, kuntjintjelwa kulenye indzawo noma kucoshwa noma tinyatselo tekucondziswa kwaletikhulu kwenteka ngaphandle kwekuvuna noma kukhetsa.

(8) Tingakacali kusebenta letiphatsimandla tetemtsetfo kumele tifunge noma tivume ngekutibopha, ngekulandzela iShejuli 2, kutsi titawuphakamisa tiphindze tivikele uMtsetfosisekelo.

102

103

SEHLUKO 8: TINKANTOLO NEKUPHATFWA KWEBULUNGISWA

kukhetfwa kwemabambela emaJaji 175. (1) Mengameli angabeka esikhundleni umuntfu lomsikati noma lomdvuna kusebenta

njengelibambela leliSekela laSomajaji nobe lijaji leNkantolo yeMtsetfosisekelo uma ngabe kunesikhala kulelinye lalamahhovisi noma uma umuntfu lobambe lelo lihhovisi angekho. Lokubekwa esikhundleni kumele kwentiwe ngesiphakamiso selilunga leKhabhinethi leliphetse kuphatfwa kwetebuLungiswa, ngekutsintsana naSomajaji, kantsi kukhetfwa njengelibambela leliSekela laSomajaji kumele kwentiwe kumarenki emajaji lakhetfwe kuNkantolo yeMtsetfosisekelo ngekulandzela sigaba 174(4).

[Sigatjana (1) sivalwe ngesigaba 14 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001 futsi sivalwe ngesigaba 9 seMtsetfo weLishumi nesikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2012.]

(2) Lilunga leKhabhinethi leliphetse kuphatfwa kwetebulungiswa kumele libeke emajaji latawubamba tikhundla tebujaji kuletinye tinkantolo ngemuva kwekubonisana nelijaji lelikhulu lalenkantolo lapho khona kutawusebenta lelijaji lelilibambela.

sikhatsi sekusebenta kanye nemiholo 176. (1) Lijaji leNkantolo yeMtsetfosisekelo libekwa esikhundleni kutsi lisebente sikhatsi

lesingavuseleleki seminyaka lelishumi nakubili, noma lidzimati lifike eminyakeni lengu-70, kuye ngaloko lokufika kucala, ngaphandle uma uMtsetfo wePhalamende welula lesikhatsi sekusebenta kweliJaji leNkantolo yeMtsetfosisekelo.

[Sigatjana (1) sivalwe ngesigaba 15 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(2) Lamanye emajaji aba sesikhundleni adzimate akhishwe ngekulandzela uMtsetfo wePhalamende.

(3) Imiholo, tibonelelo netinzuzo temajaji akumelanga tincishiswe.

kukhishwa esikhundleni 177. (1) Lijaji lingakhishwa esikhundleni kuphela nje uma ngabe –

(a) LiKhomishani leMisebenti yeTemtsetfo litfola kutsi lelo jaji alinawo emandla ekwenta umsebenti, lehluleka ngalokwendlulele kwenta umsebenti noma litfolakale linelicala lekutiphatsa kabi kakhulu; futsi

104

(b) Sigungu saVelonkhe sitsatsa sincumo sekutsi lelo jaji likhishwe esikhundleni, ngesincumo lesesekelwe ngemavoti lokungenani elinyenti lalokubili kulokutsatfu kwemalunga aso.

(2) Mengameli kumele akhiphe lijaji esikhundleni uma ngabe sincumo sekutsi lelo jaji likhishwe semukelwe.

(3) Mengameli, ngeseluleko seliKhomishani leMisebenti yeTemtsetfo, angemisa emsebentini lijaji leliphawulwe kulenchubo lebekwe esigatjaneni (1).

likhomishani lemisebenti yeTemtsetfo 178. (1) KuneliKhomishani leMisebenti yeTemtsetfo, lelibunjwe -

(a) nguSomajaji, lowengamela imihlangano yaleliKhomishani; (b) nguMengameli weNkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela

emacala; [Indzima(b) ivalwe ngesigaba 16 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(c) ngumunye Mengameli wemaJaji lokhetfwe boMengameli bemaJaji; (d) lilunga leKhabhinethi leliphetse tebulungiswa, noma lomunye lokhetfwe

ngulelo lunga leKhabhinethi; (e) bameli basemajajini lababili labenta lomsebenti labakhetfwe kulobungcweti

bebumeli kutsi bemele bameli balobungcweti bonkhana, futsi lababekwe nguMengameli;

(f) bameli lababili labenta lomsebenti labakhetfwe kulobungcweti bebumeli kutsi bemele bameli balobungcweti bonkhana, futsi lababekwe nguMengameli;

(g) ngumunye umfundzisi wemtsetfo lokhetfwe bafundzisi bemtsetfo emaNyuvesi aseNingizimu Afrika;

(h) bantfu labasitfupha lebakhetfwe Sigungu saVelonkhe emalungeni awo, lokungenani labatsatfu kubo lokungemalunga emacembu laphikisako lekamelwe kuleSigungu;

(i) titfunywa letine letingesuswa eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza letibekwe ngekuhlanganyela nguloMkhandlu ngelivoti lekwesekela lokungenani letifundza letisitfupha;

(j) bantfu labane lababekwe nguMengameli njengenhloko yeSigungu savelonkhe lesengamele, ngemuva kwekubonisana nebaholi bemacembu onkhe esiGungwini savelonkhe; kanye

SEHLUKO 8: TINKANTOLO NEKUPHATFWA KWEBULUNGISWA

105

SEHLUKO 8: TINKANTOLO NEKUPHATFWA KWEBULUNGISWA

(k) uma kubuyeketwa ludzaba loluphatselene-ngco neLigumbi leNkantolo lePhakeme, Mengameli wemaJaji walelo liGumbi kanye naNdvunankhulu wesifundza lesitsintsekako, noma lomunye lomiswe ngibo.

[Indzima (k) ivalwe ngesigaba 2 seMtsetfo weSibili wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1998 sigaba 16(b) seMtsetfo weSitfupha wanga-2001 futsi sivalwe ngesigaba 9 seMtsetfo weLishumi nesikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2012.]

(2) Uma ngabe linani lebantfu labaphakanyisiwe kulomtimba webameli basemajajini noma bameli jikelele ngekulandzela sigatjana (1)(e) noma (f) lilingana tikhala lekumele tigcwaliswe, Mengameli kumele abeke labo bantfu. Uma ngabe linani lebantfu labaphakanyiswe lengca letikhundla lokumele tigcwaliswe Mengameli, ngemuva kwekubonisana nalomtimba webungcweti bebumeli, kumele abeke linani lelenele kugcwalisa leto tikhala, ngekunaka sidzingo sekutsi lababekiwe bemele bungcweti bebumeli bonkhana.

(3) Emalunga aleliKhomishani lelakhetfwa nguMkhandlu weTifundza asebenta aze akhishwe kanye-kanye, noma kuze kuvele sikhala enanini lawo. Lamanye emalunga lakhetselwa noma emagama awo laphakamiselwa kuleliKhomishani asebenta aze asuswe ngulabo lebawakhetsa noma labaphakamisa emagama abo.

(4) LiKhomishani leMisebenti yeTemtsetfo linemagunya nemisebenti leliyabelwe nguMtsetfosisekelo nangumtsetfo wavelonkhe.

(5) LiKhomishani leMisebenti yeTemtsetfo lingeluleka hulumende wavelonkhe noma ngatiphi tindzaba letiphatselene netetinkantolo noma nekuphatfwa kwetemtsetfo, kepha uma licubungula noma luphi ludzaba ngaphandle kwekubekwa kwelijaji, kumele lihlangane ngaphandle kwemalunga lakhetfwe ngekulandzela sigatjana (1) (h) noma (i).

(6) LiKhomishani leMisebenti yeTemtsetfo lingatibekela tinchubo talo, kepha tincumo taleliKhomishani tesekelwa linyenti lemalunga alo.

(7) Uma Somajaji noma Mengameli weNkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala angaphumeleli kwesikhashana kusebenta kuleliKhomishani, liSekela laSomajaji noma liSekela laMengameli weNkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala, kuye ngekutsi ngumuphi lotsintsekako, utawungena esikhundleni sakhe kuleliKhomishani.

[Sigatjana (7) sifakwe ngesigaba 2(b) seMtsetfo weSibili wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1998 saphindze savalwa ngesigaba 16(c) seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtset- fosisekelo wanga-2001.]

SEHLUKO 8: TINKANTOLO NEKUPHATFWA KWEBULUNGISWA

(8) Mengameli kanye nalabantfu labakhetsa, labaphakamisa noma labamisa emalunga eliKhomishani ngekulandzela sigatjana (1)(c),(e), (f) na-(g), ngendlela lefanako, nabo bangakhetsa, baphakamise noma bamise labatawungena etikhundleni tabo ngamunye njengemalunga, kutsi basebente kuleliKhomishani uma lelilunga lelitsintsekako lingaphumeleli kwesikhashana kutsi lisebente ngesizatfu sekungabi neligunya noma kungabi khona eRiphabhulikhi noma ngenca yanoma ngusiphi lesinye sizatfu lesivakalako.

[Sigatjana (8) sifakwe ngesigaba 2(b) seMtsetfo weSibili wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1998.]

umtimba wekushushisa 179. (1) Kunemtimba munye wekushushisa wavelonkhe eRiphabhulikhi lowakhiwe

ngekweMtsetfo wePhalamende futsi lobunjwe – (a) ngumCondzisi waVelonkhe weTekushushisa, loyinhloko yalomtimba

wekushushisa, futsi lobekwe nguMengameli, njengenhloko yeSigungu savelonkhe lesengamele; kanye

(b) nebaCondzisi beTekushushisa nebashushisi njengekubekwa kweMtsetfo wePhalamende.

(2) uMtimba wekuShushisa unemandla ekusungula tinchubo tekushushisa emacala, egameni lembuso, newekuchuba yonkhe imisebenti ledzingekile ekusunguleni tinchubo tekushushisa bugebengu.

(3) Umtsetfo wavelonkhe kumele ucinisekise kutsi baCondzisi beTekushushisa – (i) bafundzele ngalokwenele; futsi (ii) banetindzawo letisikiwe lapho bashushisa khona, ngaphasi kwembandzela

wesigatjana 5. (4) Umtsetfo wavelonkhe kumele ucinisekise kutsi umtimba wekushushisa wenta

imisebenti yawo ngaphandle kweluvalo, kuvuna nekukhinyabeta. (5) UmCondzisi waVelonkhe weTekushushisa -

(a) kumele ancume, ngekuvumelana nelilunga leKhabhinethi leliphetse tebulungiswa, futsi ngemuva kwekubonisana nebaCondzisi beTekushushisa, tinchubomgomo tekushushisa lokumele tilandzelwe kuyo yonkhe inchubo yekushushisa;

106

107

SEHLUKO 8: TINKANTOLO NEKUPHATFWA KWEBULUNGISWA

(b) kumele akhiphe tibopho tenchubomgomo lekumele tilandzelwe kuyo yonkhe inchubo yekushushisa;

(c) angangenela kulenchubo yekushushisa uma ngabe tibopho tenchubomgomo tingakalandzelwa; futsi

(d) angabuyeketa kabusha noma akhiphe imiyaleto yekutsi kushushiswe emacala latsite, ngemuva kwekubonisana nemCondzisi weTekushushisa lotsintsekako futsi ngemuva kwekutsatsa luvo kungakapheli sikhatsi lesincunywe ngumCondzisi waVelonkhe weTekushushisa, kulaba labalandzelako - (i) Ummangalelwa. (ii) Ummangali. (iii) Noma muphi umuntfu noma licembu umCondzisi waVelonkhe

weTekushushisa ambona afanele. (6) Lilunga leKhabhinethi leliphetse tebulungiswa kumele kube ngilo lelinemtfwalo

wekubeka liso kulomtimba wekushushisa. (7) Tonkhe letinye tindzaba letiphatselene nekushushisa kumele tincunywe

ngukwemtsetfo wavelonkhe.

letinye tindzaba letitsintsa kuphatfwa kwetebulungiswa 180. Umtsetfo wavelonkhe ungalungisela noma nguluphi ludzaba lolumayelana nanoma

ngukuphi kuphatfwa kwetebulungiswa lokungakatsintfwa kuMtsetfosisekelo, lokufaka ekhatsi –

(a) tinhlelo tekucecesha tiphatsimandla tetemtsetfo; (b) tindlela tekubukana netikhalo ngetiphatsimandla tetemtsetfo; kanye (c) nekufaka sandla kwebantfu ngaphandle kwalabo labatiphatsimandla

tetemtsetfo kutincumo tenkantolo.

108

seHlUko 9 TIKHUNGO TEMBUSO LETISEKELE INTSANDVO YELINYENTI

NGEKWEMTSETFOSISEKELO

kusungulwa kanye nemigomosisekelo lebusako 181. (1) Letikhungo tembuso letilandzelako ticinisekisa intsandvo yelinyenti

ngekwemtsetfosisekelo eRiphabhulikhi - (a) UMvikeli wemmango (b) LiKhomishani laseNingizimu Afrika lemaLungelo eLuntfu

[Indzima(b) iChitjiyelwe ngesigaba 4 seMtsetfo 65 wanga-1998.]

(c) LiKhomishani lekuTfutfukiswa nekuVikelwa kwemaLungelo emiPhakatsi yemaSiko, teNkholo neluLwimi

(d) LiKhomishani lekuLingana ngeBulili (e) Umcwaningimabhuku-Jikelele (f) LiKhomishani leluKhetfo.

(2) Letikhungo titimele, futsi tiboshwa kuphela nguMtsetfosisekelo nemtsetfo, futsi kumele tingakhetsi luhlangotsi futsi kumele tisebentise emandla ato futsi tente imisebenti yato ngaphandle kwekwesaba, kwekuvuna noma kwekukhinyabeta.

(3) Letinye tikhungo tembuso, kumele ngetinyatselo temtsetfo naletinye, tisite futsi tivikele letikhungo kutewucinisekisa kutimela, kungakhetsi luhlangotsi, sitfunti kanye nekusebenta ngemphumelelo kwaletikhungo.

(4) Kute umuntfu noma sikhungo sembuso lokumele sitsikamete kusebenta kwaletikhungo.

(5) Letikhungo tinekutiphendvulela esiGungwini saVelonkhe kantsi kumele tiletse umbiko wekusebenta nekuchutjwa kwemisebenti yato kuleSigungu lokungenani kanye ngemnyaka.

SEHLUKO 9: TIKHUNGO TEMBUSO LETISEKELE INTSANDVO YELINYENTI NGEKWEMTSETFOSISEKELO

109

SEHLUKO 9: TIKHUNGO TEMBUSO LETISEKELE INTSANDVO YELINYENTI NGEKWEMTSETFOSISEKELO �

UMvikeli wemmango

imisebenti yemvikeli wemmango 182. (1) UMvikeli wemmango unemandla, njengoba kucondziswa ngumtsetfo

wavelonkhe – (a) ekuphenya noma ngusiphi sento etindzabeni tembuso, noma kulawulwa

kwembuso kunoma ngumuphi umkhakha wahulumende lekutsiwa noma lekusolakala kutsi asikalungi noma sitawuletsa kungalungi noma lukhinyabeteka;

(b) ekubika mayelana naleso sento; kanye (c) nekutsatsa sinyatselo lesifanele lesilikhambi laloku.

(2) UMvikeli wemmango unemandla nemisebenti leyengetiwe laniketwe yona ngumtsetfo wavelonkhe.

(3) UMvikeli wemmango akumelanga aphenye tincumo tetinkantolo. (4) UMvikeli wemmango kumele afinyeleleke kubo bonkhe bantfu nakuyo yonkhe

imiphakatsi. (5) Noma ngumuphi umbiko lokhishwe nguMvikeli wemmango kumele ummango

ukwati kuwutfola, ngaphandle uma ngabe timo letitsite letingakavami, letitawuncunywa ngumtsetfo wavelonkhe, tibeka kutsi umbiko lotsite ugcinwe uyimfihlo.

sikhatsi sekuba sesikhundleni 183. UMvikeli wemmango ubekwa esikhundleni kutsi asebente iminyaka lesikhombisa

lengavuselelwa. LiKhomishani laseNingizimu Afrika lemaLungelo eLuntfu (sigaba 184)

imisebenti yelikhomishani lemalungelo eluntfu 184. (1) LiKhomishani laseNingizimu Afrika lemaLungelo eLuntfu kumele –

(a) likhutsate kuhlonishwa kwemaLungelo eLuntfu kanye nekutfutfukiswa kwelisiko lemalungelo eluntfu eRiphabhulikhi;

(b) likhutsate kutfutfukiswa, kuvikelwa kanye nekutfolakala kwemaLungelo eLuntfu; futsi

(c) libeke liso liphindze lihlatiye kuhlonishwa kwemalungelo eluntfu eRiphabhulikhi.

110

(2) LiKhomishani laseNingizimu Afrika lemaLungelo eLuntfu linemandla, njengoba kubekwe ngumtsetfo wavelonkhe, ladzingekile kutsi lente imisebenti yalo, lokufaka ekhatsi emandla – (a) ekuphenya kanye nekubika mayelana nekuhlonishwa kwemalungelo eluntfu; (b) ekutsatsa tinyatselo kucinisekisa sincesitelo lesifanele uma ngabe emalungelo

eluntfu ephuliwe; (c) ekwenta lucwaningo; kanye (d) ekufundzisa.

(3) Njalo ngemnyaka liKhomishani lemaLungelo eLuntfu kumele libophelele tikhungo tembuso kutsi tetfule kuleliKhomishani imininingwane ngetinyatselo letititsetse leticondze ekuphunyelelisweni kwemalungelo lakuluCwebu lwemaLungelo eLuntfu laphatselene netindlu, lunakekelo lwetemphilo, kudla, emanti, kuvikeleka kutenhlalakahle, imfundvo, kanye nesimondzawo.

(4) LiKhomishani laseNingizimu Afrika lemaLungelo eLuntfu linemandla nemisebenti leyengetiwe leliniketwe yona ngumtsetfo wavelonkhe.

[Sigaba 184 siChitjiyelwe ngesigaba 4 seMtsetfo 65 wanga-1998.]

LiKhomishani lekuTfutfukiswa nekuVikelwa kwemaLungelo emiPhakatsi yemaSiko, teNkholo neluLwimi

imisebenti yalelikhomishani 185. (1) Tinhloso letinkhulu taleliKhomishani lekuTfutfukiswa nekuVikelwa kwemaLungelo

emiPhakatsi yemaSiko, teNkholo neluLwimi - (a) kutfutfukisa kuhlonishwa kwemalungelo emiphakatsi lebunjwe ngemasiko,

tenkholo netilwimi; (b) kunconota nekutfutfukisa kuthula, bungani, buntfu, kubeketelelana nebunye

besive emiphakatsini lebunjwe ngemasiko, tenkholo netilwimi lokumiswe esisekelweni sekulingana, kungabandlululi nekuhlangana ngenkhululeko; kanye

(c) nekwenta tiphakamiso tekusungulwa noma tekwemukelwa, ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe, kwemkhandlu wetemasiko noma lokunye noma imikhandlu yemmango noma imiphakatsi eNingizimu Afrika.

SEHLUKO 9: TIKHUNGO TEMBUSO LETISEKELE INTSANDVO YELINYENTI NGEKWEMTSETFOSISEKELO

111

SEHLUKO 9: TIKHUNGO TEMBUSO LETISEKELE INTSANDVO YELINYENTI NGEKWEMTSETFOSISEKELO �

(2) LeliKhomishani linemandla, njengoba kubeka umtsetfo wavelonkhe, leliwadzingako kufeza tinhlosoncanti talo, lokufaka ekhatsi emandla ekulandzelela, ekuphenya, ekucwaninga, ekufundzisa, ekusomela kwesekelwa, ekweluleka nekubika ngetindzaba letiphatselene nemalungelo emiphakatsi lebunjwe ngetemasiko, ngetenkholo nangetilwimi.

(3) LeliKhomishani lingetfula imibiko ngeludzaba loluwela ngaphasi kwemandla nemisebenti alo lekuliKhomishani laseNingizimu Afrika lemaLungelo eLuntfu kutsi luphenywe.

[Sigatjana (3) siChitjiyelwe ngesigaba 4 seMtsetfo 65 wanga-1998.]

(4) LeliKhomishani linemandla nemisebenti leyengetiwe leliniketwe yona ngumtsetfo wavelonkhe.

kubunjwa kwalelikhomishani 186. (1) Linani lemalunga aleliKhomishani lekuTfutfukiswa nekuVikelwa kwemaLungelo

emiPhakatsi yemaSiko, teNkholo neluLwimi kanye nekubekwa etikhundleni nemibandzela yekucashwa kwawo kumele kubekwe ngumtsetfo wavelonkhe.

(2) Kubunjwa kwaleliKhomishani – (a) kumele kukhombise kumelwa ngalokubanti kwemiphakatsi lemikhulu

kutemasiko, tenkholo netilwimi eNingizimu Afrika; futsi (b) kukhombise ngalokubanti bunyenti bebulili lobukhona eNingizimu Afrika.

LiKhomishani lekuLingana ngeBulili

imisebenti yelikhomishani lekulingana ngebulili 187. (1) LiKhomishani lekuLingana ngeBulili kumele likhutsate kuhlonishwa kwekulingana

ngekwebulili, kanye nekutfutfukiswa, kuvikelwa kanye nekuzuzwa kwekulingana ngekwebulili.

(2) LiKhomishani lekuLingana ngeBulili linemandla, njengoba kubekwe ngumtsetfo wavelonkhe, ladzingekako ekwenteni imisebenti yalo, lokufaka ekhatsi emandla ekulandzelela, ekuphenya, ekucwaninga, ekufundzisa, ekusomela kwesekelwa, ekweluleka nekubika ngetindzaba letiphatselene nekulingana kwebulili.

SEHLUKO 9: TIKHUNGO TEMBUSO LETISEKELE INTSANDVO YELINYENTI NGEKWEMTSETFOSISEKELO �

(3) LiKhomishani lekuLingana ngeBulili linemandla nemisebenti leyengetiwe leliniketwe yona ngumtsetfo wavelonkhe.

UmCwaningimabhuku-Jikelele

imisebenti yemCwaningimabhuku-Jikelele 188. (1) UmCwaningimabhuku-Jikelele kumele acwaninge aphindze ente imibiko

ngemabhuku etetimali, netitatimende tetetimali kanye nekuphatfwa kwetimali – (a) kuwo onkhe ematiko embuso emkhakheni wavelonkhe newesifundza kanye

nemahhovisi embuso; (b) kubo bonkhe bomasipala; kanye (c) nakunoma ngusiphi lesinye sikhungo noma licadzi lekutiphendvulela

lekufuneka ngekwemtsetfo wavelonkhe noma wesifundza kutsi ticwaningwe ngumCwaningimabhuku-Jikelele.

(2) Ngetulu kwalemisebenti lebekwe esigatjaneni (1), futsi nangekulandzela noma ngumuphi umtsetfo, umCwaningimabhuku- Jikelele angacwaninga aphindze abike ngekugcinwa kwetetimali, titatimende tetimali nekuphatfwa - (a) kwanoma ngusiphi sikhungo lesinikwa timali letiphuma esiKhwameni

saVelonkhe seMali, esiKhwameni sesiFundza seMali noma samasipala; noma (b) kwanoma ngusiphi sikhungo lesivunyelwe ngunoma ngumuphi umtsetfo

kwemukela imali syekuchuba imisebenti yemmango. (3) UmCwaningimabhuku-Jikelele kumele etfule imibiko kunoma ngusiphi

sishayamtsetfo lesinenshisekelo-ngco kulolo lucwaningo, nakunoma ngusiphi lesinye siphatsimandla lesishiwo ngumtsetfo wavelonkhe. Yonkhe imibiko kumele ingabi yimfihlo.

(4) Umcwaningimabhuku-Jikelele unemandla nemisebenti leyengetiwe laniketwe yona ngumtsetfo wavelonkhe.

sikhatsi sekuba sesikhundleni 189. � Umcwaningimabhuku-Jikelele kumele abekwe sikhatsi lesimisiwe, lesingavuselelwa

lesisemkhatsini kweminyaka lesihlanu nalesishumi.

112

113

SEHLUKO 9: TIKHUNGO TEMBUSO LETISEKELE INTSANDVO YELINYENTI NGEKWEMTSETFOSISEKELO �

LiKhomishani leluKhetfo

imisebenti yelikhomishani lelukhetfo 190. (1) LiKhomishani leluKhetfo kumele –

(a) liphatse lukhetfo lwayo yonkhe imitimba yekushaya umtsetfo kuvelonkhe, etifundzeni nakubomasipala ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe;

(b) licinisekise kutsi lolo lukhetfo lukhululekile futsi lulnebungiswa; futsi (c) likhiphe imiphumela yalolo lukhetfo ngesikhatsi lesitawubekwa ngumtsetfo

wavelonkhe lesifishane ngalokungaphumeleleka. (2) LiKhomishani leluKhetfo linemandla nemisebenti leyengetiwe leliniketwe yona

ngumtsetfo wavelonkhe.

kubunjwa kwelikhomishani lelukhetfo 191. LiKhomishani leluKhetfo kumele libunjwe bantfu lokungenani labatsatfu. Linani

lemalunga nebudze betikhatsi tekusebenta kwawo kumele kubekwe ngumtsetfo wavelonkhe.

UMtimba lotiMele wekuLawula TekuSakata

umtimba weTekusakata 192. Umtsetfo wavelonkhe kumele ubeke umtimba lotimele kutewulawula tekusakata

ngekwemfuno yemiphakatsi, kanye nekucinisekisa bulungiswa nemibono leyehlukahlukene lemele imiphakatsi yeNingizimu Afrika ngalokubanti.

Timiso Jikelele

kubekwa esikhundleni 193. (1) UMvikeli wemmango kanye nemalunga eliKhomishani lelisungulwe nguleSAHLUKO

kufanele babe ngulabasikati noma labadvuna - (a) labatakhamuti taseNingizimu Afrika; (b) labalungele futsi labafanele kubamba leto tikhundla; futsi (c) labanetisa tonkhe letinye tidzingo letibekwe ngumtsetfo wavelonkhe.

114

(2) Sidzingo seliKhomishani lesisungulwe nguleSAHLUKO sekukhonbisa kabanti kwakheka ngebuhlanga nangebulili kweNingizimu Afrika kumele sinakwe uma kubekwa emalunga.

(3) UmCwaningimabhuku-Jikelele kumele kube ngumuntfu lomsikati noma lomdvuna losakhamuti seNingizimu Afrika futsi lofanele nalolungele kubamba leso sikhundla. Lwati lolujulile, noma sipiliyoni, ekucwaningeni, timali tembuso kanye nekuphatfwa kwembuso kumele kunakwe uma kucashwa umCwaningimabhuku- Jikelele.

(4) Mengameli ngetincomo teSigungu saVelonkhe, kumele akhetse uMvikeli wemmango nemCwaningimabhuku-Jikelele nemalunga – (a) eliKhomishani laseNingizimu Afrika lemaLungelo eLuntfu;

[Indzima (a) iChitjiyelwe ngesigaba 4 seMtsetfo 65 wanga-1998.]

(b) eliKhomishani lekuLingana ngeBulili; kanye (c) eliKhomishani leluKhetfo.

(5) Sigungu saVelonkhe kumele sincome bantfu – (a) labaphakanyiswe likomidi leSigungu saVelonkhe lelinemalunga lamele onkhe

emacembu ngebuncane nangebukhulu bawo kuleSigungu; (b) labemukelwe nguleSigungu ngesincumo lesivunywe livoti lelesekelwe –

(i) linyenti lemalunga lokungenani langemaphesenti langu- 60 aleSigungu, uma ngabe lesincomo siphatselene nekubekwa esikhundleni kweMvikeli weMmango noma umCwaningimabhuku-Jikelele; noma

(ii) linyenti lemalunga aleSigungu uma ngabe lesincomo siphatselene nekubekwa esikhundleni kwelilunga leliKhomishani.

(6) Kufaka sandla kwemmango kulenchubo yetincomo kungaphunyeleliswa njengoba kushiwo esigabeni 59(1)(a).

kukhishwa esikhundleni 194. (1) UMvikeli wemmango, umCwaningimabhuku-Jikelele noma lilunga leliKhomishani

lelisungulwe nguleSAHLUKO bangakhishwa esikhundleni kuphela nje - (a) ngesizatfu sekutiphatsa kabi, kwehluleka kwenta umsebenti noma kungabi

nelwati lolwenele lwekwenta umsebenti; (b) kunebufakazi baloko lobutfolwe likomidi leSigungu saVelonkhe; kanye (c) nekutsi Sigungu saVelonkhe semukele sincumo sekutsi lowo muntfu

akakhishwe esikhundleni.

SEHLUKO 9: TIKHUNGO TEMBUSO LETISEKELE INTSANDVO YELINYENTI NGEKWEMTSETFOSISEKELO

115

SEHLUKO 9: TIKHUNGO TEMBUSO LETISEKELE INTSANDVO YELINYENTI NGEKWEMTSETFOSISEKELO �

(2) Sincumo lesitsetfwe Sigungu saVelonkhe lesiphatselene nekukhishwa esikhundleni – (a) kweMvikeli weMmango noma umCwaningimabhuku-Jikelele kumele

semukelwe ngelivoti lelesekelwe ngemalunga langulokubili kulokutsatfu aleSigungu; noma

(b) kwelilunga leliKhomishani kumele semukelwe ngelivoti lelesekelwe linyenti lemalunga aleSigungu.

(3) Mengameli – (a) angammisa kwesikhashana umuntfu esikhundleni noma nini ngemuva

kwekucala kweluphenyo lwekomiti yeSigungu saVelonkhe mayelana ngekukhishwa kwalowo muntfu esikhundleni; futsi

(b) kumele amkhiphe umuntfu esikhundleni uma Sigungu saVelonkhe sitsetse sincumo lesitsi lowo muntfu akakhishwe.

SEHLUKO 10: KUPHATFWA KWEMBUSO

seHlUko 10 KUPHATFWA KWEMBUSO

Timiso letimcoka nemigomosisekelo lesingatse kuphatfwa kwembuso 195. � (1) Kuphatfwa kwembuso kumele kubuswe yimibandzela yentsandvo yelinyenti

nemigomomsekelo letishicilelwe kuMtsetfosisekelo lokufaka lemigomosisekelo lelandzelako - (a) Lizinga lesisetulu lebungcweti bekutiphatsa emsebentini kumele litfutfukiswe

liphindze ligcinwe; (b) Kukhutsatwe kusetjentiswa kwengcebo ngendlela lekhombisa likhono, konga

nemandla; (c) Umsebenti wekuphatfwa kwembuso kumele uhlose kutfutfukisa (d) Imisebenti kumele yentiwe ngendlela lengakhetsi, lecotfo, ngalokulinganako,

nangaphandle kwelubandlululo; (e) Tidzingo tebantfu kumele tinakwe, futsi ummango kumele ukhutsatwe kutsi

ufake sandla ekubekweni kwenchubomgomo (f) Umbuso kumele ukwati kubikela ummango ngendlela lesebenta ngayo, (g) Kusebenta kwembuso kumele kube ngulokungasiyo imfihlo ngekutsi umphatsi

uniketwe lwati ngaleso sikhatsi kutfolakala malula kwemininingwane yelwati futsi kube lwati lolungemaciniso;

(h) Kumele kukhutsatwe emakhono ekuphatsa kahle tisebenti kanye nekutfutfukiswa kwekufundzelwa kwemisebenti ngenhloso yekutsi bantfu bente imisebenti ngelizinga lelisetulu;

(i) Kuphatfwa kwembuso kumele kumele ngalokubanti bonkhe bantfu baseNingizimu Afrika, kantsi tento tekucasha kanye nekuphatsa tisebenti kumele tisinyiswe ekutseni bantfu banemakhono, baphatsi abakhetsi nekutsi kunesidzingo sekucedza kungaphatfwa ngalokungalinganako kwebantfu baseNingizimu Afrika kwesikhatsi lesedlulile, kuze tonkhe tinhlobo tebantfu timelwe kabanti.

(2) Lemigomosisekelo lengenhla isebenta – (a) ekuphatfweni kwawo onkhe emazinga ahulumende; (b) ekuphatfweni kwetikhungo tembuso; kanye (c) nasetikhungweni temmango.

116

117

SEHLUKO 10: KUPHATFWA KWEMBUSO

(3) Umtsetfo wavelonkhe kumele ucinisekise kutfutfukiswa kwalemigosisekelo nemibandzela lebalwe esigatjaneni (1).

(4) Kubekwa etikhundleni kwelinani lebantfu lebatawusebentela hulumende ngekunaka imigomosisekelo akukashiywa ngaphandle, kepha umtsetfo wavelonkhe kumele ucondzise lokucashelwa kwalabantfu emisebentini yembuso.

(5) Umtsetfo lobusa indlela yekuphatsa umbuso ungehlukanisa emkhatsini kweminyango, kwengamela kanye netikhungo.

(6) Inhlobo nemisebenti yeminyango leyehlukene, kwengamela noma tikhungo tekuphatfwa kwembuso tintfo letiphatsekako letimele tibukwe uma kubekwa lophatsa kuphatfwa kwembuso.

likhomishani lekuphatfwa kwembuso 196. (1) KuneliKhomishani linye lekuPhatfwa kweMbuso eRiphabhulikhi.

(2) LeliKhomishani litimele futsi kumele lingakhetsi, futsi kumele lisebentise emandla alo liphindze lente umsebenti walo ngaphandle kwekwesaba, kwekukhetsa noma kukhinyabeta ngenhloso yekugcina kuphatfwa ngendlela lenemandla nalefanele kanye nelizinga leliphakeme lebungcweti bekutiphatsa emsebentini wembuso leliKhomishani kumele liphatfwe ngumtsetfo wavelonkhe.

(3) Letinye tembuso, ngemtsetfo noma ngaletinye tinyatselo kumele tisite tivikele leliKhomishani kucinisekisa kutimela, kungakhetsi, sitfunti nemandla aleliKhomishani. Kute umuntfu noma sikhungo sembuso lesitsikameta kusebenta kwaleliKhomishani.

(4) Emandla nemisebenti yeliKhomishani – (a) kukhutsata imibandzela nemigomosisekelo lephawulwe esigabeni 195, kuto

tonkhe tisebenti tembuso; (b) kuphenya, kwelusa nekuvivinya inhlangano nekwengamela, kanye nemikhuba

yetisebenti tembuso; (c) kuncoma tinyatselo letitsite kutewucinisekisa kusebenta lokunemandla

nalokufanele etisebentini tembuso; (d) kuniketa tindlela lekuhloswe ngato kucinisekisa kutsi tinchubo tetisebenti

letiphatselene nekufunwa, kuntjintjwa, kushushulwa kanye nekusakatwa tiyavumelana yini nemibandzela kanye nemigomosisekelo lephawulwe esigabeni 195;

118

(e) kubika mayelana nalokwentiwa nguleliKhomishani kanye nekwenta kwalo imisebenti yalo, lekufaka ekhantsi noma yini letfolakele lelingayenta netindlela kanye neteluleko lelingatinikela, nekwenta kubu khona kuhlola lizinga imibandzela nemigomosisekelo lephawulwe esigabeni 195 lehambelana ngalo nayo; futsi

(f) noma ngentsandvo yalo noma ngekutfola sikhalo – (i) kuphenya nekuhlola sicelo setisebenti nemkhuba wekuphatfwa

kwetembuso, futsi nekubikela Sigungu noma sishayamtsetfo lesifanele; (ii) kuphenya tikhalo tebasebenti bembuso mayelana nekwentiwa noma

kwentiwa kwetento letisemtsetfweni, futsi letfule tincomo letifanele tekulungisa lesimo;

(iii) kwelusa nekuphenya kulandzela tinchubo letisebentisekako etisebentini tembuso; kanye

(iv) nekweluleka tikhungo tembuso wavelonkhe netetifundza mayelana nemkhubo wetisebenti tembuso, lokufaka ekhatsi letiphatselene nekufunwa, kucashwa, kuntjintjwa, kusakatwa kanye nalokunye lokuphatselene nemisebenti yebasebenti bembuso.

(g) kuchuba emandla noma kwenta imisebenti leyengetiwe lebekwe nguMtsetfo wePhalamende.

[Indzima (g) ifakwe ngesigaba 3 seMtsetfo weSibili wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1998.]

(5) LeliKhomishani linekutiphendvulela kuSigungu saVelonkhe. (6) LeliKhomishani kumele litetfule umbiko lokungenani kanye ngemnyaka

ngekwesigatjana (4)(e) – (a) embi kweSigungu saVelonkhe; kanye (b) mayelana nemisebenti yalo esifundzeni, nasembi kwesishayamtsetfo saleso

sifundza. (7) LeliKhomishani lina-14 waboKhomishani labalandzelako lababekwe

nguMengameli - (a) boKhomishani labasihlanu labemukelwe Sigungu saVelonkhe ngekulandzela

sigatjana (8)(a); kanye (b) naKhomishani munye wesifundza ngesifundza lophakanyiswe

nguNdvunankhulu wesifundza ngekulandzela sigatjana (8)(b).

SEHLUKO 10: KUPHATFWA KWEMBUSO

119

SEHLUKO 10: KUPHATFWA KWEMBUSO

(8) (a) Khomishani lobekwe ngekwesigatjana (7)(a)kumele - (i) anconywe likomidi leSigungu saVelonkhe lelakhiwe ngelinani lebungako

bemalunga elicembu ngelicembu lelimelwe kuloMkhandlu; futsi (ii) emukelwe ngulesishayamtsetfo ngesincumo lesitsetfwe ngekwesekelwa

livoti lelinyenti lemalunga aso. (9) UMtsetfo wePhalamende kumele ucondzise inchubo yekubekwa kwaboKhomishani. (10) Khomishani ubekwa kutsi asebente sikhatsi lesiminyaka lesihlanu lesivuselelwako

kutsi asebente kwesibili kuphela, futsi kumele kube ngumuntfu lomsikati noma lomdvuna - (a) losakhamuti seNingizimu Afrika; futsi (b) angumuntfu lolungele nalofanelekile nalonelwati, noma sipiliyoni,

kutekuphatsa, tekwengamela noma tetimiso tebasebenti bembuso. (11) Khomishani angehliswa esikhundleni kuphela nje -

(a) ngesizatfu sekutiphatsa kabi, kwehluleka noma kungabi namandla; (b) kuvetwa ebaleni kwaloko likomidi leSigungu saVelonkhe noma , uma ngabe

kunguKhomishani lophakanyiswe nguNdvunankhulu wesifundza, likomidi lesishayamtsetfo saleso sifundza; kanye

(c) ngesincumo lesitstfwe Sigungu noma sishayamtsetfo sesifundza lesitsintsekako, ngelivoti lelisekelwe linyenti lemalunga awo noma aso laphakamisa kutsi Khomishani akhishwe esikhundleni.

(12) Mengameli kumele akhiphe lowo Khomishani lotsintsekako esikhundleni emuva – (a) kwekutsatfwa nguleSigungu kwesincumo sekukhishwa kwaKhomishani

esikhundleni; noma (b) kwekubhalwa kwesimemetelo nguNdvunankhulu kutsi sishayamtsetfo

sesifundza sesitsatse sincumo sekukhishwa kwaKhomishani esikhundleni. (13) BoKhomishani labashiwo esigatjaneni (7)(b) bangasebentisa emandla futsi

bangenta imisebenti yaleliKhomishani etifundzeni tabo njengoba kuchazwa ngumtsetfo wavelonkhe.

120

kusebenta kuhulumende 197. (1) Embusweni kunesikhungo semisebenti yahulumende weRiphabhulikhi, lokumele

sisebente, futsi sihlelwe, ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe, futsi lokumele sigcine ngekwetsembeka inchubomgomo lesemtsetfweni yahulumende wangaleso sikhatsi.

(2) Imibandzela yekucashwa netimfanelo tetisebenti tahulumende kumele kuphatfwe ngumtsetfo wavelonkhe. Tisebenti tinelilungelo lekutfola umhlalaphasi lofanele, njengekusho kwemtsetfo wavelonkhe.

(3) Kute sisebenti sahulumende lesingavunwa noma sibandlululwe ngesizatfu sekutsi lowo muntfu wesekela licembu lelitsite letembusave noma ludzaba lolutsite.

(4) Bohulumende betifundza banelilungelo lekufuna, kucasha, kukhuphula, kuntjintja nekusakata tisebenti tahulumende letingaphasi kwabo kepha ngaphasi kwesitfungetelo senchubo nemazinga lafanako lasebenta etisebentini tahulumende jikelele.

SEHLUKO 10: KUPHATFWA KWEMBUSO

121

SEHLUKO 11: TEKUVIKELA

seHlUko 11 TEKUVIKELA

imigomosisekelo lebusako 198. Lemigomosisekelo lelandzelako ibusa tekuvikelwa kwelive eRiphabhulikhi -

(a) kuvikelwa kwavelonkhe, kumele kubonakalise kutinikela kwabo bonkhe bantfu baseNingizimu Afrika, kwemuntfu ngamunye nesive sonkhe, kutsi baphile ngendlela yekulingana, bahlale ngekuthula nangekuvana, bangabi neluvalo nekweswela, futsi bafune imphilo lencono.

(b) Kutimisela kuhlala ngekuthula kuvimbela Sonkhe sakhamuti seNingizimu Afrika ekungeneleni kuhlonyiwe noma ngekhatsi noma ngaphandle kwaleli, ngaphandle njengoba kubeka uMtsetfosisekelo noma umtsetfo wavelonkhe.

(c) Kuvikelwa kwavelonkhe kumele kwentiwe ngekulandzela umtsetfo lokufaka ekhatsi nemtsetfo wemave emhlaba.

(d) Kuvikelwa kwavelonkhe kungaphasi kweligunya lePhalamende kanye neSigungu savelonkhe lesengamele.

kusungulwa, kuhlelwa kanye nekutiphatsa kwemibutfo yetekuphepha 199. (1) Imibutfo yetekuphepha eRiphabhulikhi ibunjwe ngembutfo munye wetekuvikela,

umbutfo munye wetebuphoyisa kanye naleminye imibutfo yetebunhloli, lesungulwe ngekulandzela uMtsetfosisekelo.

(2) Umbutfo wetekuvikela ngiwo wodvwa umbutfo wetemphi losemtsetfweni eRiphabhulikhi.

(3) Ngaphandle kwemibutfo yetekuphepha lesungulwe ngekulandzela uMtsetfosisekelo, tinhlangano letiphatsa tikhali noma lokunye lokusebenta loko tingasungulwa ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe.

(4) Imibutfo yetekuphepha kumele ihlelwe futsi iphatfwe ngumtsetfo wavelonkhe. (5) Imibutfo yetekuphepha kumele yente futsi kumele ifundzise iphindze iphocelele

kutsi emalunga ayo ente njengoba kuphocelela uMtsetfosisekelo kanye nemtsetfo, lokufaka ekhatsi umtsetfo wendzabuko kumhlabawonkhe kanye netivumelwano temave emhlaba letibopha iRiphabhulikhi.

SEHLUKO 11: TEKUVIKELA

(6) Alikho lilunga lanoma ngumuphi umbutfo wetekuphepha lokumele lilalele umyalo lokucace ngalokuphelele kutsi uphambane nemtsetfo.

(7) Kute umbutfo wetephepha noma linye lemalunga alombutfo, ekwenteni imisebenti yabo – (a) labangakhinyabeta tinhloso telicembu letembusave lelisemtsetfweni

ngekweMtsetfosisekelo; noma (b) labangachubela embili, ngendlela yekwesekela, noma tiphi tinhloso telicembu

linye letembusave. (8) Kuniketa kuciniseka kwemgomosisekelo wekusebenta lokungenamfihlo

nekusebentela bavoti, emakomiti emacembu etembusave onkhe lasephalamende kumele abeke liso kuyo yonkhe imibutfo yetekuphepha ngendlela lebekwe mitsetfomgomo netibopho tePhalamende.

Tekuvikela

umbutfo weTekuvikela 200. (1) Umbutfo weTekuvikela kumele uhlelwe futsi uphatfwe njengembutfo wetemphi

lohloniphako. (2) Inhloso lenkhulu yembutfo wetekuvikela kulwela nekuvikela iRiphabhulikhi,

kuvikela iminyele yayo, kanye nebantfu bayo ngekulandzela uMtsetfosisekelo nemigomosisekelo yemtsetfo wemave emhlaba lecondzisa kusetjentiswa kwekulwa.

kutiphendvulela ngetembusave 201. (1) Lilunga leKhabhinethi kumele liphatse umbutfo wetekuvikela.

(2) NguMengameli kuphela, njengenhloko yeSigungu lesengamele, longaniketa emandla ekusetjentiswa kwembutfo wetekuvikela - (a) ngekubambisana nembutfo wetebuphoyisa; (b) kuvikela iRiphabhulikhi; noma (c) kuphumelelisa sibopho semave emhlaba

(3) Uma ngabe umbutfo wetekuvikela usetjentiselwa noma ngabe nguyiphi inhloso lephawulwe esigatjaneni (2), Mengameli kumele abikele iPhalamende ngekusheshisa futsi nangemininingwane leyenele -

122

123

SEHLUKO 11: TEKUVIKELA

(a) ngetizatfu tekusebentisa lombutfo; (b) ngendzawo noma kuphi lapho lombutfo usetjentiswa khona; (c) ngelinani lebantfu labatsintsekako; kanye (d) nebudze besikhatsi lekubhekeke kutsi usicitse kuleyo ndzawo lombutfo.

(4) Uma ngabe iPhalamende ingahlangani emuva kwemalanga lasikhombisa lombutfo ubekiwe kutsi usebente ngekwesigatjana (2), Mengameli kumele anikete ikomiti lefanele imininingwane ledzingekile esigatjaneni (3).

kukhutwa kwembutfo wetekuvikela 202. (1) Mengameli njengenhloko yeSigungu lesengamele unguMekhuti loMkhulu

wembutfo wetekuvikela, futsi kumele abeke Khomanda wetemphi walombutfo wetekuvikela.

(2) Kukhutwa kwembutfo wetekuvikela kumele kwentiwe ngekulandzela indlela lebekwe lilunga leKhabhinethi leliphetse temphi, ngaphasi kweligunya laMengameli.

simo sekuvikelwa kwavelonkhe 203. (1) Mengameli njengenhloko yeSigungu lesengamele angabeka simo sekuvikelwa

kwavelonkhe, futsi kumele abikele iPhalamende ngekusheshisa anikete nemininingwane leyenele – (a) ngetizatfu talokubekwa kwalesimo; (b) ngendzawo noma kuphi lapho lombutfo usetjentiswa khona; kanye (c) nangesibalo sebantfu labatsintsekako.

(2) Uma ngabe iPhalamende ingahlangani uma kubekwa lesimo sekuvikelwa kwavelonkhe, Mengameli kumele abite iPhalamende kutsi ite emhlanganweni lophutfumako kungakapheli emalanga lasikhombisa sibekiwe lesimo.

(3) Kubekwa kwesimo sekuvikelwa kwavelonkhe kuphelelwa sikhatsi ngaphandle uma ngabe kuvunywe yiPhalamende kungapheli emalanga lasikhombisa kubekiwe.

lihhovisi letebubhalane lebantfu labangekho embutfweni 204. Lihhovisi letebubhalane lebantfu labangekho embutfweni kumele lisukunyiswe

ngekwemtsetfo wavelonkhe ngaphasi kwesandla selilunga leKhabhinethi leliphetse tekuvikela.

124

Tebuphoyisa

umbutfo wetebuphoyisa 205. (1) Umbutfo wetebuphoyisa kumele uhlelwe ngendlela yekutsi usebente emikhakheni

yavelonkhe, yetifundza kanye, uma ngabe kufanele, nakuhulumende wasekhaya. (2) Umtsetfo wavelonkhe kumele usungule emandla nemisebenti yembutfo

wetebuphoyisa futsi wente kutsi umbutfo wetebuphoyisa ukwati kuyenta kahle imisebenti yawo, kuye nangetidzingo tetifundza.

(3) Tinhloso tembutfo wetebuphoyisa kuvimbela, kulwa kanye nekuphenya ngebugebengu, kugcina kusebenta kwemtsetfo emmangweni, kugcina umtsetfo, nekuvikela nekuphephisa bantfu labahlala eRiphabhulikhi kanye nemphahla yabo nekuhlonipha kanye nekucindzetela kusebenta kwemtsetfo.

kutiphendvulela ngetembusave 206. (1) Lilunga leKhabhinethi kumele liphatse umsebenti wetekuvikelwa ngemaphoyisa

futsi libeke inchubomgomo yavelonkhe yetekuvikelwa ngesiphoyisa ngemuva kwekuhlolisana nabohulumende betifundza kanye nekutsi kulandzelwe netidzingo tetifundza njengoba tinconywe tigungu letengamele tetifundza.

(2) Inchubomgomo yetebuphoyisa yavelonkhe ingenta tiphakamiso ngetinchubomgomo letehlukene ngekwehlukana kweTifundza emuva kwekubuketa tidzingo tekuvikelwa ngebuphoyisa nalokumcoka kwaletifundza.

(3) Sifundza ngasinye sineligunya – (a) lekugadza kutiphatsa kwemaphoyisa; (b) lekubeka liso ekusebenteni lokunemandla nalokunemphumelelo kwembutfo

wetekuvikela, lokufaka ekhatsi kwemukela imibiko ngembutfo wetekuvikela; (c) kutfutfukisa budlelwano lobuhle emkhatsini kwemaphoyisa kanye

nemmango; (d) kuphenya imphumelelo lebonakalako yekuvikelwa kwemiphakatsi

ngulombutfo; kanye (e) nekuchumana nelilunga leKhabhinethi leliphetse tekuvikelwa ngumbutfo

wetekuvikela mayelana nebugebengu nekuvikelwa kweTifundza.

SEHLUKO 11: TEKUVIKELA

125

SEHLUKO 11: TEKUVIKELA

(4) Sigungu sesifundza lesengamele setfwele umtfwalo wemisebenti yemaphoyisa – (a) lesetfweswe wona nguleSAHLUKO; (b) lesabelwe wona ngumtsetfo wavelonkhe; kanye (c) naloniketwe kuso kunchubomgomo yavelonkhe yetebuphoyisa.

(5) Kuze sikwati kwenta imisebenti lehlelwe esigatjaneni (3), sifundza – (a) singaphenya, noma sibeke iKhomishani yeluphenyo, noma tiphi tikhalo

ngekungakhoni kusebenta kwemaphoyisa noma kuphela kwebudlelwano emkhatsini kwemaphoyisa nanoma ngumuphi ummango; futsi

(b) kumele sente tincumo elungeni leKhabhinethi leliphetse tebuphoyisa. (6) Ngemuva kwekutfola sikhalo lesifakwe Sigungu sesifundza lesengamele, ibhodi

letimele yetikhalo ngebuphoyisa lesungulwe ngumtsetfo wavelonkhe kumele iphenye noma kuphi kutiphatsa kabi, noma kwephulwa kwemtsetfo lilunga letembutfo webuphoyisa esifundzeni.

(7) Umtsetfo wavelonkhe kumele wente kube khona sitfungeletelo sekusungulwa, semandla, semisebenti nesekuphatfwa kwembutfo wemaphoyisa abomasipala.

(8) Likomidi lelibunjwe ngelilunga leKhabhinethi nemalunga eMkhandlu waVelonkhe weTifundza letfweswe umtfwalo wetebuphoyisa kumele lisungulwe kutewucinisekisa kusebentisana lokunemphumela ngumbutfo wemaphoyisa nelubambiswano lolunemphumela emkhatsini kwetikhungo tahulumende.

(9) Sishayamtsetfo sesifundza singacela Khomishani wesifundza kutsi atfule embi kwaso noma kukuwaphi emakomiti aso kutewuphendvula imibuto letsite.

kulawulwa kwembutfo wetebuphoyisa 207. (1) Mengameli njengenhloko yeSigungu lesengamele kumele abeke umuntfu lomsikati

noma lomdvuna kutsi abe nguKhomishani wavelonkhe wemaphoyisa, kucondzisa nekuphatsa umbutfo wetekuvikela.

(2) Khomishani wavelonkhe wemaphoyisa, kumele aphatse futsi acondzise umbutfo wetekuvikela ngekulandzela inchubomgomo yavelonkhe yetekuvikela kanye nemiyalo yelilunga leKhabhinethi lelengamele tekuvikelwa ngumbutfo wetebuphoyisa.

(3) Khomishani wavelonkhe wemaphoyisa, ngekuvumelana neSigungu sesifundza lesengamele, kumele abeke umuntfu lomsikati noma lomdvuna kutsi abe

SEHLUKO 11: TEKUVIKELA

nguKhomishani wesifundza waleso sifundza, kepha uma ngabe Khomishani wavelonkhe neSigungu sesifundza lesengamele bangakhoni kuvumelana ngalomuntfu lokumele abekwe, lilunga leKhabhinethi leliphetse umbutfo wetebuphoyisa kumele libe ngumlamuli emkhatsini kwalamacembu.

(4) BoKhomishani bemaphoyisa betifundza banemtfwalo wetebuphoyisa etifundzeni tabo ngasinye – (a) njengoba kuchaza umtsetfo wavelonkhe; futsi (b) nangekulandzela emandla aKhomishani wemaPhoyisa wavelonkhe

ekucondzisa nekuphatsa umbutfo wetebuphoyisa ngekulandzela sigatjana (2). (5) Khomishani wesifundza kumele abike kusishayamtsetfo sesifundza njalo nje

ngeminyaka ngekuvikela ngembutfo wemaphoyisa esifundzeni, futsi kumele atfumele ikhophi yalombiko kuKhomishani wavelonkhe.

(6) Uma Khomishani wesifundza asalahlekelwe kwetsenjwa Sigungu sesifundza lesengamele leso Sigungu singenta tinyatselo letisemtsetfweni tekumkhipha esikhundleni, tekumtjintja noma tekumjezisa, lowo Khomishani ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe.

lihhovisi labomabhalane lebantfu labangekho ebuphoyiseni 208. Lihhovisi labomabhalane lebantfu labangekho embutfweni wetebuphoyisa kumele

livulwe ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe, futsi lisebente ngaphantsi kwesandla selilunga leKhabhinethi lelibukene nemsebenti webuphoyisa.

Bunhloli

kusungulwa nekuphatfwa kwemibutfo yebunhloli 209. (1) Noma muphi umbutfo webunhloli, ngaphandle kwemibutfo yebunhloli

lebunebuciko lobusetulu yembutfo wetemphi noma wetekuvikela ngebuphoyisa ingasungulwa kuphela nguMengameli njengenhloko yeSigungu lesengamele, futsi kuphela nangekulandzela umtsetfo wavelonkhe.

(2) Mengameli njengenhloko yeSigungu lesengamele kumele abeke umuntfu lomsikati noma lomdvuna njengenhloko yalowo nalowo mbutfo webunhloli lobunebuciko lobusetulu bembutfo wetemphi noma wetekuvikela ngebuphoyisa lowakhiwe

126

127

SEHLUKO 11: TEKUVIKELA

ngekwesigatjana (1), futsi kumele noma atsatse umtfwalo ngekwepolitiki wekucondzisa nekuphatsa kwanoma ngumuphi walembutfo, noma akhetse lilunga leKhabhinethi kutsi litsatse lowo mtfwalo.

emandla, imisebenti nekweluswa 210. Umtsetfo wavelonkhe kumele uphatse tinhloso, emandla kanye nemisebenti yemibutfo

yebunhloli, lokufaka noma muphi umbutfo webunhloli lobunebuciko lobusetulu wembutfo wetemphi noma wetekuvikela ngebuphoyisa, futsi kumele wente kube khona –

(a) kumataniswa kahle kwayo yonkhe imibutfo yebunhloli; futsi (b) kweluswa sive kwemisebenti yalemibutfo yebunhloli ngumhloli lobekwe

nguMengameli njengenhloko yeSigungu lesengamele, futsi loko kwemukelwa ngesincumo lesitsetfwe Sigungu saVelonkhe ngekwesekelwa ngemalunga awo langulokubili kulokutsatfu.

128

seHlUko 12 BAHOLI BENDZABUKO

kuhlonishwa 211. (1) Bukhosi, lizinga, indzima yebaholi bendzabuko ngekwemtsetfo wesintfu,

kuhlonishwa kuphela nje uma kutfobela uMtsetfosisekelo. (2) Sigungu sebaholi bendzabuko lesilandzela umtsetfo wesintfu singasebenta

ngekulandzela noma muphi umtsetfo losebentako, nemasiko lokufaka ekhatsi tichibiyelo, kucitfwa kwalowo mtsetfo noma lawo masiko.

(3) Tinkantolo kumele tisebentise umtsetfo wesintfu uma ngabe lowo mtsetfo usebenta ngaphasi kweMtsetfosisekelo nanoma ngumuphi lomunye umtsetfo locondzene ngco nemtsetfo wesintfu.

indzima yebaholi bendzabuko 212. (1) Umtsetfo wavelonkhe ungenta kube khona indzima yebaholi bendzabuko

njengeSigungu lesengamele ezingeni lahulumende wasekhaya etintfweni letitsintsa tindzaba temiphakatsi etindzaweni tayo.

(2) Kusebenta tindzaba letiphatselene nebaholi bendzabuko indzima yebaholi bendzabuko, umtsetfo wesintfu nemasiko emiphakatsi legcina leyo nchubo yemtsetfo wesintfu – (a) umtsetfo wavelonkhe noma weTifundza ungenta kube khona kusungulwa

kwetindlu tebaholi bendzabuko; futsi (b) umtsetfo wavelonkhe ungasungula umkhandlu webaholi bendzabuko.

SEHLUKO 12: BAHOLI BENDZABUKO

129

SEHLUKO 13: TETIMALI

seHlUko 13 TETIMALI

Tindzaba jikelele teTimali

sikhwama semali saVelonkhe 213. (1) Kukhona siKhwama seMali saVelonkhe lapho tonkhe timali letemukelwe

nguhulumende wavelonkhe lekumele tibhadalwe kuso ngaphandle kwetimali letibekwe eceleni ngalokufanele nguMtsetfo wePhalamende.

(2) Imali ingakhishwa kulesiKhwama seMali saVelonkhe kuphela– (a) ngekulandzela sabelo lesentiwe nguMtsetfo wePhalamende; noma (b) njengesikwelete lesikhishwa kuleSikhwama seMali saVelonkhe, uma ngabe

kuvunyelwe nguMtsetfosisekelo noma nguMtsetfo wePhalamende. (3) Incenye yesifundza lefanele kuletimali letibutfwe eveni lonkhe ikhishwa

kuleSikhwama seMali saVelonkhe.

Tabelo letinebulungiswa nekuphakelwa kwemali 214. (1) Umtsetfo wavelonkhe kumele wente kube khona –

(a) kwehlukaniselana ngalokufanele kwemali legcogcwe kuvelonkhe emkhatsini kwahulumende wavelonkhe nabohulumende betifundza nebasekhaya;

(b) kuncunywa kwesabelo lesifanele sesifundza ngasinye esabelweni setifundza; kanye

(c) nekuniketwa kwanoma ngutiphi letinye tabelo tetimali etifundzeni nakubomasipala letiphuma encenyeni yahulumende wavelonkhe, kanye nemibandzela loko kuniketwa lokwentiwe ngayo.

(2) UMtsetfo lophawulwe esigatjaneni (1) ungasetjentiswa kuphela ngemuva kwekubonisana nabohulumende betifundza, nabohulumende basekhaya labahlelekile kanye neliKhomishani lekuPhatfwa kweTetimali nesiLulu seMnotfo waHulumende, futsi noma ngutiphi tincumo taleliKhomishani setibuketiwe, futsi kumele kunakisiswe –

130

(a) tindzingo tavelonkhe; (b) noma ngutiphi timiso lokumele tentiwe mayelana nesikwelete savelonkhe

kanye naletinye tibopho tavelonkhe; (c) tidzingo kanye netimfuno tahulumende wavelonkhe, letincunywe

ngekusetjentiswa kwetindlela tekubuka letifanele; (d) sidzingo sekwenta nakanjani kutsi tifundza nabomasipala bakwati kuniketa

imisebenti lesisekelo nekwenta imisebenti lebanikwe yona; (e) emandla nelikhono letifundza nabomasipala labanalo lekuphatsa tetimali; (f) tidzingo tentfutfuko, naletinye nje tidzingo tetifundza, tahulumende

wasekhaya netabomasipala; (g) kwehlukana ngetemnotfo esifundzeni nakuletinye tifundza; (h) tibopho tetifundza nabomasipala ngekwemtsetfo wavelonkhe; (i) kufuneka kwekwabelwa kwetincenye lokutintile nalokucagelekako; kanye (j) nesidzingo sekwetama kulungisa melula timo letibucayi noma tidzingo

tesikhashana naletinye tintfo letimise ekubukisiseni ngekufanana.

imicombelelotimali yavelonkhe, yetifundza neyabomasipala 215. (1) Imicombelelotimali yavelonkhe, yetifundza neyabomasipala netinchubo

temcombelelotimali kumele titfutfukise kusebenta lokungenamfihlo, kwetsembeka, kanye nekuphatfwa ngendlela lengiyo kwemnotfo, tikwelete neligumbi lembuso.

(2) Umtsetfo wavelonkhe kumele uchaze – (a) simo semicombelelotimali yavelonkhe, yetifundza neyabomasipala; (b) sikhatsi lapho imicombelelotimali yavelonkhe neyesifundza kumele yetfulwe

ngaso etafuleni; kanye (c) nekutsi umcombelelotimali kulowo nalowo mkhakha wahulumende kumele

ukhombe imitfombo yamali nendlela lababona ngayo kutsi lokusetjentiswa kutawuhambisana nemtsetfo wahulumende wavelonkhe.

(3) Imicombelelotimali kulowo nalowo mkhakha wahulumende kumele ibe – (a) nesicombelelo ngetimali nangekusetjentiswa kwato, lesehlukanisa emkhatsini

kwetimali letikhona naletidzingekako ngaleso sikhatsi; (b) netiphakamiso tekubhadala kushoda lokungase kwenteke ngaleso sikhatsi

semcombelelotimali; kanye

SEHLUKO 13: TETIMALI

131

SEHLUKO 13: TETIMALI

(c) netinhloso tekwebolekwa kwetimali naletinye tikwelete tembuso letingakhuphula sikwelete sembuso emnyakeni lolandzelako.

kuphatfwa kwesigcinamafa 216. (1) Umtsetfo wavelonkhe kumele usungule sigcinamafa savelonkhe futsi uchaze

netindlela tekucinisekisa kungabi namfihlo, nekuvimbela kusetjentiswa kabe kwetimali kuyo yonkhe imikhakha yahulumende, ngekwetfula – (a) inchubo lehlonishwako yekuphatfwa kwetimali; (b) kwehlukaniswa kwekusebentisa timali lokufanako; kanye (c) nemigomo nemazinga ekugcina timali lafanako.

(2) Sigcinamafa savelonkhe kumele sicinisekise kulandzelwa kwetinyatselo letisungulwe ngekulandzela sigatjana (1), futsi singamisa kwendluliselwa kwetimali kunoma ngusiphi sikhungo sembuso uma ngabe leso sikhungo sephula noma sichubeka nekwephula letinyatselo ngalokunyantisako.

[Sigatjana (2) sivalwe ngesigaba 5(a) seMtsetfo weSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(3) Sincumo sekuvimba kwendluliswa kwetimali leticondzene nesifundza ngekulandzela sigaba 214(1)(b) singatsatfwa kuphela etimeni letiphawulwe esigatjaneni (2), futsi – (a) angeke sivimbele kwendluliswa kwetimali emalanga langetulu kwalangu-120;

futsi (b) singasebenta ngaleso sikhatsi, kepha sitawuphelelwa ngemandla

ngekubuyela emuva kwaso ngaphandle uma ngabe iPhalamende isamukela ngemuva kwenchubo lefananako ncimishi naleyo lebekwe esigabeni 76(1) futsi lebekwe mitsetfomgomo netibopho letihlanganyelwe tePhalamende. Lenchubo kumele iphele esikhatsini semalanga langu-30 kusukela sacala kusebenta lesincumo lesitsatfwe sigcinamafa savelonkhe.

[Sigatjana (3) sivalwe ngesigaba 5(b) seMtsetfo 6weSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(4) IPhalamende ingasivusetela lesincumo sekuvimbela kwendluliswa kwetimali kungakengci emalanga langu-120 ngekulandzelana kwawo lokungaphatamiseki, ngekulandzela lenchubo lechazwe esigatjaneni (3).

SEHLUKO 13: TETIMALI

(5) Ngembi kwekutsi iPhalamende yemukele noma ivuselele sincumo sekuvimbela kwendluliswa kwetimali tiye esifundzeni – (a) umCwaningimabhuku-Jikelele kumele etfule umbiko ePhalamende, futsi (b) sifundza kumele sinikwe litfuba lekutiphendvulela ngaletinsolo letibhekiswe

kuso, futsi sibeke luhlangotsi lwaso ngalendzaba, ekomidini.

kutfolakala kwemphahla 217. (1) Uma ngabe sikhungo sembuso emkhakheni wahulumende wavelonkhe, wesifundza

noma wasekhaya, noma siphi lesinye sikhungo lesiphawuliwe emtsetfweni wavelonkhe, sitsatsa emakontileka etimphahla noma emisebenti, kumele sikwente loko ngekulandzela imitsetfo yavelonkhe neyetifundza lechaza indlela lengiyo, lelungile, lefanelekile, lengenamfihlo, lenekuchudzelana futsi leyongako.

(2) Sigatjana (1) asivimbeli tikhungo tembuso noma tikhungo letishiwo kuleso sigatjana kusetjentiswa kwenchubomgomo yekutfolakala kwetimphahla leyenta kube khona – (a) tigaba tekunconota uma kuniketwa emakontileka; kanye (b) nekuvikelwa noma kutfutfukiswa kwebantfu, ticuku tebantfu

labakhinyabetwa lubandlululo lolungakafaneli. (3) Umtsetfo wavelonkhe kumele usukumise luhlakamsebenti lenchubomgomo

lephawulwe esigatjaneni (2) lengasetjentiswa ngaphasi kwalo. [Sigatjana (3) sivalwe ngesigaba 6 seMtsetfo weSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

Ticiniseko tahulumende ngetikwelete 218. (1) Hulumende wavelonkhe, hulumende wesifundza noma hulumende wamasipala

anganika siciniseko ngemali lebolekwe kuphela nje uma leso siciniseko sihambisana nemibandzela lebekwe emtsetfweni wavelonkhe.

(2) Umtsetfo wavelonkhe lophawulwe esigatjaneni (1) ungasebenta kuphela ngemuva kwekubukisisa noma tiphi tiphakamiso teliKhomishani lekuPhatfwa kweTetimali nesiLulu seMnotfo waHulumende.

(3) Ngalowo nalowo mnyaka wonkhe hulumende kumele etfule umbiko ngeticinisekiso lakatentile.

132

133

SEHLUKO 13: TETIMALI

kuholelwa kwebantfu labanetikhundla embusweni 219. (1) Umtsetfo wavelonkhe kumele usungule sikali sekubeka –

(a) imiholo, tibonelelo netinzuzo temalunga eSigungu saVelonkhe, titfunywa letingesulwa eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza, emalunga eKhabhinethi, emaSekela etiNdvuna teMbuso, baholi bendzabuko nemalunga emikhandlu yebaholi bendzabuko; kanye

(b) nemazinga ebukhulu bemiholo, netibonelelo netinzuzo temalunga etishayamtsetfo tetifundza, emalunga etiGungu leteNgamele nemalunga eMikhandlu yaboMasipala betinhlobo letehlukile.

(2) Umtsetfo wavelonkhe kumele usungule liKhomishani letitawenta tincumo ngemiholo, tibonelelo netinzuzo temalunga letishiwo esigatjaneni (1).

(3) IPhalamende ingaphasisa umtsetfo lophawulwe esigatjaneni (1) kuphela nje ngemuva kwekubuketa tincumo taleliKhomishani lelisungulwe ngekwesigatjana (2).

(4) Sigungu savelonkhe lesengamele, Sigungu sesifundza lesengamele, masipala kanye nanoma muphi umtimba lowengamele singasebentisa umtsetfo wavelonkhe lophawulwe esigatjaneni (1) kuphela nje ngemuva kwekubuketa tincumo taleliKhomishani lelisungulwe ngekwesigatjana (2).

(5) Umtsetfo wavelonkhe kumele usungule iminyele yekuncuma imiholo, tibonelelo netinzuzo temajaji, uMvikeli wemmango, umCwaningimabhuku-Jikelele kanye nemalunga anoma nguliphi liKhomishani lelibekwe ngekweMtsetfosisekelo lokufaka ekhatsi nemtimba wetekusakata lophawulwe esigabeni 192.

LiKhomishani lekuPhatfwa kweTetimali nesiLulu seMnotfo waHulumende

kusungulwa nemisebenti yalo 220. (1) KuneliKhomishani lekuPhatfwa kweTetimali nesiLulu seMnotfo waHulumende

eRiphabhulikhi lelenta tincumo letishiwo kuleSAHLUKO, noma emtsetfweni wavelonkhe, ePhalamende, kutishayamtsetfo tetifundza nakuleminye imitimba leyengamele lencunywe ngumtsetfo wavelonkhe.

134

(2) LeliKhomishani litimele futsi linekutiphendvulela kuphela ngekweMtsetfosisekelo nemtsetfo, futsi kumele lingakhetsi luhlangotsi.

(3) LeliKhomishani kumele lisebente ngekulandzela uMtsetfo wePhalamende futsi ekwenteni imisebenti kwalo, kumele libuke tonkhe tintfo letitsintsekako lokufaka ekhatsi leto letihlelwe esigabeni 214(2).

kubekwa nesikhatsi sekusebenta kwemalunga 221. (1) LeliKhomishani libunjwe ngalabantfu labasikati nalabadvuna labalandzelako,

labakhetfwe nguMengameli njengenhloko yeSigungu savelonkhe lesengamele – (a) sihlalo kanye nelisekela lasihlalo; (b) bantfu labatsatfu labakhetfwe, ngemuva kwekubonisana naboNdvunankhulu,

eluhlwini lolwakhiwe ngekulandzela luhlelo lolumiswe ngekwemtsetfo wavelonkhe;

(c) bantfu lababili labakhetfwe, ngemuva kwekubonisana nabohulumende basekhaya labahlelekile, eluhlwini lolwakhiwe ngekulandzela luhlelo lolumiswe ngekwemtsetfo wavelonkhe; kanye

(d) nalabanye bantfu lababili. [Sigatjana (1) sivalwe ngesigaba 7(a) seMtsetfo weSihlanu wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1999.] [uvalwe ngesigatjana 7(a) weMtsetfo weSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfo- sisekelo wanga-2001]

(1A) Umtsetfo waVelonkhe lophawulwe esigatjaneni (1) kumele uniketele ngekumbandzakanyeka - (a) kwaboNdvunakhulu ekwakhiweni kweluhlu loluhlongotwe esigatjaneni

(1)(b); kanye (b) nabohulumende basekhaya labahlelekile ekwakhiweni kweluhlu

loluhlongotwe esigatjaneni (1)(c). [Sigatjana (1A) sifakwe ngesigaba 7(b) seMtsetfo weSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(2) Emalunga aleliKhomishani kumele abe nelwati lolulungele lomsebenti. (3) Emalunga aleliKhomishani asebenta sikhatsi lesincunywe ngekulandzela umtsetfo

wavelonkhe. Mengameli angakhokha lilunga laleliKhomishani kuleKhomishani ngekutiphatsa kabi kwalo, kungakhoni kusebenta nekungakwati kwenta umsebenti.

SEHLUKO 13: TETIMALI

135

SEHLUKO 13: TETIMALI

imibiko 222. LeliKhomishani kumele letfule umbiko walo ePhalamende kanye nakutishayamtsetfo

tetifundza njalo nje.

LiBhange laseNkhabeni

kusungulwa kwalo 223. LiBhange laseNkhabeni, liBhange lesiLulu laseNingizimu Afrika (iSouth African Reserve

Bank), ngulona bhange lesive leRiphabhulikhi futsi liphetfwe ngekulandzela umtsetfo wePhalamende.

inhloso lebalulekile 224. (1) Inhloso lebalulekile yeliBhange lesiLulu laseNingizimu Afrika kuvikela emandla

emali yeRiphabhulikhi kute kube khona kutfutfuka lokulingene futsi lokusimeme nalokukhulako kwemnotfo eRiphabhulikhi.

(2) LiBhange lesiLulu laseNingizimu Afrika, ekulandzeleni inhloso yalo lebaluleke, kumele lisebente ngekutimela futsi ngaphandle kwekwesaba, kwekukhetsa luhlangotsi noma kukhinyabeta, kepha kumele kube khona kubonisana njalo nje emkhatsini kwaleliBhange kanye nalelilunga leKhabhinethi lelibukene netindzaba tetimali kuvelonkhe.

emandla nemisebenti 225. Emandla kanye nemisebenti yeliBhange lesiLulu laseNingizimu Afrika, nguleyo levamise

kusetjentwa iphindze yentiwe ngemabhange esive, lokumandla nemisebenti lokumele kuncunywe ngumtsetfo wePhalamende futsi lokumele kusetjentiswe futsi kwentiwe ngekulandzela imibandzela lechazwe ngulowo Mtsetfo.

SEHLUKO 13: TETIMALI

Tindzaba tetimali tetifundza netasekhaya

Tikhwama temali yetifundza 226. (1) Kukhona siKhwama seMali yesiFundza kuleso naleso sifundza lapho tonkhe timali

letemukelwe nguhulumende wesifundza kumele tifakwe khona, ngaphandle kwetimali letibekwe eceleni ngalokufanele nguMtsetfo wePhalamende.

(2) Imali lingakhishwa eSikhwameni seTimali teMbuso letingenako sesifundza kuphela nje – (a) ngesabelo lesentiwe ngeMtsetfo wesifundza; noma (b) njengesikwelete lesikhishwa kulesiKhwama seMali yesiFundza letingenako

tesifundza, uma ngabe lokukubekwe nguMtsetfosisekelo noma nguMtsetfo wesifundza.

(3) Imali leniketwe hulumende wasekhaya kepha leyendluliswe kuhulumende wesifundza, ngekulandzela sigaba 214(1), iyindlekongco esiKhwameni seMali yesiFundza.

(4) UMtsetfo wavelonkhe ungancuma luhlakamsebenti lokumele ngaphasi kwalo - (a) uMtsetfo wesifundza ngekulandzela sigatjana (2)(b) ugunyate kukhishwa

kwemali njengendleko-ngco esiKhwameni seMali yesiFundza; kanye (b) nekutsi imali lephakelwe hulumende wasekhaya ngekwengca esifundzeni

ngekulandzela sigatjana (3) kumele ikhokhelwe njani kubomasipala basesifundzeni.

[Sigatjana (4) sifakwe ngesigaba 8 seMtsetfo weSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

imitfombo yavelonkhe yetimali tabohulumende betifundza nebasekhaya 227. (1) Hulumende wasekhaya newesifundza ngasinye –

(a) unelilungelo lekutfola inenye lemfanele yetimali letibutfwe eveni lonkhe kute akwati kuniketa tidzingosisekelo nekwenta imisebenti lekabelwe yona; futsi

(b) angemukela letinye tabelo letibuya esikhwameni savelonkhe setimali letingenako, noma tinemibandzela noma tite.

(2) Imali lengetako lebutfwe tifundza noma bomasipala angeke ikhishwe encenyeni yabo yetimali letibutfwe eveni lonkhe, noma kuletinye tabelo tabo lebatinikwa

136

137

SEHLUKO 13: TETIMALI

nguhulumende wavelonkhe. Ngalokunjalo, kute sibopho kuhulumende wavelonkhe sekungetela tifundza nabomasipala labangabutsi timali ngekulandzela likhono labo letetimali netintsela.

(3) Incenye yesifundza lefanele lebutfwe eveni lonkhe kumele yendluliselwe kulesifundza ngekusheshisa futsi ingakahleshulwa ngaphandle uma ngabe lokwendluliswa kumisiwe ngekwesigaba 216.

(4) Sifundza kumele sitibekele sona ngekwaso imitfombo ledzingekako ngekwetiphakamiso temtsetfosisekelo wesifundza, leyengetela etulu kwetidzingo taso letishiwo kuMtsetfosisekelo.

[Lilanga lekucala kusebenta kwesigaba 227: 1 Bhimbidvwane 1998.]

Tintsela tesifundza 228. (1) Sishayamtsetfo sesifundza singabeka –

(a) tintsela, umtsedlwana nemtselo ngaphandle kwemtselo ngekwekuhola, kwentsela yentsengo yekubita kwemphahla, intsela yentsengo jikelele kanye nentsela yendzawo noma yemphahla lengeniswa kulelive eminyeleni yalo; futsi

(b) tintsela letilinganako ngetulu kwanoma yiphi intsela, umtsedlwana noma umtselo lebekwe ngumtsetfo wavelonkhe, kepha ngaphandle kwentsela yemiholo etinkampanini, intsela yentsengo yekubita kwemphahla nentsela yendzawo noma yemphahla lengeniswa kulelive eminyeleni yalo.

[Indzima(b) ivalwe ngesigaba 9 seMtsetfo weSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

(2) Emandla esishayamtsetfo sesifundza ekutsi sibeke tinsela, umtsedlwana, timali letibhadalwa uma kungeniswa timphahla naletinye timali – (a) angeke asetjentiswe ngendlela lebeka inchubomgomo yemnotfo yavelonkhe

esimeni lesibi, budlelwano betifundza kutemnotfo noma kuhanjiswa kwetimphahla, kwelusito kwemali noma kwebasebenti; futsi

(b) kumele kuphatfwe ngumtsetfo wePhalamende longabekwa kuphela nje ngemuva kwekutsi noma tiphi tincumo teliKhomishani lekuPhatfwa kweTetimali nesiLulu seMnotfo waHulumende setibuketiwe.

[Lilanga lekucala kusebenta kwesigaba 228: 1 Bhimbidvwane 1998.]

138

emandla amasipala ekuphatsa timali nemisebenti 229. (1) Ngekulandzela tigatjana (2), (3) na-(4), Masipala angabeka –

(a) intsela emphahleni futsi engete ngetulu etimalini letikhokhela lusito lolwentiwe ngumasipala noma lowentiwe esikhundleni sakhe; futsi

(b) uma agunyatwe ngumtsetfo wavelonkhe, letinye tintsela, imitsedlwana naletinye timali letibhadalwako letifanele hulumende wasekhaya noma sigaba sahulumende wasekhaya lapho lomasipala awela khona, kepha masipala angeke abeke intsela yemiholo, intsela yentsengo lengetiwe, intsela yentsengo leyetayelekile noma imali lebhadalwa uma kungeniswa timphahla.

(2) Emandla amasipala ekubeka intsela emphahleni ekwengeta ngetulu etimalini letibhadalwako ngelusito lolwentiwe nguye noma lolwentiwe esikhundleni samasipala, noma leminye imitselo, imitsedlwana noma imali lebhadalwa ngekungeniswa kwemphahla - (a) angeke asetjentiswe ngendlela lebeka inchubomgomo yemnotfo yavelonkhe

esimeni lesibi, budlelwano babomasipala kutemnotfo, noma kuhanjiswa kwetimphahla kwelusito, kwemali noma kwebasebenti; futsi

(b) angacondziswa ngumtsetfo wavelonkhe. (3) Uma ngabe bomasipala lababili banemandla nemisebenti lefananako yekuphatsa

timali mayelana nendzawo yinye, kwehlukaniswa lokufanele kwalawo mandla nemisebenti kumele kwentiwe ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe. Lokwehlukaniswa kungentiwa kuphela nje emuva kwekutsatsa lokungenani letindlela letilandzelako - (a) Sidzingo sekuhambelana imigomosisekelo yekutselisa lelungile; (b) Emandla nemisebenti leyentiwa ngumasipala ngamunye; (c) Emandla ekuphatsa timali amasipala ngamunye; (d) Emandla nelikhono lekubutsa imitselo, umtsedlwana naletinye timali

letibhadalwako; kanye (e) Nebulungiswa.

(4) Kute kulesigaba lokuvimbela kwabelana ngemali lebutfwe ngelandzela lesigaba emkhatsini wabomasipala labanemandla ekuphatsa timali nemisebenti lefananako endzaweni yinye.

(5) Umtsetfo wavelonkhe lophawulwe kulesigaba ungasebenta kuphela nje ngemuva hulumende wasekhaya lohlelekile neliKhomishani lekuPhatfwa

SEHLUKO 13: TETIMALI

139

SEHLUKO 13: TETIMALI

kweTetimali nesiLulu seMnotfo waHulumende kwatisiwe, futsi noma tiphi tincomo taleliKhomishani setibuketiwe.

[Lilanga lekucala kusebenta kwesigaba 229: 1 Bhimbidvwane 1998.]

Timali tekubolekwa tifundza 230. (1) Sifundza singaboleka timali tekugcina tidzingo letimile noma tidzingo tesikhashana

ngekulandzela imibandzela lefanele letincunywe ngumtsetfo wavelonkhe, kepha imali yetidzingo tanyalo ingabolekwa kuphela uma ngabe kudzingeke kuvalwe tidzingo kwesikhashana ngalowo mnyakatimali.

(2) Umtsetfo wavelonkhe lophawulwe esigatjaneni (1) ungasebenta kuphela nje ngemuva noma tiphi tiphakamiso teliKhomishani lekuPhatfwa kweTetimali nesiLulu seMnotfo waHulumende setibukiwe.

[Sigaba 230 sivalwe ngesigaba 10 seMtsetfo weSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

Timali tekubolekwa bomasipala 230A. (1) UMkhandlu waMasipala, ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe –

(a) ungaboleka timali tekugcina tidzingo letimile noma tidzingo tesikhashana ngekulandzela imibandzela lefanele letincunywe ngumtsetfo wavelonkhe, kepha imali yetidzingo tanyalo ingabolekwa kuphela uma ngabe kudzingeke kuvalwe tidzingo kwesikhashana ngalowo mnyakatimali; futsi

(b) ungatibophelela wona kanye neMkhandlu wesikhatsi lesitako ekusetjentisweni kweligunya lawo lekushaya umtsetfo nelekwengamela ekutfoleni imalimboleko noma kutjalwa kwetimali tamasipala.

(2) Umtsetfo wavelonkhe lophawulwe esigatjaneni (1) ungasebenta kuphela nje ngemuva noma tiphi tiphakamiso teliKhomishani lekuPhatfwa kweTetimali nesiLulu seMnotfo waHulumende setibukiwe.

[Sigaba 230A sifakwe ngesigaba 17 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

140

seHlUko 14 TIMISO JIKELELE

Umtsetfo wemave emhlaba

Tivumelwano nemave emhlaba 231. (1) Kucocisana nekusayina tivumelwano nemave emhlaba kusibopho seSigungu

savelonkhe lesengamele. (2) Sivumelwano nemave emhlaba sibopha iRiphabhulikhi kuphela nje uma

ngabe semukelwe ngesincumo kuyo yombili Sigungu saVelonkhe neMkhandlu waVelonkhe weTifundza ngaphandle uma ngabe kusivumelwano lesishiwo esigatjaneni (3).

(3) Sivumelwano nemave emhlaba senhlobo yebuchwepheshe, yekuphatsa noma yeSigungu lesengamele, noma sivumelwano lesingadzingi kwemukelwa noma kucinisekiswa losentiwe Sigungu lesengamele, sibopha iRiphabhulikhi ngaphandle kwekuvunywa Sigungu saVelonkhe neMkhandlu waVelonkhe weTifundza, kepha kumele setfulwe embi kweSigungu saVelonkhe kanye nasembi kweMkhandlu waVelonkhe weTifundza kungakapheli sikhatsi lesidze.

(4) Noma siphi sivumelwano nemave emhlaba siba ngumtsetfo eRiphabhulikhi nasibekwa saba ngumtsetfo sishayamtsetfo savelonkhe, kodvwa siba siphakamiso lesinemandla eRiphabhulikhi ngaphandle uma ngabe singahambisani neMtsetfosisekelo noma neMtsetfo wePhalamende.

(5) IRiphabhulikhi iboshwa tivumelwano nemave emhlaba lebetivele tiyibopha iRiphabhulikhi loMtsetfosisekelo uma ucala kusebenta.

umtsetfo wendzabuko wamhlabawonkhe 232. Umtsetfo wendzabuko wamhlabawonkhe ungumtsetfo eRiphabhulikhi ngaphandle uma

ngabe ungahambisani neMtsetfosisekelo noma uMtsefto wePhalamende.

SEHLUKO 14: TIMISO JIKELELE

141

SEHLUKO 14: TIMISO JIKELELE

kusetjentiswa kwemtsefto wemave emhlaba 233. Uma kuhunyushwa noma ngumuphi umtsetfo, tonkhe tinkantolo kumele tikhetse

kuhunyushwa lokungiko kwalowo mtsetfo lokuhambisana nemtsetfo wemave emhlaba ngetulu kwalokunye kuhunyushwa lokungahambisani nemtsetfo wemave emhlaba.

Letinye Tindzaba

Tivumelwano temalungelo 234. Kuze kwandziswe lisiko lentsandvo yelinyenti lelisungulwe nguMtsetfosisekelo,

iPhalamende ingatemukela tiVumelwano temaLungelo letihambisana netimiso teMtsetfosisekelo.

kutibusa ngekwakho 235. Lilungelo labo bonkhe bantfu baseNingizimu Afrika lekutibusa ngekwabo njengoba

lichaziwe kuloMtsetfosisekelo, alishiyi ngaphandle, ngekhatsi kweluhlakamsebenti walelilungelo, kuhlonishwa kwemcabango ngelilungelo lekutibusa ngekwawo ummango lobunjwe ngemasiko lafanako nelulwimi lolufanako ngekwentalelwane, indzawo letsite khona lapha eRiphabhulikhi noma futsi ngayiphi lenye indlela, lencunywe ngumtsetfo wavelonkhe.

kwelekelelwa ngetimali kwemacembu embusave 236. Kuze kubonakale intsandvo yelinyenti, umtsetfo wavelonkhe kumele wente kube khona

kuniketwa kwetimali emacembu embusave lafaka sandla kusishayamtsetfo savelonkhe netetifundza ngalokufanele nangebunyenti noma bungako bemavoti licembu ngelicembu lelawatfola elukhetfweni lwavelonkhe nelweTifundza.

kwentiwa kwemisebenti ngekutimisela 237. Yonkhe imisebenti lebekwe ngekwemtsetfosisekelo kumele yentiwe ngekutimisela futsi

nangaphandle kwekucitsa sikhatsi.

SEHLUKO 14: TIMISO JIKELELE

kuphutfuma netitfunywa 238. Sigungu lesengamele kunoma ngumuphi umkhakha wahulumende –

(a) singaniketa noma waphi emandla lokumele asetjentiswe noma umsebenti lokumele wentiwe ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe noma siphi lesinye sitfo tembuso kuphela nje uma ngabe lokuniketa kuhambisana nalowo mtsetfo lowo mandla asetjentiswa lowo msebenti wentiwa ngaphasi kwawo; noma

(b) singasebentisa noma waphi emandla noma sente noma muphi umsebenti siwentela noma siphi lesinye sikhungo sembuso lesiphetse ngekuphutfuma noma ngesizatfu sekutfunywa.

Tinchazelo 239. KuloMtsetfosisekelo, ngaphandle uma ingcikitsi ibonisa ngalenye indlela –

umtsetfo wavelonkhe” ufaka ekhatsi— (a) umtsetfo longaphasi kwemtsetfo lobunjwe ngekulandzela uMtsetfo

wePhalamende; futsi (b) umtsetfo lebewusebenta ngesikhatsi loMtsetfosisekelo ucala kusebenta futsi

losetjentiswa nguhulumende wavelonkhe; � “sikhungo sembuso” sisho— � (a) noma muphi umnyango wembuso noma wekuphatsa ezingeni hulumende

wavelonkhe wesifundza noma wasekhaya; noma (b) noma siphi siphatsimandla noma sikhungo—

(i) lesisebentisa emandla noma senta umsebenti ngekulandzela uMtsetfosisekelo noma umtsetfosisekelo wesifundza; noma

(ii) lesisebentisa emandla emmango noma lesenta umsebenti wemmango ngekulandzela noma muphi umtsetfo, kepha loko akufaki ekhatsi inkantolo noma siphatsimandla setemtsetfo;

umtsetfo wesifundza” ufaka ekhatsi— (a) umtsetfo longaphasi kwemtsetfo lobunjwe ngekulandzela uMtsetfo

wesifundza; futsi (b) umtsetfo lebewusebenta ngesikhatsi loMtsetfosisekelo ucala kusebenta futsi

losetjentiswa nguhulumende wesifundza.

142

143

SEHLUKO 14: TIMISO JIKELELE

kungahambelani emkhatsini kwemibhalo leyehlukene 240. Uma kwenteka kuba khona kungahambelani emkhatsini kwemibhalo leyehlukene

yeMtsetfosisekelo, umbhalo wesiNgisi weMtsetfosisekelo ngiwo longetulu kwato tonkhe tihumusho.

emalungiselelo esikhashana 241. Ishejuli 6 isebenta kulesikhashana ngalesikhatsi sekwetfulwa kwenchubo lensha

yekulandzelwa kwemtsetfosisekelo lesungulwe nguloMtsetfosisekelo, kanye nanoma nguluphi lolunye ludzaba loluhambelana ngandlela-tsite nalesikhashana sengucuko.

kucitfwa kwemitsetfo 242. Lemitsetfo lephawulwe kuShejuli 7 iyacitfwa, ngaphasi kwemibandzela yesigaba 243

neShejuli 6.

sihloko lesifishane nekucala kusebenta 243. (1) LoMtsetfo utawubitwa ngekutsi nguMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu

Afrika wanga-1996, futsi ucala kusebenta ngelusuku lolutawumenyetelwa nguMengameli, kepha lusuku lolungeke lube semuva kwamhlaka 1 Kholwane 1997. (2) Mengameli angahlela tinsuku letehlukile lungakefiki lusuku lolo lushiwo esigatjaneni (1) mayelana netiphakamiso letehlukene taloMtsetfosisekelo. (3) Ngaphandle uma kushiwo ngalenye indlela, kucashunwa kwesiphakamiso seMtsetfosisekelo ngesikhatsi uMtsetfosisekelo ucala kusebenta kumele kutsatfwe lokucashunwa njengesikhatsi lesiphakamiso sicala kusebenta. (4) Uma ngabe kuhlelwe lusuku lolwehlukile lwekusebenta kwesiphakamiso lesitsite seMtsetfosisekelo ngekulandzela sigatjana (2), noma siphi siphakamiso lesifana naleso seMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu, 1993 (uMtsetfo 200 wanga-1993), lophawulwe kulesimemetelo semtsetfo, uyacitfwa kusukela ngalolo lusuku. (5) Tigaba 213, 214, 215, 216, 218, 226, 227, 228, 229 na 230 ticala kusebenta ngamhlaka 1 Bhimbidvwane 1998, kepha loko akuvimbeli kusebenta ngekulandzela loMtsetfosisekelo kwemtsetfo lochazwe kunoma ngutiphi taletiphakamiso kungakefiki lolo lusuku. Kuze kufike lolo lusuku noma siphi siphakamiso lesifana noma ngandlela-tsite netiphakamiso taloMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, wanga-1993, sichubeka nekusebenta.

144

isHeJUli 1 UMJEKA WELIVE

(1) Umjeka wavelonkhe ungumdvwebomacalandze; lonebudze loluphindvwe kanye nesigamu uma bucatsaniswa nebubanti bawo.

(2) Unemibala lomnyama, losagolide, loluhlata njengetjani, lomhlophe, lobovu njengapelepele nalolingangane.

(3) Uneliphaca leliluhlata njengetjani, bubanti balo liyincenye yakunye kulosihlanu kwebubanti bemjeka. Imigca lesemkhatsini yaleliphaca icala emnyeleni losetulu nasemnyeleni lophasi wemakhona alomtjeka madvutane nje nensika yemaphetselo lekangasekudla salomtjeka uma uwubuka ulenga esigcotjeni, ichubeke yehle sengatsi iyawuhlangana emkhatsini walomtjeka, bese iyajika masinyane nje ichubeka ivundle ite iyewuphelela entsikeni yemaphetselo lekangasesancele salomtjeka.

(4) Leliphaca leliluhlata njengetjani likakwe, ngetulu nangaphasi, ngumushi lomhlophe, kantsi ngakulensika yemaphetselo lekangasekudla, likakwe ngumushi losagolode. Lokukakwa ngakunye kungukunye kulokulishumi nesihlanu uma kucatsaniswa nebubanti bemjeka.

(5) Lomdvwebomacalamatsatfu losedvute nensika yemaphetselo lekangasekudla umnyama. (6) LeNcenye lesivundlile ngenhla kwaleliphaca sibovu njengapelepele, kantsi leNcenye

lesivundlile ngentansi kwaleliphaca ulingangane. Sicephu ngasinye siyincenye yakunye kulokutsatfu uma kucatsaniswa nebubanti bemjeka.

ISHEJULI 1: UMJEKA WELIVE

145

ISHEJULI 1: UMJEKA WELIVE

Black - Mnyama Gold - Golide White - Mhlophe Green - Luhlata Red - Bovu Blue - Lingangane

ISHEJULI 1A: TINDZAWO TEKWAKHIWA KWETIFUNDZA

isHeJUli 1A TINDZAWO TEKWAKHIWA KWETIFUNDZA

[Ishejuli 1A ifakwe ngeMtsetfo welishumi nesikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2005 nalovalwe ngesigaba 1 seMtsetfo weLishumi nakuTsatfu wekuChitjilelwa kweMtsetfo- sisekelo wanga-2007 nangeMtsetfo weLishumi neSikhombisa wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo

wanga-2009.]

sifundza sasempumalanga koloni [Kuhlukaniswa kwesifundza saseMpumalanga Koloni lokuvalwe nguMtsetfo weLishumi nakuTsatfu

wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2007.]

Libalave nombolo 3 weshejuli 1 kuya kusatiso 1998 sanga-2005. � Libalave nombolo 6 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 � Libalave nombolo 7 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 � Libalave nombolo 8 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 � Libalave nombolo 9 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 �

Libalave nombolo 10 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 � Libalave nombolo 11 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 �

sifundza sase fuleyistata Libalave nombolo 12 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 13 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 14 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 15 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 16 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005

sifundza sasegauteng [Kuhlukaniswa kwesifundza saseGauteng lokuvalwe nguMtsetfo welishumi nesitfupha wekuChitji-

yelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2009 ngesatiso 1490 wanga-2008] � [Ngekubuka libalave nombolo 4 lovalwe ngekwesigaba 1(a) seMtsetfo welishumi nesitfupha

wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2009] �

Libalave nombolo 17 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 � Libalave nombolo 18 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 �

146

147

ISHEJULI 1A: TINDZAWO TEKWAKHIWA KWETIFUNDZA

Libalave nombolo 19 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 20 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 21 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005

sifundza sasekwazulu-Natali [Kuhlukaniswa kwesifundza saKwa-Zulu Natal lokuvalwe nguMtsetfo welishumi nesitfupha wekuCh-

itjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2007]

Libalave nombolo 22 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 23 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 24 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 25 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 26 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 27 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 28 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 29 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 30 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 31 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 32 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005

sifundza saselimpopo Libalave nombolo 33 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 34 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 35 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 36 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 37 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005

sifundza sasempumalanga Libalave nombolo 38 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 39 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 40 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005

148

sifundza saseNshonalanga koloni Libalave nombolo 41 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 42 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 43 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 44 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 45 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005

sifundza saseNyakatfo Nshonalanga [Kuhlukaniswa kwesifundza sase-North West lokuvalwe nguMtsetfo welishumi nesitfupha wekuCh-

itjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2009 ngesatiso 1490 sanga-2008] [Ngekubuka libalave nombolo 5 lovalwe ngekwesigaba 1(b) seMtsetfo welishumi nesitfupha

wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2009 ]

Libalave nombolo 46 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 47 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005

Libalave nombolo 48 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005

sifundza saseNshonalanga kapa Libalave nombolo 49 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 50 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 51 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 52 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 53 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005 Libalave nombolo 54 weshejuli 2 kuya kusatiso 1998 sanga-2005

ISHEJULI 1A: TINDZAWO TEKWAKHIWA KWETIFUNDZA

149

ISHEJULI 2: TIFUNGO TEKUNGENA ESIKHUNDLENI NEKUVUMA NGEKUTI- BOPHA

isHeJUli 2 TIFUNGO TEKUNGENA ESIKHUNDLENI NEKUVUMA

NGEKUTIBOPHA

[IShejuli 2 iChitjiyelwe ngesigaba 2 seMtsetfo 35 wanga-1997 yaphindze yavalwa ngesigaba 18 seMtsetfo 34 wanga-2001.]

sifungo noma kuvuma ngekutibopha kwamengameli nelibambela lamengameli 1. Mengameli noma liBambela laMengameli ngembi kwaSomajaji, noma lelinye liJaji

lelimiswe nguSomajaji, kumele afunge/avume ngekutibopha ngalendlela lelandzelako: Embi kwabo bonkhe bantfu lababutsene lapha, nangekubona bumcoka balomsebenti lomkhulu lengibitelwe kuwo ngiyasitsatsa sikhundla sekuba nguMengameli/liBambela laMengameli weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, Mine, A.B., ngiyafunga/ ngiyavuma ngekutibopha kutsi ngitawetsembeka kuRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, futsi ngitawutfobela, ngitawulandzela, ngitawuhlonipha futsi ngitawugcina uMtsetfosisekelo nayo yonkhe imitsetfo yeRiphabhulikhi; futsi ngiyacinisekisa futsi ngiyetsembisa ngekutitfoba kutsi ngaso sonkhe sikhatsi— Ngitawugcugcutela loko lokuchubekisa iRiphabhulikhi, ngilwe nako konkhe lokungayilimata; Ngitawuvikela futsi ngigcugcutele emalungelo abo bonkhe bantfu baseNingizimu Afrika; Ngitawukwenta yonkhe imisebenti yami ngemandla ami onkhe nangetibopho tami nangako konkhe kwati nako konkhe kukhona kwami futsi ngitawetsembeka etifisweni tanembeza wami; Ngitawukwenta bulungiswa kubo bonkhe; futsi Ngitawutinikela ekutfutfukiseni inhlalakahle yeRiphabhulikhi nebantfu bayo bonkhe. (Uma ngabe kusifungo: Inkhosi ingisite)

sifungo noma kuvuma ngekutibopha kwelisekela lamengameli 2. Lisekela laMengameli, ngembi kwaSomajaji, noma lelinye liJaji lelimiswe nguSomajaji,

kumele lifunge/livume ngekutibopha ngalendlela lelandzelako:

150

Embi kwabo bonkhe bantfu lababutsene lapha, nangekubona bumcoka balomsebenti ngiyasitsatsa sikhundla sekuba liSekela laMengameli weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, mine, A.B., ngiyafunga/ngiyavuma ngekutibopha kutsi ngitawetsembeka kuRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, ngitawutfobela, ngitawulandzela, ngitawuhlonipha futsi ngitawugcina uMtsetfosisekelo nayo yonkhe imitsetfo yeRiphabhulikhi, futsi ngiyacinisekisa futsi ngiyetsembisa ngekutitfoba kutsi ngaso sonkhe sikhatsi— Ngitawugcugcutela loko lokuchubekisa iRiphabhulikhi, ngilwe naloko lokungayilimata; Ngitawuba ngumeluleki loneliciniso nalowetsembekile; Ngitawukwehta yonkhe imisebenti yami ngemandla ami onkhe nangetiphiwo tami nangako konkhe kwami nako konkhe kukhona kwami futsi ngitawetsembeka etifisweni tanembeza wami; Ngitawukwenta bulungiswa kubo bonkhe; futsi Ngitawutinikela ekutfutfukiseni inhlalakahle yeRiphabhulikhi nebantfu bayo bonkhe. (Uma ngabe kusifungo: Inkhosi ingisite.)

sifungo noma kuvuma ngekutibopha kwetiNdvuna tembuso nemasekela etiNdvuna 3. Nguleyo naleyo Ndvuna yeMbuso neliSekela leNdvuna yeMbuso, kwaSomajaji, ngembi

kwaSomajaji noma lelinye liJaji lelimiswe nguSomajaji, kumele lifunge/livume ngekutibopha ngalendlela lelandzelako: Mine, A.B., ngiyafunga/ngiyavuma ngekutibopha kutsi ngitawetsembeka kuRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika futsi ngitawutfobela, ngitawuhlonipha futsi ngitawuphakamisa uMtsetfosisekelo kanye nayo yonkhe imitsetfo yeRiphabhulikhi, futsi ngetsembisa kuphatsa sikhundla sami njengeNdvuna yeMbuso/liSekela leNdvuna yeMbuso ngekwetsembeka nangesizotsa; kuba ngumeluleki loneliciniso nekwetsembeka; kanye nekungakhiphi-ngco noma nsombo timfihlo lengetfweswe tona, nekwenta imisebenti yesikhundla sami ngekwetsembeka nangekutimisela. (Uma ngabe kusifungo: Inkhosi ingisite)

ISHEJULI 2: TIFUNGO TEKUNGENA ESIKHUNDLENI NEKUVUMA NGEKUTI- BOPHA

151

ISHEJULI 2: TIFUNGO TEKUNGENA ESIKHUNDLENI NEKUVUMA NGEKUTI- BOPHA

sifungo kuvuma ngekutibopha kwemalunga esigungu saVelonkhe, emalunga langasuswa emkhandlu waVelonkhe weTifundza nemalunga etishayamtsetfo tetifundza 4. (1) Emalunga eSigungu saVelonkhe, emalunga latitfunywa langesuswa eMkhandlu

waVelonkhe weTifundza, ngembi kwaSomajaji noma lelinye liJaji lelimiswe nguSomajaji, kumele afunge/avume ngekutibopha ngalendlela lelandzelako: Mine, A.B., ngiyafunga/ngiyavuma ngekutibopha kutsi ngitawetsembeka kuRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, nekutsi ngitawutfobela, ngitawuhlonipha futsi ngitawuphakamisa uMtsetfosisekelo kanye nayo yonkhe imitsetfo yeRiphabhulikhi, futsi ngetsembisa kwenta imisebenti yami njengelilunga leSigungu saVelonkhe/ sitfunywa lesingesuswa seMkhandlu waVelonkhe weTifundza/lilunga lesishayamtsetfo sesifundza seC. D ngekutimisela. (Uma ngabe kusifungo: Inkhosi ingisite)

(2) Bantfu labavala tikhala esiGungwini saVelonkhe, titfunywa letingesuswa kUmkhandlu weTifundza noma tishayamtsetfo tetifundza kumele bafunge noma bavume ngekutibopha ngekulandzela sigatjana (1) embi kwalowengamele lowo Mkhandlu, Sigungu noma sishayamtsetfo, noma ngukuphi kwaloku.

sifungo noma kuvuma ngekutibopha kwaNdvunankhulu, emabambela aboNdvunankhulu nemalunga etigungu temkhandlu loweNgamele 5. Ndvunankhulu noma liBambela laNdvunankhulu wesifundza nalinye ngalinye lilunga

leSigungu seMkhandlu loweNgamele sifundza, ngembi kwaSomajaji noma lelinye liJaji lelimiswe nguSomajaji, kumele afunge/avume ngekutibopha ngalendlela lelandzelako: Mine, A.B., ngiyafunga/ngiyavuma ngekutibopha kutsi ngitawetsembeka kuRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, nekutsi ngitawutfobela, ngitawuhlonipha futsi ngitawuphakamisa uMtsetfosisekelo kanye nayo yonkhe imitsetfo yeRiphabhulikhi, futsi ngetsembisa kwenta imisebenti yami njengeNdvunankhulu/ liBambela laNdvunankhulu/lilunga leSigungu seMkhandlu loweNgamele wesifundza ngekuzotsa nangekwetsembeka; kuba ngumeluleki loneliciniso nekwetsembeka; kanye nekungakhiphi timfihlo-ngco noma nsombo lengetfweswe tona; nekwenta imisebenti yesikhundla sami ngekwetsembakala nangekutimisela. (Uma ngabe kusifungo: Inkhosi ingisite)

ISHEJULI 2: TIFUNGO TEKUNGENA ESIKHUNDLENI NEKUVUMA NGEKUTI- BOPHA

sifungo sekungena esikhundleni noma kuvuma ngekutibopha kwetiphatsimandla tetemtsetfo 6. (1) Lijaji ngalinye noma lijaji lelilibambela, embi kwaSomajaji noma lelinye lijaji

lelimiswe nguSomajaji, kumele lifunge noma livume ngalendlela lelandzelako: Mine, A.B., ngiyafunga/ngiyavuma ngekutibopha kutsi, njengeliJaji leNkantolo yeMtsetfosisekelo, leNkantolo lephakeme kunato tonkhe yekwendlulisela emacala/ leNkantolo lephakeme/leNkantolo ye-EF, ngitawetsembeka eRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, ngitawuphakamisa futsi ngitawuvikela uMtsetfosisekelo nemalungelo eluntfu labekwe kuwo futsi ngitawusebentisa umtsetfo kubo bonkhe bantfu ngekufanana ngaphandle kwekwesaba, nekukhetsa noma kubandlulula, ngekulandzela uMtsetfosisekelo kanye nemtsetfo. (Uma ngabe kusifungo: Inkhosi ingisite)

(2) Umuntfu lobekwe esikhundleni saSomajaji lobekavele angasilo lijaji ngesikhatsi abekwa kumele afunge noma avume ngekutibopha ngembi kweliSekela laSomajaji, noma uma kwehluleka lelo jaji, ngembi kwelijaji lelikhulu kunalamanye lelikhona eNkantolo yeMtsetfosisekelo.

(3) Tiphatsimandla tetemtsetfo, kanye nemabambela ato, lekungesiwo emajaji kumele tifunge/tivume ngekutibopha ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe.

152

153

ISHEJULI 3: TINCHUBO TELUKHETFO

isHeJUli 3 TINCHUBO TELUKHETFO

[IShejuli 3 iChitjiyelwe ngesigaba 2 seMtsetfo weSine wanga-1999 nesigaba 19 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsethosisekelo wanga-2001 kanye nesigaba 3 seMtsetfo weMfica wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga 2002 nangekwesigaba 1 seMtsetfo weLishumi naKune

wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo.]

Incenye A

Tinchubo telukhetfo lwebantfu Labanetikhundla ngekwemtsetfosisekelo

kusebenta 1. Lenchubo lehlelwe kuleShejuli isebenta uma ngabe –

(a) Sigungu saVelonkhe sihlanganela kutewukhetsa Mengameli, noma Somlomo noma liSekela laSomlomo weSigungu;

(b) Umkhandlu weTifundza uhlanganela kutewukhetsa Sihlalo noma liSekela laSihlalo waloMkhandlu; noma

(c) Sishayamtsetfo sesifundza sihlanganela kutewukhetsa Ndvunankhulu noma Somlomo noma liSekela laSomlomo walesishayamtsetfo.

kuphakanyiswa 2. Umuntfu lowengamele umhlangano lapho leShejuli isebenta khona kumele abite

kuphakanyiswa kwebantfu labangenela lukhetfo kulowo mhlangano.

Tidzingo letibekiwe 3. (1) Kuphakanyiswa kwebantfu kumele kwentiwe kulelo fomu lelichazwe

yimitsetfomgomo letfolakala ephuzwini 9. (2) Lelifomu lekubhalwe kulo ligama lemuntfu lophakanyiswako kumele lisayinwe –

(a) ngemalunga lamabili eSigungu saVelonkhe, uma kutawukhetfwa Mengameli noma Somlomo noma liSekela laSomlomo weSigungu;

154

(b) egameni lematsimba letifundza letimbili, uma kutawukhetfwa Sihlalo noma liSekela laSihlalo weMkhandlu waVelonkhe weTifundza; noma

(c) ngemalunga lamabili aleso sishayamtsetfo sesifundza lesitsintsekako, uma kutawukhetfwa Ndvunankhulu wesifundza, Somlomo noma liSekela laSomlomo lesishayamtsetfo.

(3) Umuntfu ligama lakhe leliphakanyisiwe kumele abonise kwemukela lokuphakanyiswa ngekusayina noma lelifomu lelibhalwe emagama ebantfu labaphakanyisiwe noma ngasiphi siboniso lesibhaliwe lesicinisekisa kwemukela kuphakanyiswa.

kumenyetelwa kwemagama alabaphakanyisiwe 4. Emhlanganweni lapho leShejuli isebenta khona lomuntfu lowengamele kumele

amemetele emagama alabantfu labaphakanyiswe kutsi bangenele lukhetfo, kepha akumelanga avumele inkhulumomphikiswano.

kuphakanyiswa kweligama linye 5. Uma ngabe linye kuphela ligama leliphakanyisiwe, lomuntfu lowengamele kumele

amemetele kutsi lowo muntfu lophakanyisiwe sewukhetsiwe.

inchubo yelukhetfo 6. Uma ngabe kuphakanyisiwe bantfu labendlula kumunye –

(a) kumele kwentiwe livoti emhlanganweni ngekukhetsa ngasese; (b) lelo nalelo lunga lelikhona, noma uma kungumhlangano weMkhandlu

waVelonkhe weTifundza, sifundza ngasinye lesimelwe kulowo mhlangano, singafaka livoti linye; futsi

(c) umuntfu lowengamele lowo mhlangano kumele amemetele kubekwa kwalowo muntfu lotfole emavoti lamanyenti.

inchubo yekukhishwa 7. (1) Uma kute kulabaphakanyisiwe lotfole emavoti lamanyenti, lophakanyisiwe lotfole

emavoti lamancane kunawo onkhe kumele akhishwe kuphindze kutsatfwe livoti kulabo labasele ngekulandzela sigatjana 6. Lenchubo kumele iphindvwe kuze kube khona munye lotfola emavoti lamanyenti.

ISHEJULI 3: TINCHUBO TELUKHETFO

155

ISHEJULI 3: TINCHUBO TELUKHETFO

(2) Uma ngabe kusetjentiswa sigatjana (1), uma babili noma ngetulu kwamunye labaphakanyisiwe batfole emavoti lamancane kunabo bonkhe, livoti leliseceleni kumele litsatfwe kulabo bantfu futsi liphindvwe kanengi kuze kutfolakale lowo muntfu lokumele akhishwe.

leminye imihlangano 8. (1) Uma kuphakanyiswe emagama lamabili kuphela, noma uma bababili kuphela

labasele ngemuva kwenchubo yekukhishwa, kantsi futsi labo lababili batfole emavoti lalinganako, lomunye umhlangano kumele ubanjwe kungakapheli emalanga lasikhombisa, ngesikhatsi lesincunywe ngulomuntfu lowengamele.

(2) Uma umhlangano lomunye ubanjwa ngekulandzela sigatjana (1), lenchubo lebekwe kuleShejuli kumele ilandzelwe sengatsi lowo mhlangano wekucala walolo lukhetfo.

imitsetfomgomo 9. (1) Somajaji kumele ente imitsetfomgomo lechaza –

(a) inchubo yemihlangano lapho leShejuli isebente khona; (b) imisebenti yalowo lowengamele umhlangano, kanye nanoma ngumuphi

umuntfu losita lowp lowengamele; (c) lifomu lekumele kubhalwe kulo emagama alabaphakanyiswako; kanye (d) nendlela lekumele kuchutjwe ngayo kuvota.

(2) Lemitsetfomgomo kumele yatiswe bantfu ngendlela Somajaji layincumile. [Liphuzu 9 livalwe ngesigaba 19 seMtsetfo 34 wanga-2001.]

ISHEJULI 3: TINCHUBO TELUKHETFO

Incenye B

Inchubo Yekutfola Kungenela Kwemacembu Etembusave Kumatsimba

Emkhandlwini Wavelonkhe WeTifundza

1. Linani letitfunywa telicembu letembusave lelinelilungelo lalo letikulelibandla lelimele sifundza eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza, kumele litfolakale ngekutsatsa linani letihlalo talelo cembu kusishayamtsetfo sesifundza liphindvwe ngalokulishumi bese umphumela wehlukaniswa ngelinani letihlalo kusishayamtsetfo bese ngekwenta sinye ngetulu.

2. Uma kubala lokwentiwe ngekulandzela liphuzu 1 ngenhla kukhipha linani lelingetulu lelingeneli lelo leliniketwe lelo cembu ngekulandzela leliphuzu, lelo nani lelingetulu kumele libangisane nemanani lafana nalo ngekuba ngetulu kwaleli lelinye licembu noma kwalawa lamanye emacembu kulelibandla lelitfunywa emalunga langakabiwa kumele afakwe ngekwebucembu ngekulandzelana kucale linani lelikhulu kunawo onkhe kuye ngekuya.

3. Uma lamanani langetulu lachudzelanako lahlongotwa ephuzwini alingana, letitfunywa letingakasatjalaliswa kulelitsimba kumele tabelwe kulelicembu noma emacembu, ), nalelo nani lelingetulu ngekulandzelana kwemavoti labhaliwe,larekhodelwe lamacembu elukhetfweni lwekugcina lwesishayamtsetfo sesifundza lesitsintsekako.i. [Liphuzu 3 lifakwe ngesigaba 2 seMtsetfo 3 wanga-1999 saphindze savalwa ngesigaba 3 seMtsetfo wemfica wanga-2002. Nangekwesigaba 5(a) seMtsetfo weLishumi naKune wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2008]

4. Uma emacembu langetulu kwalinye lelinilinani lelilinganako lelirekhodiwe lemavoti ngesikhatsi selukhetfo lwekugcina sesishayamtsetfo sesifundza lesifanele, sishyayamtsetfo lesufanele kufanele sifake emalunga langakahlukaniswa etitfunywa kulenhlangano lenelinani lemavoti ngendlela lengagucuki nentsandvoyelinyenti.

[Liphuzu 4 lifakwe ngesigaba 5(b) seMtsetfo weLishumi naKune wekuChitjiyelwa wanga-2008]

156

157

ISHEJULI 4: TINDZAWO LAPHO HULUMENDE WAVELONKHE KANYE NEBETI- FUNDZA BANEMANDLA EKUSHAYA UMTSETFO NGEKUHLANGANYELA �

isHeJUli 4 TINDZAWO LAPHO HULUMENDE WAVELONKHE KANYE NEBETIFUNDZA BANEMANDLA EKUSHAYA UMTSETFO

NGEKUHLANGANYELA

Incenye A • � Kuphatfwa kwemahlatsi emvelo • � Tebulimi • � Tikhumulo tetindiza, ngaphandle kwetikhumulo tetindiza letiphumela

emaveni langaphandle netikhumulo tetindiza letisebenta ngekhatsi kwelive kuphela

• � Kuphatfwa kwetilwane netifo • � Emakhasino, imijaho, kugembula, kubheja, lokungafaki imincintiswano

nekubheja kwetemidlalo lokwentiwa ndzawonye • � Tindzaba letiphatselene nemasiko • � Kuvikelwa kwebatsengi • � Kuphatfwa kwetimo temonakalo • � Imfundvo kuwo onkhe emazinga, ngaphandle kwemfundvo lephakeme • � Simo semvelo • � Temphilo • � Tetindlu • � Umtsetfo wesintfu kanye nalophatselene nemasiko, ngaphasi kwembandzela

weSAHLUKO 12 seMtsetfosisekelo • � Kutfutfukiswa kwetimboni Inchubomgomo yelulwimi nekulawulwa

kwetilwimi letisemtsetfweni esifundzeni ngekulandzela tiphakamiso tesigaba 6 seMtsetfosisekelo lapho lesigaba sivumela sifundza kushaya umtsetfo

• � Imitfombo yemmango yetindzaba tesifundza lephetfwe ngco noma lebekwe nguhulumende wesifundza ngekulandzela sigaba 192

• � Kulondvolotwa kwemvelo, kungafakwa ekhatsi tikhungo tekonga imvelo tavelonkhe, tindzawo tetingadze tesive kanye nemitfombo yaselwandle

• � Tekuvikelwa ngemaphoyisa uma kufika etiphakanyisweni letibekwe eSehlukweni 11 seMtsetfosisekelo lesinika emandla sishayamtsetfo sesifundza

158

• Tekugadza kungcoliswa kwemoya • Tekutfutfukisa sibalo sebantfu • Inkokhelo yekushintjiselana imphahla/umhlaba • Tikhungo temmango teluhwebo kuleto tindzawo tekusebenta letibekwe

kuleShejuli nakuShejuli 5 • Tekutfutsa ummango • Imisebenti yesive etidzingweni kuphela tahulumende wesifundza ngematiko

akhe latfweswe umtfwalo wekuphatsa lemisebenti nguMtsetfosisekelo noma lomunye umtsetfo

• Kuhlelwa kwesifundza nekutfutfukiswa kwaso • Kuphatfwa kwekuhamba kwetimoto emgwacweni • Kulondvolotwa kwemhlabatsi • Tekuvakasha • Tetimboni • Baholi bendzabuko ngekulandzela SAHLUKO 12 seMtsetfosisekelo • Kutfutfukiswa kwetindzawo letisemadolobheni naletisemaphandleni • Kuniketwa kwetimoto imvume • Tenhlalakahle

INCENYE B

Letindzaba letilandzelako tahulumende wasekhaya kuyawufika kulelizinga lelihlelwe esigabeni 155(6)(a) na-(7):

• Kungcoliswa kwemoya • Imitsetfo yekwakha takhiwo • Tindzawo/tintfo tekunakekelwa kwebantfwana • Gezi kanye nekukhishwa kwagesi • Tikhungo tekulwa nemililo • Tekuvakasha tasekhaya • Tikhumulo tetindiza tabomasipala • Kuhlelwa kwabomasipala • Imisebenti yabomasipala yetemphilo • Imisebenti yabomasipala yekutfutfwa kwebantfu

ISHEJULI 4: TINDZAWO LAPHO HULUMENDE WAVELONKHE KANYE NEBETI- FUNDZA BANEMANDLA EKUSHAYA UMTSETFO NGEKUHLANGANYELA

159

ISHEJULI 4: TINDZAWO LAPHO HULUMENDE WAVELONKHE KANYE NEBETI- FUNDZA BANEMANDLA EKUSHAYA UMTSETFO NGEKUHLANGANYELA �

• � Temisebenti yesive tabomasipala kufika ezingeni letidzingo tabomasipala ekufezeni imisebenti yabo yekwengamela imisebenti lebayinikwe ngco nguMtsetfosisekelo noma lomunye umtsetfo

• � Emabhuloho ngetulu kwemifula, tikebhe/tindizanyana, tindzawo tekuvikela tikebhe/imikhumbi, tindzawo letima tikebhe/imikhumbi kanye netikhumulo temikhumbi ngaphandle kwekuphatfwa kwetekuhamba kwemikhumbi emaveni onkhe nakuleli kanye netintfo letiphatselene nekuhanjiswa ngemkhumbi

• � Kuphatfwa kwemanti etimvula etindzaweni letakhiwe • � Imitsetfomgomo yekutsengisa • � Emanti nekuhlelwa nekwetfwalwa kwetibi ezingeni lemanti lekatfwalekako

nekulahlwa kwemanti lekasebentile nenchubo yekulahlwa kwemangcoliso

160

isHeJUli 5 TINDZAWO LAPHO HULUMENDE WESIFUNDZA YEDVWANA

ANEMANDLA EKUSHAYA UMTSETFO

INCENYE A • Temadzele • Ema-ambulensi • Tikhungo temisamo ngaphandle kwemisamo yavelonkhe • Imitapo yetincwadzi ngaphandle kwemitapo yavelonkhe • Imvume yekutsengisa tjwala • Tindzawo tekubeka tintfo letimcoka tesive ngaphandle kwaleto tavelonkhe • Kuhlelwa kwesifundza • Tindzaba temasiko esifundza • Tindzawo tesifundza tekujabulisa netikhungo • Temidlalo yesifundza • Temigwaco nekuhamba kwetimoto kwesifundza • Tekwelashwa kwetilwane ngaphandle kwekuphatfwa kwalobuchwepheshe

INCENYE B Letindzaba tahulumende wasekhaya letilandzelako kufike ezingeni lelihlelwe esigabeni 155(6) (a) na-(7):

• Tihlabatsi taselwandle netindzawo tekutijabulisa • Tincwembe tekukhangisa nekubeka kwekukhangisa endzaweni yemmango • Emathuna, timoshali, netindzawo tekushisela tidvumbu • Kuhlotjiswa ngekwesintfu • Kwenganyelwa kwetintfo letinyanyisako emmangweni • Kwenganyelwa kwetindzawo letitsengisela ummango tjwala • Tindzawo tekubeka, tekunakekelwa nekungcwatjwa kwetilwane • Kubiyela ngemafenisi • Timvume tetinja • Timvume nekuphatfwa kwetindzawo letitsengisela ummango kudla • Tikhungo tasekhaya

ISHEJULI 5: TINDZAWO LAPHO HULUMENDE WESIFUNDZA YEDVWANA ANEMANDLA EKUSHAYA UMTSETFO

161

ISHEJULI 5: TINDZAWO LAPHO HULUMENDE WESIFUNDZA YEDVWANA ANEMANDLA EKUSHAYA UMTSETFO

• � Tindzawo temidlalo tasekhaya • � Timakethe • � Emadzele amasipala • � Emapaki amasipala netekutijabulisa • � Imigwaco yamasipala • � Kungcoliswa ngemsindvo • � Tikidi • � Tindzawo temmango • � Kutfutfwa kwetibi/emangcoliso, tindzawo tekulahla tibi/emangcoloso

nekulahlwa kwetibi leticinile • � Kutsengisa emigwacweni • � Kukhanyisa emigwacweni • � Tetimoto nekupaka

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

isHeJUli 6 TIMISELO TESIKHASHANA

[IShejuli 6 iChitjiyelwe ngesigaba 3 seMtsetfo weKucala wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1997, sigaba 5 semtsetfo weSibili wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1998 kanye

nesigaba 20 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

Tinchazelo 1. KuleShejuli, ngaphandle kungahambisani nengcikitsi -

sabelo” sisho indzawo leyincenye yeRiphabhulikhi lapho ngesikhatsi ungakacali kusebenta uMtsetfosisekelo lowelanywa ngulona wanyalo, beyiphetfwe nguMtsetfo weNingizimu Afrika itsatfwa njengelive lelitimele noma sabelo lesitibusako; “UMtsetfosisekelo lomusha” usho uMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, wanga-1996; “Imitsetfo lemidzala” isho imitsetfo leyabekwa kungakacali kusebenta kweMtsetfosisekelo lowelanywa ngulona; “UMtsetfosisekelo lomdzala” usho uMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, wanga-1993, (uMtsetfo 200 wanga-1993)..

kuchubeka kwekusebenta kwemitsetfo lekhona 2. (1) Yonkhe imitsetfo lebeyikhona isebenta kungakacali kusebenta

kwaloMtsetfosisekelo lomusha, iyachubeka nekusebenta, ngaphasi kwembandzela - (a) wanoma kuphi kuchitjiyelwa noma kucitfwa; kanye (b) nekuhambisana neMtsetfosisekelo lomusha.

(2) Imitsetfo lemidzala letawuchubeka nekusebenta ngekulandzela sigatjana (1) - (a) kayinawusebenta ngalokwengetekile, noma ngekwendzawo noma

nangayiphi lenye indlela kwendlula ngesikhatsi uMtsetfosisekelo lomdzala ucala kusebenta ngaphandle uma ngabe yachitjiyelwa kuze isebente ngalokwengetekile; futsi

(b) iyachubeka nekusetjentiswa tiphatsimandla lebetivele tiyisebentisa kungakacali kusebenta kweMtsetfosisekelo lomusha, kepha ngaphasi kwembandzela weMtsetfosisekelo lomusha.

162

163

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

kuhunyushwa kwemitsetfo levele ikhona 3. (1) Ngaphandle uma ngabe kungahambisani nengcikitsi noma kungakafaneli

kwasanhlobo, kucashunwa kwemtsetfo lobewuvele ukhona uma kucala kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha uma ngabe kukhulunywa - (a) ngeRiphabhulikhi yeNingizimu noma ngesabelo (ngaphandle uma kushiwo

umhlaba) kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo iRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo lomusha;

(b) ngePhalamende, ngeSigungu saVelonkhe noma ngeNdlu yetiMphunga, kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo iPhalamende, Sigungu saVelonkhe noma Umkhandlu weTifundza ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha;

(c) ngeMengameli, ngeliSekela laMengameli, ngeNdvuna yeMbuso, liSekela leNdvuna yeMbuso noma iKhabhinethi, kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo Mengameli, ngeliSekela laMengameli, ngeNdvuna yeMbuso, liSekela leNdvuna yeMbuso noma iKhabhinethi ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha, kepha ngekulandzela liphuzu 9 laleShejuli;

(d) ngeMengameli wetiMphunga, kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo Sihlalo weMkhandlu waVelonkhe weTifundza;

(e) ngesishayamtsetfo sesifundza, Ndvunankhulu, Sigungu leseNgamele noma lilunga leSigungu leseNgamele sesifundza, kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo sishayamtsetfo sesifundza, Ndvunankhulu, Sigungu leseNgamele noma lilunga leSigungu leseNgamele sesifundza ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha, kepha ngekulandzela liphuzu 12 laleShejuli; noma

(f) ngelulwimi lolusemtsetfweni noma tilwimi, kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo noma ngabe ngutiphi tilwimi letisemtsetfweni ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo lomusha.

(2) Ngaphandle uma ngabe kungahambisani nengcikitsi noma kungafaneli kwasanhlobo, uma encenyeni yemtsetfo lomdzala kukhulunywa - (a) ngePhalamende, iNdlu yePhalamende noma sishayamtsetfo noma Sigungu

seRiphabhulikhi noma wesabelo, kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo - (i) iPhalamende ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha, uma kuphatfwa

kwalomtsetfo kwehliselwe noma kuniketwe ngekulandzela uMtsetfosisekelo lomdzala noma nguleShejuli kuhulumende wavelonkhe; noma

164

(ii) sishayamtsetfo sesifundza, uma kuphatfwa kwalowo mtsetfo kuniketwe noma kwehliselwe ngekulandzela uMtsetfosisekelo lomdzala noma ngekulandzela leShejuli kuhulumende wesifundza;

(b) ngeMengameli weMbuso, Ndvunankhulu, umPhatsi noma umPhatsi weSigungu, tiNdvuna teMbuso, iKhabhinethi noma uMkhandlu wetiNdvuna teMbuso noma umkhandlu lowengamele waseRiphabhulikhi noma wesabelo, kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo - (i) Mengameli ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha, uma kuphatfwa

kwalowo mtsetfo kwehliselwe noma kuniketwe ngekulandzela uMtsetfosisekelo lomdzala noma leShejuli kuhulumende wavelonkhe; noma

(ii) Ndvunankhulu wesifundza ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha, uma kuphatfwa kwalowo mtsetfo kwehliselwe noma kuniketwe ngekulandzela uMtsetfosisekelo lomdzala noma leShejuli kuhulumende wesifundza.

sigungu saVelonkhe 4. (1) Noma ngubani lobekalilunga noma anesikhundla esiGungwini saVelonkhe

ungakacali kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha, uba lilunga noma abambe sikhundla esiGungwini saVelonkhe ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha.

(2) LeSigungu saVelonkhe njengoba sibunjwe ngaphasi kweliphuzwana (1) ngetindlela tonkhe sitsatfwa ngekutsi sakhetfwa ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo lomusha kutsi sisebente kuze kuphele sikhatsi saso ngamhlaka 30 Apreli 1999.

(3) Sigungu saVelonkhe sinemalunga langu-400 kuze kuyewuphela sikhatsi saso, kuze kufike mhlaka 30 Apreli 1999, ngekulandzela sigaba 49(4) seMtsetfosisekelo lomusha.

(4) Imitsetfomgomo kanye nenchubo yaleSigungu saVelonkhe lebeyisebenta kungakangeni loMtsetfosisekelo lomusha itawujinge ichubeke nekusebenta ngaphandle uma ingachitjiyelwa noma icitfwe ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo lomusha.

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

165

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

ludzaba lolungakapheli ephalamende 5. (1) Noma nguluphi ludzaba lolungakapheli lolusembi kweSigungu saVelonkhe

kungakacali kusebenta kwaloMtsetfosisekelo lomusha kumele kuchutjekwe ngalo ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo lomusha.

(2) Noma ngabe nguluphi ludzaba lolungakapheli lolusembi kwetiMphunga kungakacali kusebenta kwaloMtsetfosisekelo lomusha kumele lumikiswe eMkhandlwini waVelonkhe weTifundza, futsi loMkhandlu kumele uchubeke nalo ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo.

lukhetfo lwesigungu saVelonkhe 6. (1) Kute lukhetfo lweSigungu saVelonkhe lolungabanjwa kungakefiki mhlaka 30

Apreli 1999 ngaphandle uma ngabe leSigungu sicitfwa ngekulandzela sigaba 50(2) ngemuva kwesiphakamiso sekungetsembeki kwekusebenta kwaMengameli ngekulandzela sigaba 102(2) seMtsetfosisekelo lomusha.

(2) Sigaba 50(1) seMtsetfosisekelo lomusha siyemiswa kuze kube ngamhlaka 30 Apreli 1999.

(3) Nanoma uMtsetfosisekelo lomdzala ucitsiwe, iShejuli 2 yalowo Mtsetfosisekelo njengoba uchitjiyelwe siHlomelo A saleShejuli, iyasebenta - (a) elukhetfweni lwekucala lweSigungu saVelonkhe ngaphasi kweMtsetfosisekelo

lomusha. (b) ekulahlekelweni bulunga beSigungu saVelonkhe etimeni ngaphandle kwaleto

letichazwe esigabeni 47(3) seMtsetfosisekelo lomusha; kanye (c) nasekugcwaliseni tikhala kuleSigungu saVelonkhe, nekwengeta, kubuketa

nekusetjentiswa kweluhlu lwemacembu kugcwaliswa tikhala eluhlwini lwemacembu, kuze kufike lukhetfo lwesibili lwaleSigungu ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha.

(4) Sigaba 47(4) seMtsetfosisekelo lomusha simisiwe kuze kufike lukhetfo lwesibili lweSigungu saVelonkhe ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha.

umkhandlu weTifundza 7. (1) Kuze kuphele lesikhatsi lesiphela singakahlangani kwekucala sishayamtsetfo

sesifundza lesibunjwe ngemuva kwelikhetfo lwaso lwekucala

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

ngekwaloMtsetfosisekelo lomusha - (a) kumelwa kwemacembu nguletitfunywa tesifundza kuloMkhandlu waVelonkhe

weTifundza kumele kufanane nekumelwa kwesifundza timphunga letingu-10 njengekubekwa kwato ngaphasi kwesigaba 48 seMtsetfosisekelo lomdzala futsi

(b) kubekwa kwetitfunywa letingesuswa netitfunywa letisiphesheli emacenjini lamelwe kusishayamtsetfo sesifundza, kume kanje:

SIFUNDZA TITFUNYWA LETINGASUSWA

TITFUNYWA TELIKHETSELO

1. Mpumalanga Kapa ANC NP1

ANC 4

2. Fuleyistata ANC 4 FF 1 NP1

ANC 4

3. Gauteng ANC 3 DP 1 FF 1 NP 1

ANC 3 NP 1

4. KwaZulu-Natali ANC 1 DP 1 IFP 3 NP 1

ANC 2 IFP 2

5. Mpumalanga ANC 4 FF 1 NP 2

ANC 2

6. Nyakatfo Kapa ANC 3 FF 1 NP 2

ANC 2 NP 2

7. Sifundza saseNyakatfo ANC 6 ANC 4

166

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

SIFUNDZA TITFUNYWA LETINGASUSWA

TITFUNYWA TELIKHETSELO

8. Nyakatfo Nshonalanga ANC 4 FF 1 NP 1

ANC 4

9. Nshonalanga Kapa ANC 2 DP 1 NP 3

ANC 1 NP 3

(2) Licembu lelimelwe kusishayamtsetfo sesifundza - (a) kumele likhetse emalunga lengesuswa kulabo bantfu lebebatimphunga

ngesikhatsi kucala kusebenta kwaloMtsetfosisekelo lomusha njengetitfunywa letingesuswa; futsi

(b) lingakhetsa labanye bantfu kutsi babe titfunywa letingesuswa kuphela uma ngabe kute noma aleneli linani lalabo labebatimphunga lelidzingekako.

(3) Sishayamtsetfo sesifundza kumele sibeke titfunywa taso letingesuswa ngekulandzela tiphakamiso temacembu.

(4) Tigatjana (2) na-(3) tisebenta kuphela ekubekeni titfunywa letingesuswa tekucala kuleSigungu saVelonkhe weTifundza.

(5) Sigaba 62(1) seMtsetfosisekelo lomusha asisebenti etiphakanyisweni nekubekwa kwalabo bebatimphunga njengetitfunywa letingesuswa ngekwaleliphuzu.

(6) Imitsetfomgomo netibopho tetiMphunga lebeyisebenta uma kucala kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha, kumele ichubeke isebente emisebentini yeMkhandlu waVelonkhe weTifundza kuze kufike ezingeni lapho isebenta khona, kepha nje ngaphasi kwetichibiyelo noma kwekucitfwa kwayo.

lebebatimphunga 8. (1) Umuntfu lobekayimphunga longakakhetfwa njengesitfunywa lesingesuswa

seMkhandlu waVelonkhe weTifundza unelilungelo kutsi abe lilunga lelivotako ngalokuphelele lesishayamtsetfo saleso sifundza lesakhetsa lowo muntfu njengelilunga letimphunga ngekulandzela sigaba 48 ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomdzala.

167

168

(2) Uma lobekayimphunga akhetsa kungabi lilunga lesishayamtsetfo lowo muntfu utsatfwa ngekutsi sewuhleli phasi akasesiyo imphunga ngayitolo ngembili kwekutsi uMtsetfosisekelo ucale kusebenta.

(3) Umholo, tibonelelo noma tinzuzo temuntfu lobekayimphunga lokhetfwe njengesitfunywa lesingesuswa noma njengelilunga lesishayamtsetfo sesifundza tingete tehliswa ngesizatfu saloko kukhetfwa.

sigungu savelonkhe lesengamele 9. (1) Noma ngubani lobekanguMengameli, liSekela laMengameli, iNdvuna yeMbuso

noma liSekela leNdvuna yeMbuso weRiphabhulikhi ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomdzala ungakacali kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha, utawuchubeka futsi abambe sikhundla ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo lomusha, kepha ngaphasi kwembandzela wesigatjana (2).

(2) Kuze kufike April 30 1999, tigaba 84, 89, 90, 91, 93 na-96 teMtsetfosisekelo lomusha titawutsatfwa ngekutsi tifundzeka njengoba tihleliwe eSihlomelweni B saleShejuli.

(3) Sigatjana (2) asivimbeli iNdvuna yeMbuso lebeyiyimphunga ungakacali kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha, kutsi ichubeke njengeNdvuna yeMbuso lephawulwe esigabeni 91(1)(a) seMtsetfosisekelo lomusha, njengoba leso sigaba sifundzeka eSihlomelweni B.

Tishayamtsetfo tetifundza 10. (1) Noma ngubani lobekalilunga noma abambe sikhundla kusishayamtsetfo

sesifundza ungakacali kusebenta uMtsetfosisekelo lomusha, uba lilunga noma abambe sikhundla kusishayamtsetfo sesifundza ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha, abambe sikhundla njengelilunga noma umuntfu lonesikhundla ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo nangaphasi kwanoma ngumuphi umtsetfosisekelo wesifundza longabekwa.

(2) Sishayamtsetfo sesifundza njengoba sibunjwe ngekulandzela sigatjana (1) ngetindlela tonkhe sitsatfwa ngekutsi sikhetfwe ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha esikhatsini lesitawuphela ngamhlaka 30 Apreli 1999.

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

169

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

(3) Kuze kuphele sikhatsi sekusebenta kwesishayamtsetfo sesifundza nangekulandzela sigaba 108(4), sishayamtsetfo sibunjwe linani lemalunga labekelwe leso sishayamtsetfo ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomdzala kanye nelinani lalabo bantfu labebatimphunga lesebangemalunga esishayamtsetfo ngekulandzela liphuzu 8 laleShejuli.

(4) Imitsetfomgomo netibopho yesishayamtsetfo sesifundza lesebentako ungakacali kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha, iyachubeka nekusebenta ngaphandle uma ngabe ichitjiyelwe noma ichitsiwe.

kukhetfwa kwetishayamtsetfo tetifundza 11. (1) Noma njena uMtsetfosisekelo lomdzala ucitsiwe, iShejuli 2 yalowo Mtsetfosisekelo,

njengoba uchitjiyelwe Sihlomelo A saleShejuli uyasebenta - (a) elukhetfweni lwekucala lesishayamtsetfo sesifundza ngaphasi

kweMtsetfosisekelo lomusha; (b) ekulahlekelweni bulunga besishayamtsetfo kwesimo ngaphasi kwaleso

lesishiwo esigabeni 106(3) saloMtsetfosisekelo lomusha, kanye (c) nasekugcwaliseni tikhala kusishayamtsetfo, nekwengeta, kubuketa

nekusetjentiswa kweluhlu lwemacembu kuze kugcwaliswe tikhala, kuze kufike lukhetfo lwesibili ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha.

(2) Sigaba 106(4) seMtsetfosisekelo lomusha simisiwe kusishayamtsetfo kuze kube lukhetfo lwesibili lwaleso sishayamtsetfo ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha.

Tigungu tetifundza letengamele 12. (1) Noma ngubani lobekanguNdvunankhulu noma lilunga leMkhandlu loweNgamele

sifundza ungakacali kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha, uyachubeka nekusebenta futsi abambe sikhundla ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha nangaphasi kwanoma muphi umtsetfosisekelo wesifundza longabekwa, kepha ngaphasi kwembandzela weliphuzwana (2).

(2) Kuze Ndvunankhulu akhetfwe ngemuva kwelukhetfo lwesishayamtsetfo sesifundza ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha atsatse sikhundla sakhe, noma sifundza sibeke umtsetfosisekelo waso, noma ngukuphi lokungenteka kucala, tigaba132 na-136 teMtsetfosisekelo lomusha titawutsatfwa ngekutsi tifundzeka njengoba kuhleliwe eSihlomelweni C saleShejuli.

170

imitsetfosisekelo yetifundza 13. Umtsetfosisekelo wesifundza lobekwe kungakacali kusebenta kweMtsetfosisekelo

lomusha kumele ulandzele sigaba 143 saloMtsetfosisekelo lomusha.

kuniketwa kwemitsetfo etifundzeni 14. (1) Imitsetfo lephatselene neludzaba loluwela ngaphasi kweluhlu lolutfolakala

eShejulini 4 noma eShejulini 5 kuloMtsetfosisekelo lomusha, futsi lo ngesikhatsi ungakacali kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha, bewuphetfwe siphatsimandla setiNdvuna teMbuso wavelonkhe, unganiketwa nguMengameli, ngesimemetelo semtsetfo, esiphatsinimandla seSigungu lesiphetse seMkhandlu wesifundza lesikhetfwe nguNdvunankhulu waleso sifundza.

(2) Uma ngabe kunesidzingo kuze kuniketwa kwemtsetfo ngaphasi kweliphuzwana (1) kwenteke ngendlela, Mengameli ngesimemetelo semtsetfo- (a) angachibiyela noma antjintje lomtsetfo kuze kuhambe kahle kuhunyushwa

kwawo noma kusetjentiswa kwawo; (b) lapho kuniketwa kwemtsetfo kungasebenti kuleyo ncenye yemtsetfo

wonkhana, angacitsa futsi avuselele, netichibiyelo noma ngaphandle kwato letishiwo endzinyenyeni(a), leto ticeshana tawo lapho kuniketwa kusebenta khona noma kuze kufike lapho tisebenta khona;

(c) angacondzisa lapho kuhambisana kahle noma nguluphi lolunye ludzaba lolungahle ludzingeke ngenca yalokuniketwa, lokufakwa ekhatsi kucoconyiswa noma kutfutfukiswa kwetisebenti noma kucoconyiswa kwetintfo letingumnotfo, tikwelete, emalungelo kanye netibopho letibuya noma letiya esigungwini sembuso noma sesifundza noma lamanye ematiko embuso, ekuphatsa, ekuvikela noma letinye tikhungo.

(3) (a) Umbhalo wesimemetelo ngasinye semtsetfo lesikhishiwe ngekweliphuzwana (1) noma (2) kumele wetfulwe kuleSigungu saVelonkhe neMkhandlu waVelonkhe weTifundza angakapheli emalanga langu-10 sikhishiwe lesimemetelo.

(b) Uma Sigungu saVelonkhe neMkhandlu waVelonkhe weTifundza ngesincumo ungasemukeli lesimemetelo semtsetfo noma siphi siphakamiso saso, leso simemetelo noma siphakamiso siphelelwa sikhatsi, kepha singatsikameti -

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

171

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

(i) kusebenta kwanoma yini intfo leyentiwe ngalesimemetelo semtsetfo noma siphakamiso singakaphelelwa sikhatsi; noma

(ii) lilungelo noma lilungelomvume lelitfolakele noma sobopho noma umtfwalo lotfolakele singakaphelelwa sikhatsi.

(4) Uma ngabe kuniketwa umtsetfo ngaphasi kweliphuzwana (1), noma kuphi lokushiwo kuleyo mtsetfo siphatsimandla, kumele kutsatfwe ngekutsi kusho siphatsimandla leso lokuniketwe sona emandla.

(5) Noma kuphi kuniketwa kwemtsetfo ngaphasi kwesigaba 235(8) saloMtsetfosisekelo lomdzala, lokufaka noma siphi sichibiyelo, kuntjintjwa, noma kucitfwa kanye nekuvuselelwa kwemtsetfo noma lesinye sinyatselo lesitsetfwe ngaphasi kwaleso sigaba, kumele kutsatfwe ngekutsi kwentiwe ngaphasi kwaleliphuzu.

imitsetfo lebeyivele ikhona ngaphandle kwemandla ekushaya umtsetfo kwephalamende 15. (1) Siphatsimandla esigungwini savelonkhe lesengamele noma muphi umtsetfo

lowela ngaphandle kwemandla ekushaya umtsetfo kwePhalamende uma kucala kusebenta lomtsetfosisekelo lomusha, siyachubeka kuba nemandla ekuphatsa lowo mtsetfo kuze kufike sikhatsi lapho uniketwe khona siphatsimandla sesifundza lesisesigungwini lesengamele ngekulandzela liphuzu 14 laleShejuli.

(2) Liphuzwana (1) liphelelwa sikhatsi ngemuva kweminyaka lemibili ucalile kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha.

Tinkantolo 16. � (1) Tonkhe tinkantolo lokufaka tebaholi bendzabuko lebetikhona kusukela kungakacali

kusebenta kwaloMtsetfosisekelo lomusha, tiyachubeka kusebenta nekusebentisa emandla ato ngekwemtsetfo losebenta kuto, futsi noma ngubani lonesikhundla njengemehluleli achubeke kubamba leso sikhundla ngekulandzela umtsetfo losebenta mayelana naleso sikhundla, kepha ngekulandzela - (a) noma ngusiphi sichibiyelo noma kucitfwa kwalowo mtsetfo; futsi (b) kuhambisana neMtsetfosisekelo lomusha.

(2) � (a) INkantolo yeMtsetfosisekelo lesungulwe nguMtsetfosisekelo lomdzala iba yiNkantolo yeMtsetfosisekelo ngaphasi

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

(b) � ..... [Liphuzwana 16(2)(b) livalwe ngesigaba 20 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfo- sisekelo wanga-2001.]

(3) (a) INkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala eNingizimu Afrika iba yiNkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha.

(b) � ..... [Liphuzwana 16(3)(b) livalwe ngesigaba 20 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfo- sisekelo wanga-2001.]

(4) (a) Inkantolo yesifundza noma yendzawo yelizinga leNkantolo lephakeme yeNingizimu Afrika, noma iNkantolo lephakeme yesifundza noma yelizinga leletayelekile iba yiNkantolo lephakeme ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha ngaphandle kwekuntjintja kwendzawo lapho isebenta khona ngaphasi kwebulungiswa lebuchazwe ephuzwaneni (6).

(b) noma ngubani lobambe sikhundla noma lotsatfwa kutsi ubambe sikhundla seMengameli noma liSekela laMengameli noma lijaji leNkantolo lekukhunyulwa ngalo endzinyaneni(a) kungakacali kusebenta kweMtsetfosisekelo lomusha, uba nguMengameli weMajaji, liSekela laMengameli noma lijaji laleyo nkantolo ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha njengoba kubekwe ephuzwaneni (6).

(5) Ngaphandle uma kungahambisani nekusho noma kungasingiko mbamba uma kukhulunywa kunoma ngumuphi umtsetfo noma inchubo - (a) yeNkantolo yeMtsetfosisekelo ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomdzala,

kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo iNkantolo yeMtsetfosisekelo ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo lomusha;

(b) yeNkantolo yekweNdlulisela emacala yeNingizimu Afrika, kumele itsatfwe njengeNkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala; futsi

(c) yeNkantolo yesifundza noma yendzawo yelizinga leNkantolo lePhakeme yeNingizimu Afrika noma yeNkantolo lePhakeme yesabelo noma yeNkantolo lePhakeme yendzawo, kumele itsatfwe ngekutsi kushiwo yeNkantolo lePhakeme.

172

173

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

(6) (a) Uma ngabe sekukhonakala ngemuva kwekucala kusebenta kweMtsetfosisekelo lomusha, tonkhe tinkantolo, kumiswa kwato, kubunjwa, kusebenta kanye nemandla ato, nayo yonkhe imitsetfo letisebentako, kumele kuhlelwe kahle kuze tebulungiswa tifeze tidzingo taloMtsetfosisekelo lomusha.

(b) Lilunga leKhabhinethi leliphetse tebulungiswa lihloliswa liKhomishani leliphetse kubekwa kwetiphatsimandla tetemtsetfo kumele lisungule lokuhlelwa kahle lokucatjangwa endzinyaneni(a).

(7) (a) Noma ngubani lobambe sikhundla, uma uMtsetfo wesiChibiyelo seMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, 2001, ucala kusebenta - (i) njengeMengameli weNkantolo yeMtsetfosisekelo, uba nguSomajaji

njengoba kulindzeleke esigabeni 167 (1) seMtsetfosisekelo lomusha; (ii) njengeliSekela laMengameli weNkantolo yeMtsetfosisekelo, uba liSekela

laSomajaji njengoba kulindzeleke esigabeni 167 (1) seMtsetfosisekelo lomusha;

(iii) njengaSomajaji, uba nguMengameli weNkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala njengoba kulindzeleke esigabeni 168 (1) seMtsetfosisekelo lomusha; kanye

(iv) nanjengeliSekela laSomajaji, uba liSekela laMengameli weNkantolo lePhakeme kunato tonkhe yekweNdlulisela emacala njengoba kulindzeleke esigabeni 168 (1) seMtsetfosisekelo lomusha.

(b) Yonkhe imitsetfomgomo, timisomtsetfo noma imiyalelo leyentiwe nguMengameli weNkantolo yeMtsetfosisekelo noma nguSomajaji lesebentako ngembi-nje kwekutsi uMtsetfo wesiChibiyelo seMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, 2001, ucale kusebenta, itawuchubeka isebente idzimate icitfwe noma ichitjiyelwe.

(c) Ngaphandle uma kungahambisani nengcikitsi noma kungafaneleki kwasanhlobo, kucondzisa kunoma ngumuphi umtsetfo noma inchubo kuSomajaji noma kuMengameli weNkantolo yeMtsetfosisekelo, kumele kutsatfwe njengekucondzisa kuSomajaji njengoba kulindzeleke esigabeni 167 (1) seMtsetfosisekelo lomusha.

[Liphuzwana 16(7) lifakwe ngesigaba 20 seMtsetfo weSitfupha wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2001.]

174

emacala langakacedvwa etinkantolo 17. Onkhe emacala langakacedvwa lasembi kwetinkantolo kungakacali kusebenta

kwaloMtsetfosisekelo lomusha kumele kuchutjekwe ngawo aze acedvwe kube ngatsi loku kwentiwa usengakacali kusebenta lomtsetfosisekelo lomusha, ngaphandle uma ngabe bulungiswa bufuna ngalenye indlela.

umtimba wekushushisa 18. (1) Sigaba 108 seMtsetfosisekelo lomdzala siyachubeka kusebenta kuze uMtsetfo

wePhalamende lophawulwe esigabeni 179 seMtsetfosisekelo lomusha ucale kusebenta. Leliphuzwana alitsikameti kubekwa kweMcondzisi waloMtimba loshushisako lobekwe ngekwesigaba 179.

(2) Umshushisi jikelele lobambe sikhundla nawucala kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha, uyachubeka kusebenta ngekulandzela umtsetfo losebenta kuleso sikhundla, ngaphasi kweliphuzwana (1).

Tifungo nekuvuma ngekutibopha 19. Umuntfu lochubeka esikhundleni ngekwaleShejuli futsi lowatsatsa sifungo sekungena

esikhundleni ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomdzala, akakadzingeki kutsi aphindze sifungo sekungena esikhundleni noma avume ngekutibopha ngaphasi kweMtsetfosisekelo lomusha.

letinye tikhungo temtsetfosisekelo 20. (1) Kulesigaba “sikhungo semtsetfosisekelo” sisho -

(a) uMvikeli wemmango; (b) LiKhomishani laseNingizimu Afrika lemaLungelo eLuntfu;

[Indzima(b) ivalwe ngesigaba 4 seMtsetfo weSibili wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1998.]

(c) liKhomishani lekuLingana ngeBulili; (d) UmCwaningimabhuku-Jikelele; (e) LiBhange lesiLulu laseNingizimu Afrika; (f) liKhomishani lekuPhatfwa kweTetimali nesiLulu seMnotfo waHulumende; (g) liKhomishani leMisebenti yeTemtsetfo; noma

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

175

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

(h) liBhodi letiLwimi Tonkhe taseNingizimu Afrika (2) Sikhungo seMtsetfosisekelo lesakhiwa ngekweMtsetfosisekelo lomdzala

siyachubeka kusebenta ngekulandzela imitsetfo lesebenta kuso, futsi noma ngubani lobambe sikhundla njengelilunga leKhomishani, lilunga lelibhodi leliBhange lesiLulu noma liBhodi letiLwimi Tonkhe taseNingizimu Afrika, uMvikeli wemmango noma umCwaningimabhuku-Jikelele ngalesikhatsi uMtsetfosisekelo lomusha ucala kusebenta uyachubeka abambe leso sikhundla ngekulandzela lowo mtsetfo losebenta kuso, kepha ngaphasi wembandzela - (a) wanoma ngusiphi sichibiyelo noma kucitfwa kwalowo mtsetfo; kanye (b) nekuhambisana kwawo neMtsetfosisekelo lomusha.

(3) Tigaba 199(1), 200(1), (3) na-(5) kuyawufika ku-(11) na-201 kuyawufika ku-206 teMtsetfosisekelo lomdzala tiyachubeka kusebenta tize ticitfwe nguMtsetfo wePhalamende lophasiswe ngekulandzela sigaba 75 seMtsetfosisekelo lomusha.

(4) Emalunga eliKhomishani lekuPhatfwa kweTiphatsimandla tetemtsetfo lashiwo esigabeni 105(1)(h) seMtsetfosisekelo lomdzala ayayekela kuba ngemalunga aleliKhomishani uma ngabe lamalunga lashiwo esigabeni 178(1)(i) seMtsetfosisekelo lomusha abekwa.

(5) (a) Umkhandlu wamaBhunu lowasungulwa ngekweMtsetfosisekelo lomdzala uyachubeka kusebenta ngekwemtsetfo losebenta kuwo, futsi noma ngubani lobambe sikhundla njengelilunga laloMkhandlu nawucala kusebenta uMtsetfosisekelo lomusha, lowo mtsetfo losebenta kuso, kepha ngekulandzela - (i) noma ngusiphi sichibiyelo noma kucitfwa kwalowo mtsetfo; futsi (ii) kuhambisana kwawo neMtsetfosisekelo lomusha.

(b) Tigaba 184 A na-184 B(1) na-(d) teMtsetfosisekelo lomdzala tiyachubeka kuba nemandla tize ticitfwe nguMtsetfo wePhalamende lophasiswe ngesigaba 75 seMtsetfosisekelo lomusha.

kushaywa kwemitsetfo lefunwa ngumtsetfosisekelo lomusha 21. (1) Lapho uMtsetfosisekelo lomusha udzinga kushaywa kwemtsetfo wavelonkhe

noma wesifundza, lowo mtsetfo kumele ushaywe nguleso Sigungu lesifanele ngekungephuti kusukela kungene uMtsetfosisekelo lomusha.

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

(2) Sigaba 198(b) seMtsetfosisekelo lomusha singete sasetjentiswa kuze umtsetfo lophawulwe kuleso sigaba ushaywe.

(3) Sigaba 199(3)(a) seMtsetfosisekelo lomusha singete sasetjentiswa kungakapheli tinyanga letingu-3 ngemuva kwekushaywa kwalomtsetfo lophawulwe kuleso sigaba.

(4) UMtsetfo wavelonkhe lophawulwe esigabeni 217(3) seMtsetfosisekelo lomusha kumele ushaywe kungakapheli iminyaka lemitsatfu kucale kusebenta uMtsetfosisekelo lomusha, kepha kungabikho kwalomtsetfo ngalesikhatsi akuvimbeli kusebenta kwenchubomgomo lephawulwe esigabeni 217(2).

(5) Kuze kufike sikhatsi lapho uMtsetfo wePhalamende lophawulwe esigabeni 65(2) seMtsetfosisekelo lomusha ucala kesetjentiswa, ngasinye sishayamtsetfo sesifundza singatincumela inchubo yaso mayelana nemandla laniketwe titfunywa taso kutsi tifake lovoti esikhundleni saso eMkhandlwini wavelonkhe we Tifundza.

(6) Kufike sikhatsi lapho umtsetfo lophawulwe esigabeni 229(1)(b) seMtsetfosisekelo lomusha ucala kusetjentiswa, hulumende wamasipala uhlala unawo emandla ekushaya umtsetfo mayelana nemtselo, umtsedlwana netimali letibhadelelwa imphahla lengenako lebekavele anikwe kutsi awasebentise uMtsetfosisekelo lomusha usengakacali kusebenta.

lubumbano lwavelonkhe nekubuyisana 22. (1) Nanoma kunaletinye tiphakamiso teMtsetfosisekelo lomusha kanye nekucitfwa

kweMtsetfosisekelo lomdzala, tonkhe tiphakamiso letiphatselene nashwele letikuloMtsetfosisekelo lomdzala ngaphasi kwesihloko “Lubumbano lweSive nekuBuyisana” titsatfwa kutsi tiyincenye yaloMtsetfosisekelo lomusha letiyinhloso yekuTfukiswa kweLubambano lweSive nekuBuyisana uMtsetfo, 1995(uMtsetfo 34 wanga-1995), njengoba uchitjiyelwe, lokufaka ekhatsi tinhloso tekuciniseka kwato.

(2) Ngekwenhloso yeliphuzwana (1), lusuku lwamhlaka ‘6 Disemba 1993’ lapho livela etimisweni teMtsetfosisekelo lomdzala ngaphasi kwesihloko “luBumbano lwaVelonkhe nekuBuyisana”, kumele lufundvwe njengamhlaka “11 Meyi 1994”.

[Liphuzwana 22(2) lifakwe ngesigaba 3 seMtsetfo weKucala wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1997.]

176

177

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

luCwebu lwemalungelo eluntfu 23. (1) Umtsetfo wavelonkhe lophawulwe etigabeni 9 (4), 32 (2), na-33(3)

teMtsetfosisekelo lomusha kumele usebente kungakapheli iminyaka lemitsatfu uMtsetfosisekelo lomusha ucale kusebenta.

(2) Kuze kusebente lomtsetfosisekelo lomusha kumele usebente lomtsetfo lophawulwe etigabeni 32 (2) na-33 (3) teMtsetfosisekelo lomusha - (a) sigaba 32 (1) kumele sitsatfwe ngekutsi sifundze ngalendlela:

“(1) Bonkhe bantfu banelilungelo lekutfola imininingwane lesetandleni tembuso noma tikhungo tawo kunoma ngumuphi umkhakha wahulumende uma ngabe leminininingwane bayidzingela kuyisebentisa noma kuvikela emalungelo abo”; kantsi

(b) � sigaba 33 (1) na-(2) kumele titsatfwe ngekutsi tifundzeka ngalendlela lelandzelako: �

“Bonkhe bantfu banelilingelo— � (a) � letento tahulumende letinebulungiswa tekuphatsa letiphatselene

nabo lapho emalungelo netimfuno tabo titsintseka noma tesatjiswa ngekutsikanyetwa;

(b) � letento tahulumende letinebulungiswa tekuphatsa letiphatselene nabo lapho emalungelo noma tifiso titsikameta noma tesatjiswa;

(c) � ekuniketwa tizatfu letibhaliwe taleso sento sahulumende sekuphatsa lesitsikameta emalungelo netifiso tabo ngaphandle uma ngabe tizatfu talesento ummango watisiwe ngato; kanye

(d) � neletento tekuphatsa letivumelekako ngekwetizatfu letiniketiwe lapho lamalungelo atsikameteka noma esatjiswa khona.”.

(3) Tigaba 32 (2) na-33 (3) teMtsetfosisekelo lomusha tiphelelwa sikhatsi uma ngabe lemitsetfo lephawulwe kuletigaba, ngekulandzelana kwato, ungabekwa ngemuva kweminyaka lengu-3 kucale kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha.

kuphatfwa kwembuso nemibutfo yetekuphepha 24. (1) Tigaba 82 (4)(b), 215, 219(1), 224 kuya ku-228, 236 (1), (2), (3), (6), (7)(b) na-(8),

237(1) na-(2)(a) kanye na-239 (4) na-(5) teMtseftosisekelo lomdzala tiyachubeka tisebente sengatsi loMtsetfosisekelo lomdzala awukacitfwa, kepha ngaphasi kwembandzela -

178

(a) wetichibiyelo taleto tigaba njengoba tihlelwe eSihlomelweni D; (b) wanoma tiphi tichibiyelo noma kucitfwa kwaleto tigaba nguMtsetfo

wePhalamende lophasiswe ngekwesiba 75 seMtsetfosisekelo lomusha; futsi (c) wekuhambisana neMtsetfosisekelo lomusha. (2) LiKhomishani lekuPhatfwa

kweMbuso kanye nalawo etifundza lashiwo eSehlukweni 13 seMtsetfosisekelo lomdzala ayachubeka kusebenta ngekwaleso SAHLUKO nangekwemtsetfo kuwo sengatsi leSAHLUKO asikacitfwa, kuze leliKhomishani nalawo etifundza abhidlitwe nguMtsetfo wePhalamende lophasiswe ngekulandzela sigaba 75 seMtsetfosisekelo lomusha.

(3) Kucitfwa kweMtsetfosisekelo lomdzala kakutsikameti noma siphi simemetelo semtsetfo lesikhishiwe ngaphasi kwesigaba 237 (3), seMtsetfosisekelo lomdzala, futsi noma siphi leso satiso semtsetfo sisebenta ngemandla, kuphela nje - (a) uma silandzela sichibiyelo noma kucitfwa; noma (b) uma sihambisana neMtsetfosisekelo lomusha.

kungavumeleki kwebulunga lokwengetwe betishayamtsetfo 25. (1) Noma ngubani ngesikhatsi uMtsetfosisekelo lomusha ucala kusebenta

lobekadvonsa sigwebo eRiphabhulikhi setinyanga letengca ku-12 ngaphandle kwekunikwa lilungelo lekukhipha inhlawulo, akakavumeleki kuba lilunga leSigungu saVelonkhe noma lesishayamtsetfo sesifundza.

(2) Lokungavumeleki kwemuntfu ngekweliphuzwana (1)- (a) kuyaphela uma ngabe sigwebo sibekwe eceleni noma sehliswa uma

endlulisele lelicala lakhe embili sase siba ngulesingamvimbeli lowo muntfu; futsi

(b) kuphela ngemuva kweminyaka lesihlanu sigwebo saphela.

hulumende wasekhaya 26. (1) Nanoma kunetiphakamiso tetigaba 151, 155, 156 nesigaba 157

teMtsetfotfosisekelo lomusha - (a) timiso teMtsetfo wesiKhashana waboHulumende baseKhaya, 1993, (uMtsetfo

209 wanga-1993), njengoba ungachitjiyelwa njalo njalo ngumtsetfosisekelo lomusha, tihlala tinemandla mayelana neMkhandlu waMasipala kuze kufike sikhatsi lapho khona uMkhandlu waMasipala lovala lowo Mkhandlu

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

179

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

umenyetelwe njengalokhetsiwe ngenca yemphumela welukhetfo jikelele lwekucala lweMikhandlu yaboMasipala emva kwekucala kusebenta kweMtsetfosisekelo lomusha; futsi

[Liphuzwana 26 (1)(a) livalwe ngesigaba 5(a) seMtsetfoweSibili wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1998.]

(b) umholi wendzabuko wemmango lohlonipha umtsetfo wesintfu futsi losakhamuti sendzawo lesendzaweni yemkhandlu wasekhaya wesikhashana, umkhandlu wasekhaya wesikhashana noma umkhandlu webameleli wesikhashana, lophawulwe eMtsetfweni waHulumende weSikhashana wasekhaya, 1993, lotfolakele njengoba kuhleliwe esigabeni 182 seMtsetfosisekelo lomdzala, unelilungelo ngelizinga lakhe lekuba lilunga lalowo mkhandlu kuze i kufike sikhatsi lapho khona uMkhandlu waMasipala lovala lowo mkhandlu umenyetelwe njengalokhetsiwe ngenca yelukhetfo jikelele lwekucala lweMikhandlu yaboMasipala emva kwekucala kusebenta kweMtsetfosisekelo wekucala.

[Liphuzwana 26(1)(b) livalwe ngesigaba 5(a) seMtsetfo weSibili wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1998.]

(2) Sigaba 245 (4) seMtsetfosisekelo lomdzala siyachubeka sibe nemandla kuze kusetjentiswa kwaleso sigaba kuphele. Sigaba 16(5) na-(6) seMtsetfo waboHulumende baseKhaya, 1993, angeke sacitfwa ngembi kwamhlaka 30 Apreli 2000.

[Liphuzu 26(2) liChitjiyelwe sigaba 5(b) seMtsetfo weSibili wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-1998.]

kulondvolotwa kwemitsetfo yephalamende neyetifundza 27. Tigaba 82 na-124 teMtsetfosisekelo lomusha atitsikameti kulondvolotwa kweMitsetfo

yePhalamende noma yetiFundza leyabekwa ungakacali kusebenta loMtsetfosisekelo lomusha.

kubhaliswa kwemphahla yembuso lenganyakati 28. (1) Uma umtimba logunyatiwe ukhiphe sitifiketi sekutsi leyo mphahla lenganyakati

yembuso ibekwe kuhulumende lotsite ngekwesigaba 239 seMtsetfosisekelo lomdzala, umbhalisi wetimphahla kumele ayibhale lemphahla noma acinisekise

180

noma encwadzini lefanele, sihloko salemphahla noma lokunye lokungumbhalo encwadzini yetimphahla letinganyakati egameni lolowo hulumende.

(2) Kute inkhokhelo, imali noma kuhlawuliswa lokubhadalwako mayelana nekubhaliswa ngekulandzela liphuzwana (1).

ISHEJULI 6: TIMISELO TESIKHASHANA

181

SIHLOMELO A

siHloMelo A Tichibiyelo eShejulini 2 yeMtsetfosisekelo lomdzala

1. Kususwa kweliphuzu (1) kufakwe leliphuzu lesilandzelako: “1. Emacembu labhaliswe ngekulandzela umtsetfo wavelonkhe; futsi lekangenele lukhetfo lweSigungu saVelonkhe, atawuphakamisa emagama ebantfu labatawungenela lolukhetfo ngeluhlu lwemagama ebantfu lolwentiwe ngekulandzela leShejuli nesishayamtsetfo savelonkhe.”

2. Kususwa kweliphuzu 2 kufakwe leliphuzu lesilandzelako: “2. Tihlalo kuleSigungu saVelonkhe njengoba tincunywe ngekulandzela sigaba 46 seMtsetfosisekelo lomusha, titawugcwaliswa ngalendlela lelandzelako— (a) Linani lelinguhhafu laletihlalo litawutsatfwa kuloluhlu lweTifundza loluletfwe

ngemacembu lakehlukene, kantsi linani letihlalo lelibekiwe litawubekewla sifundza ngasinye njengoba kuncume liKhomishani lwelukhetfo lolulandzelako lweMkhandlu, kunakwe kuphela imininingwane leyentiwe ngekwebuciko lephatselene nebavoti, nekumelwa kwemacembu latsintsekako.

(b) Lolomunye hhafu wetihlalo uneluhlu loluvela eveni lonkhe loluletfwe ngemacembu lakehlukene, noma , kuloluhlu loluvela etifundzeni uma ngabe luhlu loluvela eveni lonkhe lungakaletfwa.”

3. Kususwa kweliphuzu 3 kufakwe leliphuzu lesilandzelako: “3. Loluhlu lwalabemele lukhetfo loluletfwe licembu, naseluhlangene lutawuba nemagama langengci linani lebantfu labalingana netihlalo kuloSigungu saVelonkhe, futsi luhlu ngalunye lutawubeka lamagama ngandlela lelinconota ngayo umuntfu licembu ngalinye.”

4. KuChitjiyelwa kweliphuzu 5 ngekufaka lamagama lendvulela indzima(a) ngalawo lalandzelako: “5. Letihlalo letishiwo ephuzwini 2(a) titawuniketwa ngekwesifundza emacenjini lekangenele lukhetfo, ngalendla lelandzelako:”

SIHLOMELO A

5. KuChitjiyelwa kweliphuzu 6: (a) ngekufaka lamagama lendvulela indzima(a) ngalawa lalandzelako: “6. � Tihlalo letishiwo ephuzwini 2(b) titawuniketwa emacembu lekangenele lukhetfo,

ngalendlela lelandezelako:”; futsi (b) ngekuvala indzima(a) ngalendzima lelandzelako:

“(a) Incenye yemavoti ngesihlalo ngasinye itawutfolakala ngekuhlukanisa linani lonkhe lemavoti eveni lonkhe ngelinani letihlalo kuloSigungu saVelonkhe, nakunye ngetulu, umphumela nakunye ngetulu, kunganakwa tincenyana, kutawuba incenye yemavoti ngesihlalo sinye.”

6. KuChitjiyelwa kweliphuzu 7 (3) ngekususa luphuzu(b) kufakwe leli lelilandzelako: “(b) Incenye lelungisiwe yemavoti ngesihlalo ngasinye itawutfolakala ngekwehlukanisa kwemavoti lafakiwe eveni lonkhe lakesekela licembu, kususwe linani lemavoti lakesekela licembu lelishiwo endzimeni(a), ngelinani letihlalo kuloMkhandlu, kwengetwe sinye, kususwe linani letihlalo letiniketwe lelo cembu ekugcineni ngekulandzela indzima (a).”

7. Kukhishwa kweliphuzu 10 kufakwe leli lelilandzelako: “10. Linani letihlalo kusishayamtsetfo sesifundza ngasinye litawuba njengekuncuma kwesigaba 105 seMtsetfosisekelo lomusha.”

8. Kukhishwa kweliphuzu 11 kufakwe leli lelilandzelako: “11. Emacembu labhalisiwe ngekwemtsetfo wavelonkhe futsi lekangenele lukhetfo lwesishayamtsetfo sesifundza atawenta luhlu lwemagama ebantfu labatawufakwa kulesishayamtsetfo sesifundza lolungiswe ngekulandzela leShejuli nemtsetfo wavelonkhe.”

9. Kususwa kweliphuzu 16 kufakwe leli lelilandzelako: Kubekwa kwetitfunywa 16. (1) Uma sekucedziwe kubalwa kwemavoti, linani letitfunywa telicembu ngalinye selibekiwe nephumela welukhetfo sewukhishiwe ngekulandzela sigaba 190 seMtsetfosisekelo lomusha, liKhomishani, kungakapheli emalanga lamabili umphumela ukhishiwe, litawubeka kuluhlu ngalunye lwemagama, lolushicilelwe ngekulandzela

182

183

SIHLOMELO A

umtsetfo wavelonkhe, labamele licembu ngalinye kusishayamtsetfo. (2) Kulandzela lokubekwa lokushiwo ephuzwaneni (1), uma ngabe ligama lalobekiwe livela etinhlwini letingetulu kwalunye lweSigungu saVelonkhe noma kuto totimbili tinhlu lweSigungu saVelonkhe nelwesishayamtsetfo sesifundza (uma lukhetfo lweMkhandlu nelwesishayamtsetfo lubanjwe sikhatsi sinye), futsi lolobekiwe utawuyekela kusinye saletikhundla, licembu leliletse loluhlu, kumele ngemalanga lamabili alokubekwa, lisho kuleliKhomishani kutsi lowo muntfu utawubekwa kuluphi luhlu futsi utawungena kusiphi sishayamtsetfo, kuze kutsi ligama lakhe licishwe kuloluhlu lolunye. (3) LeliKhomishani litawushicilela ngekushesha emagama alabo labakhetsiwe kusishayamtsetfo noma kutishayamtsetfo.”

10. Kuchitjiyelwa kweliphuzu 18 ngekususwa kwendzima (b) kufakwe lendzima lelandzelako: “(b) sitfunywa sikhetfwa njengesitfunywa lesingesuswa eMkhandlwini wavelonkhe weTifundza;”.

11. Kususwa kweliphuzu 19 kufakwe leli lelilandzelako: “19. Luhlu lwetitfunywa letishiwo ephuzwini 16 (1) lungengetwa kanye kuphela noma nini etinyangeni letingu-12 kusukela ngelilanga lekwabekwa ngalo titfunywa ngaphasi kweliphuzu 16, kuze kugcwaliswe tikhala letivelile: kuphela nje uma ngabe loko kwengetwa kwentiwa ekugcineni kweluhlu.

12. Kususwa kwalelophuzu 23 kufakwe leli lelilandzelako: Tikhala 23. � “(1) Uma ngabe kuvela sikhala kusishayamtsetfo sesifundza lapho leShejuli

isebenta khona, licembu lelikhetse lilunga leliphumako litawugcwalisa leso sikhala ngekukhetsa umuntfu—

(a) ligama lakhe lelikhona kuloluhlu lwebantfu lapho lelilunga leliphumako lakhetfwa khona ekucaleni; kanye

(b) nalokunguye lolandzelako lofanele nalokhona kuloluhlu. (2) Kuphakanyiswa kwemagama ebantfu labatawugcwalisa leso sikhala kutawuniketwa Somlomo kubhalwe phansi.

184

SIHLOMELO A

(3) Uma ngabe licembu lelimelwe kusishayamtsetfo libhidlitwa noma lingasekho nemalunga alo ashiya tihlalo tawo ngekulandzela liphuzu 23A (1), letihlalo titawuniketwa emacembu lekasele ngalokunjalo kube sengatsi tihlalo letemukelwa licembu ngekweliphuzu 7 noma 14, njengoba kungenteka.”.

13. Kufakwa kweliphuzu lelilandzelako ngemuva kweliphuzu 23: Tizatfu letengetiwe tekulahlekelwa bulunga besishayamtsetfo 23A. (1) Lilunga lilahlekelwa bulunga besishayamtsetfo lapho leShejuli inemandla khona uma lowo muntfu ayekela kuba lilunga lelicembu lelamkhetsa kutsi abe lilunga lesishayamtsetfo. (2) Ngaphandle kweliphuzwana (1) noma liphi licembu letembusave lingantjintja ligama lalo noma nini. (3) Umtsetfo wePhalamende, kungakendluli sikhatsi lesidze loMtsetfosisekelo lomusha ucale kusebenta ungaphasiswa ngekulandzela sigaba 76 (1) seMtsetfosisekelo lomusha kuchibiyela leliphuzu kanye neliphuzu 23 kuze kubekwe indlela lokungentiwa ngayo kutsi lilunga lesishayamtsetfo leseliyekelile kuba lilunga lalelicembu lelalikhetsa, kutewugcina bulunga balo kusishayamtsetfo. (4) UMtsetfo wePhalamende lophawulwe ephuzwini (3) ungenta kube khona futsi—

(a) kuhlangana kwelicembu nalelinye licembu; noma (b) kuhlephuka kwelicembu libe ngemacembu lamanyenti.”

14. Kucishwa kweliphuzu 24.

15. KuChitjiyelwa kweliphuzu 25 (a) ngekufaka lenchazelo “yeliKhomishani” ephuzwini 25:

“liKhomishani” lisho liKhomishani leluKhetfo lelishiwo esigabeni 190 seMtsetfosisekelo lomusha;”; kanye (b) nangekufaka lenchazelo lelandzelako ngemuva kwenchazelo: “luhlu lwavelonkhe”; “UMtsetfosisekelo lomusha’ usho uMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, 1996”.

16. Kucishwa kweliphuzu 26.

185

SIHLOMELO B

siHloMelo B Hulumende Welubumbano Lwavelonkhe: Umkhakha Wavelonkhe

1. Sigaba 84 seMtsetfosisekelo lomusha sitsatfwa kwekutsi sicuketse lesigatjana lesengetako lesilandzelako: “(3) Mengameli kumele abonisane nemaSekela eMengameli -

(a) ekutfutfukisweni nasekuchutjweni kwenchubomgomo yaHulumende wavelonkhe;

(b) kuto tonkhe tindzaba letiphatselene nekuphatfwa kweKhabhinethi nekwentiwa kwemisebenti yeKhabhinethi;

(c) ekuniketeni imisebenti emaSekeleni eMengameli; (d) kungakabekwa muntfu ngaphasi kweMtsetfosisekelo noma ngaphasi

kwanoma ngumuphi umtsetfo, lokufaka kubekwa kwemancusa noma titfunywa letimele lelive kulamanye emave;

(e) kungakabekwa emaKhomishani eluphenyo; (f) kungakabitwa luhlololuvo; futsi (g) kungakacolelwa noma kungancishiswa sigwebo sesiboshwa.”

2. Sigaba 89 seMtsetfosisekelo lomusha kumele sitsatfwe ngekutsi sicuketse lesigatjana lesengetako lesilandzelako: “(3) Tigatjana (1) na- (2) tiyasebenta futsi naseSekeleni laMengameli.”

3. Indzima(a) yesigaba 90 (1) saloMtsetfosisekelo lomusha itsatfwa ngekutsi ifundzeka kanje: “(a) liSekela laMengameli lelikhetfwe nguMengameli;”.

4. Sigaba 91 seMtsetfosisekelo lomusha sitsatfwa kutsi sifundzeka kanje: iKhabhinethi 91 (1) IKhabhinethi ibunjwe ngeMengameli, emaSekela eMengameli kanye—

(a) netiNdvuna teMbuso letingengci ku-27 letingemalunga eSigungu saVelonkhe letibekwe ngekulandzela sigatjana (8) kuya ku-(12); kanye

(b) neNdvuna yeMbuso lengengci yinye lengasilo lilunga leSigungu saVelonkhe,

SIHLOMELO B

futsi lebekwe ngekulandzela sigatjana (13), kepha uma abeka leNdvuna Mengameli, ahlolisana nemaSekela aMengameli kanye nebaholi bemacembu lekamelwe esiGungwini, uma abona kubekwa kwaleyo Ndvuna yeMbuso kudzingekile.

(2) Licembu ngalinye lelinetihlalo letisukela ku-80 kuleSigungu saVelonkhe linelilungelo lekukhetsa liSekela laMengameli emalungeni aleSigungu.

(3) Uma kute licembu noma linye kuphela licembu lekungilo lelinetihlalo letingu-80 noma ngetulu kwaloko kuleSigungu, licembu lelinetihlalo letinyenti kanye nalelo lelinetihlalo letilandzelako anelilungelo ngalinye lekukhetsa linye liSekela laMengameli emalungeni aleSigungu.

(4) Uma lilunga selibekiwe kuba liSekela laMengameli, lingakhetsa kuchubeka noma liyekele kuba lilunga laleSigungu.

(5) LiSekela laMengameli lingasebentisa emandla alo liphindze lente nemisebenti yalo leliyetfwese ngulesikhundla sebuSekela Mengameli nguMtsetfosisekelo noma leniketwe lesikhundla nguMengameli.

(6) LiSekela laMengameli liba sesikhundleni – (a) kute kufike mhlaka 30 Apreli 1999 ngaphandle uma likhishiwe noma

libuyiselwe umuva ngulelicembu lelinelilungelo lekulikhetsa ngaphasi kwetigatjana (2) na-(3); noma

(b) kuze umuntfu lokhetfwe kuba nguMengameli ngemuva kwanoma luphi lukhetfo lweSigungu saVelonkhe lolubanjwe kungekafiki mhlaka 30 Apreli 1999, atsatse sikhundla sakhe.

(7) Sikhala sesikhundla seliSekela laMengameli singavalwa ngulelo cembu lebelikhetse liSekela laMengameli.

(8) Licembu lelinetihlalo lokungenani letingu-20 kuSigungu saVelonkhe futsi lelingenile kuhulumende welubumbano, linelilungelo lekuniketwa sikhundla sinye noma ngetulu kwaloko kuletikhundla teKhabhinethi lekutawukhetselwa kuto tiNdvuna teMbuso njengekusho kwesigaba (1)(a) tingabekwa, ngekucatsaniswa kwetihlalo letiphetfwe ngulelicembu kuleSigungu kanye netihlalo letiphetfwe ngulamanye emacembu lekakhona.

(9) Tikhundla teKhabhinethi kumele tabiwe kulawo macembu lekakhona ngekulandzela lendlela lelandzelako:

186

187

SIHLOMELO B

(a) Incenye yetihlalo ngesikhundla kumele incunywe ngekuhlukanisa linani letihlalo kuleSigungu saVelonkhe letibanjwe ngekuhlanganyela ngemacembu lekakha hulumende welubanjiswano ngelinani letikhundla lelishiwo esigatjaneni (1)(a), nasinye ngetulu.

(b) Umphumela, kungabukwa tincenyana kusukela kuyesitsatfu, uma ngabe tikhona, ngiyona ncenye yetihlalo ngesikhundla ngasinye.

(c) Linani letikhundla letabelwa emacembu lekakhona lapho libekwa ngekwehlukanisa linani letihlalo selilonkhe leliphetfwe ngulelo cembu kuloSigungu saVelonkhe ngalencenye lechazwe endzimeni (b).

(d) Umphumela, ngekulandzela indzima (e), ukhomba linani letikhundla leliniketwa licembu lelo.

(e) Lapho kulandzela kusetjentiswa kwalendlela lechazwe ngenhla kukhipha umphumela longetulu kulongatsatfwa nguletikhundla letiniketwe licembu, lomphumela longetulu ubangisana naleminye imiphumela lengetulu yalamanye emacembu, futsi noma siphi sikhundla noma tikhundla letisele lekumele tiniketwe lelo cembu noma lawo macembu ngekulandzelana kwaleyo miphumela lengetulu, kumele tiniketwe lelo cembu noma lawo macembu lanemphumela longetulu lomnyenti kunaleminye ngekulandzelana.

(10) Mengameli ngemuva kwekubonisana nemaSekela aMengameli nebaholi bemacembu lekakhona lapho, kumele – (a) ancume tikhundla letifanele lekufanele tiniketwe emacembu lekakhona

kuhulumende welubanjiswano ngekulandzela linani letikhundla letiniketwe lamacembu ngaphasi kwesigatjana (9);

(b) abeke kuleso naleso sikhundla lilunga leSigungu saVelonkhe leliphindze libe lilunga lelicembu leliniketwe leso sikhundla ngaphasi kwendzima(a), njengeNdvuna yeMbuso lephetse leso sikhundla;

(c) Uma ngabe kuba nesidzingo ngekweMtsetfosisekelo noma ngesizatfu sahulumende lokahle, agucule lokuncunywa ngaphasi kwendzima(a), kepha kuphela ngekulandzela sigatjana (9);

(d) kubekwa noma ngukuphi esikhundleni ngaphasi kwendzima(b)- (i) uma ngabe Mengameli ucelwa ngumholi welicembu lelo iNdvuna

yeMbuso letsintsekako ililunga lalo; noma (ii) uma kuba nesidzingo ngekweMtsetfosisekelo noma ngesizatfu

sahulumende lokahle;

188

SIHLOMELO B

(e) agcwalise, uma kulesidzingo, kepha kuphela ngekulandzela indzima(b), sikhala lesivele esikhundleni seNdvuna yeMbuso.

(11) Sigatjana (10) kumele silandzelwe ngemoya locuketfwe ngulomcondvo wahulumende welubumbano, futsi Mengameli naletinye tiphatsimandla letitsintsekako kumele awusebentise ngekufana kutfola kuvumelana ngato tonkhe tikhatsi: uma ngabe kuvumelana kungatfolakali – (a) ekusebentiseni emandla latfolakala etindzimeni(a),(c) noma (d)(ii) taleso

sigatjana, sincumo seMengameli siyema; (b) ekusebentiseni emandla latfolakala etindzimeni(b),(d)(i) noma (e) taleso

sigatjana lokutsintsa umuntfu longasilo lilunga lelicembu laMengameli, sincumo semholi welicembu lalowo muntfu lalilunga lalo siyema; futsi

(c) ekusebentiseni emandla lekashiwo endzimeni(b) noma (e) alesigaba lesitsintsa umuntfu lolilunga lelicembu laMengameli, sincumo seMengameli siyema.

(12) Uma kubekwa etikhundleni kuguculwa ngaphasi kwesigatjana (10)(c), tiNdvuna teMbuso letitsintsekako kumele tishiye tikhundla tato kepha tivumelekile, lapho kunekwenteka, kutsi tingaphindze tibekwe kuletinye tikhundla letinikwe emacembu ato ngekulandzela loluntjintjo.

(13) Mengameli – (a) ngekuhlolisa nemaSekela aMengameli nebaholi bemacembu lekakhona

kuhulumende welubanjiswano, kumele— (i) ancume sikhundla lesitsite seNdvuna yeMbuso lekukhulunywa ngaso

esigatjaneni(i)(b) uma ngabe kunesidzingo lesilandzela sincumo seMengameli ngaphasi kwaleso sigatjana;

(ii) abeke kuleso sikhundla lowo muntfu longasilo lilunga leSigungu saVelonkhe, njengeNdvuna yeMbuso lephetse leso sikhundla

(iii) agcwalise, uma kudzingekile sikhala kuleso sikhundla; noma (b) ngemuva kwekubonisana nemaSekela aMengameli kanye nebaholi

bemacembu lekakhona kuhulumende welubanjiswano, kumele acitse kubekwa esikhundleni ngaphasi kwendzima(a) uma ngabe loku kuyadzingeka ngesizatfu seMtsetfosisekelo noma sahulumende lokahle.

(14) Imihlangano yeKhabhinethi kumele iholwe nguMengameli, noma , uma Mengameli asho njalo, liSekela laMengameli: Loku kwenteke ngekutsi emaSekela eMengameli

189

SIHLOMELO B

ahole lemihlangano ngekuntjintjana ngaphandle uma ngabe tidzingo tahulumende nemoya wahulumende welubumbano kukhomba ngalenye indlela.

(15) IKhabhinethi kumele isebente ngendlela leniketa kucatjangelwa kwemoya wekufuna kuvumelana ngekulandzela sifiso sekuba nahulumende welubumbano kanye nahulumende losebenta ngendlela lengiyo.”

5. Sigatjana 93 seMtsetfosisekelo sitsatfwa ngekutsi sifundzeka kanje: Kubekwa kwemaSekela etiNdvuna tembuso 93 (1) Mengameli ngemuva kwekubonisana neMasekela aMengameli nebaholi

bemacembu lekakhona eSigungwini setiNdvuna teMbuso, angakha tikhundla temaSekela etiNdvuna teMbuso.

(2) Licembu linelilungelo lekunikwa sinye noma ngetulu sikhundla sebuSekela Ndvuna yeMbuso ngendlela lefananako ngalokulingene njengoba kwentiwe nakwabiwa tikhundla tetiNdvuna teMbuso.

(3) Letiphakamiso tesigaba 91 (10) kuya ku-(12) tiyasebenta, netingucuko letidzingekako, nasemaSekeleni etiNdvuna teMbuso, futsi kulokusetjentiswa kutsintfwa kulesigaba kwendvuna yembuso noma sikhundla kumele kutsatfwe ngekutsi kushiwo liSekela leNdvuna yeMbuso noma sikhundla seliSekela leNdvuna yeMbuso, ngalokunjalo.

(4) Uma umuntfu abekwe njengeliSekela leNdvuna yeMbuso kunoma ngusiphi sikhundla lesiniketwe iNdvuna yeMbuso – (a) lelo liSekela leNdvuna yeMbuso kumele lisebentise emandla alo liphindze

lente imisebenti yalo egameni laleyo Ndvuna yeMbuso leniketwe kwengamela leso sikhundla ngekulandzela noma ngumuphi umtsetfo noma ngalenye indlela, ngekulandzela imiyalo yeMengameli, noma lebewunganiketwa liSekela leNdvuna yeMbuso nguleyo Ndvuna yeMbuso; futsi

(b) uma kukhulunywa nganoma ngumuphi umtsetfo ngaleyo Ndvuna yeMbuso loku kumele kutsatfwe ngekutsi kukhulunywa ngeliSekela leNdvuna yeMbuso lelisebenta ngekulandzela kuniketwa emandla ngaphasi kwendzima(a) liniketwa yiNdvuna yeMbuso, lelisebentela yona.

(5) Uma ngabe liSekela leNdvuna yembuso lingekho noma ngesizatfu lesinye lingakwati kusebentisa emandla alo noma lente imisebenti yaleso sikhundla, Mengameli angabeka lelinye liSekela leNdvuna yeMbuso noma lomunye umuntfu

190

SIHLOMELO B

kutsi aphatse kwesikhashana leso sikhundla seliSekela leNdvuna yeMbuso lengekho, noma ente wonkhe umsebenti, lokukanye asebente umsebenti noma asebentise emandla latsite.”.

6. Sigaba 96 seMtsetfosisekelo sitsatfwa kutsi sinaletigatjana lesetengetiwe letilandzelako: “(3) Tindvuna teMbuso kumele titiphendvulele ngamunye kuMengameli

nasesiGungwini saVelonkhe ngekuphatfwa kwetikhundla tato, kantsi onkhe emalunga eKhabhinethi ngalokunjalo atiphendvulela ngekuhlanganyela ngekusebenta kwahulumende wavelonkhe nangenchubomgomo yakhe.

(4) TiNdvuna teMbuso kumele tiphatse tikhundla tato ngakulandzela inchubomgomo lencunywe yiKhabhinethi.

(5) Uma iNdvuna yeMbuso yehluleka kuphatsa sikhundla sayo ngekulandzela inchubomgomo yeKhabhinethi, Mengameli angayitjela leyo Ndvuna yeMbuso kutsi iphatse leso sikhundla sayo ngekulandzela leyo nchubomgomo.

(6) Uma leyo Ndvuna yeMbuso yehluleka kulandzela lomyalo weMengameli ngaphasi kwesigatjana (5), Mengameli angayisusa esikhundleni – (a) uma kuyiNdvuna yeMbuso lephawulwe esigabeni 91 (1)(a), ngemuva

kwekubonisana nayo leNdvuna yeMbuso, kantsi uma leyo Ndvuna yeMbuso ingasilo lilunga lelicembu laMengameli noma ingasiye umholi welicembu laleyo Ndvuna yeMbuso; noma

(b) uma iNdvuna yeMbuso lephawulwe esigabeni 91 (1)(b), ngemuva kwekubonisana nemaSekela eMengameli nebaholi bemacembu lahlanganyele hulumende welubanjiswano.”.

191

SIHLOMELO C

siHloMelo C Hulumende Welubumbano Lwavelonkhe: Umkhakha Wesifundza

1. Sigaba 132 seMtsetfosisekelo lomusha sitsatfwa ngekutsi sifundzeka kanje: IMikhandlu leyeNgamele 132 (1) UMkhandlu loweNgamele wesifundza ubunjwe nguNdvunankhulu kanye

nemalunga langengci ku-10 lekakhetfwe nguNdvunankhulu ngekulandzela lesigaba.

(2) Licembu lokungenani lelinetihlalo letingemaphesenti langu- 10 kusishayamtsetfo sesifundza, futsi lelikhetse kufaka sandla kuhulumende welubumbano, linelilungelo lekuniketwa sinye noma ngetulu kwesinye setikhundla eMkhandlwini loweNgamele wesifundza ngekubuka incenye yetihlalo letibanjwe ngulelo licembu kusishayamtsetfo uma kucatsaniswa netihlalo letibanjwe ngulamanye emacembu lafaka sandla kulesishayamtsetfo.

(3) Tikhundla teMkhandlu loweNgamele kumele tiniketwe lawo macembu langenele kubuswa kwesifundza ngekulandzela lendlela lehlelwe esigabeni 91 (9), kantsi ekulandzeleni leyo ndlela uma kuphatfwa kulesigaba – (a) iKhabhinethi, kumele kufundvwe kutsi kushiwo uMkhandlu loweNgamele; (b) iNdvuna yeMbuso, kumele kufundvwe kutsi kushiwo lilunga leMkhandlu

loweNgamele; kantsi (c) Sigungu saVelonkhe, kumele kufundvwe kutsi kushiwo sishayamtsetfo

sesifundza. (4) Ndvunankhulu wesifundza ngemuva kwekubonisana nebaholi bemacembu

langenele kuphatfwa kwesifundza kumele – (a) ancume ngendlela yakhona leto tikhundla letinikwa lamacembu langenele

kubuswa kwesifundza ngekulandzela linani letikhundla lekaniketwa tona lawo macembu ngaphasi kwesigatjana (3);

(b) abeke kuleso sikhundla lilunga lesishayamtsetfo lalelo cembu leliniketwe leso sikhundla ngaphasi kwendzima(a), njengelilunga leMkhandlu loweNgamele weSifundza lelengamele leso sikhundla;

(c) uma kuba nesidzingo ngetizatfu teMtsetfosisekelo noma ngekufuneka kwahulumende lokahle, antjintje noma ngukuphi kubekwa ngaphasi

192

SIHLOMELO C

kwendzima (a), kepha ngekulandzela sigatjana (3); (d) acitse kubekwa esikhundleni ngaphasi kwendzima(b) –

(i) uma Ndvunankhulu acelwa kwenta loko ngumholi walelo cembu lalelo lunga leMkhandlu loweNgamele weSifundza lelitsintsekako; noma

(ii) uma kudzingekile ngetizatfu teMtsetfosisekelo noma tahulumende lokahle; noma

(e) agcwalise, uma ngabe kudzingeka, ngekulandzela indzima(b), sikhala esikhundleni selilunga leMkhandlu loweNgamele weSifundza.

(5) Sigatjana (4) kumele sisetjeniswe ngemoya wesidzingo sahulumende welubumbano, kantsi Ndvunankhulu naletinye tiphatsimandla letitsintsekako kumele ekwenteni loku kulesigatjana bafune kutfola kuvumelana ngaso sonkhe sikhatsi: Kepha uma ngabe kungavunyelwana – (a) ekusetjentisweni kwalamandla lashiwo endzimeni(a),(c), noma (d)(ii) yaleso

sigaba, sincumo saNdvunankhulu siyema; (b) ekusetjentisweni kwalamandla lashiwo endzimeni(b),(d)(i) noma (e) yaleso

sigaba lesitsintsa umuntfu longasilo lilunga lelicembu laNdvunankhulu, sincumo semholi walelo cembu lowo muntfu lalilunga lalo siyema; futsi

(c) ekusetjentisweni kwemandla lashiwo endzimeni(b) noma (e) yaleso sigaba latsintsa umuntfu lolinga lelicembu laNdvunankhulu, sincumo saNdvunankhulu siyema.

(6) Uma noma siphi sincumo sekwabikwa kwetikhundla siguculwa ngaphasi kwesigatjana (4)(c), emalunga latsintsekile kumele ashiye tikhundla tawo kepha aphindze avumeleke, kubekwa kuletinye tikhundla letiniketwe emacembu alawo malunga ngekulandzela lokuguculwa.

(7) Imihlangano yeMkhandlu loweNgamele kumele yenganyelwe nguNdvunankhulu wesifundza.

(8) UMkhandlu loweNgamele kumele usebente ngendlela lekhombisa kucatjangelwa kwemoya wekufuna kuvumelana ngekwemgomo wahulumende welubumbano, kanye nesidzingo sahulumende lokahle.”

2. Sigaba 136 seMtsetfosisekelo lomusha sitsatfwe ngekutsi sicuketse lesigatjana lesengetako lesilandzelako: “(3) Emalunga eMkhandlu loweNgamele kumele atiphendvulele kuNdvunankhulu

193

SIHLOMELO C

nakusishayamtsetfo sesifundza ngekuphatfwa kwetikhundla tawo, futsi onkhe emalunga aloMkhandlu ngalokunjalo kumele aphendvule sekawonkhe ngekusebenta kwahulumende wesifundza nenchubomgomo yakhe.

(4) Emalunga eMkhandlu loweNgamele kumele aphatse tikhundla tawo ngekulandzela inchubomgomo lebekwe nguloMkhandlu.

(5) Uma lilunga lelitsintsekako lehluleka kulandzela inchubomgomo yeMkhandlu loweNgamele, Ndvunankhulu angalicela lelo lunga kutsi liphatse sikhundla salo ngekuhambisana nalenchubomgomo lehleliwe.

(6) Uma lelilunga lelitsintsekako liyehluleka kulandzela imiyalo yaNdvunankhulu ngaphasi kwesigatjana (5), Ndvunankhulu angalisusa esikhundleni ngemuva kwekubonisana nalo, kepha uma lelo lunga lingasilo lilunga lelicembu laNdvunankhulu noma lingasiye umholi welicembu lelingenele kubuswa kwesifundza, ngemuva kwekubonisana nemholi walelo cembu.”

194

SIHLOMELO D

siHloMelo D Kuphatfwa Kwembuso Nemibutfo Yetekuphepha: Tichibiyelo

Etigabeni Temtsetfosisekelo Lomdzala

1. Kuchitjiyelwa kwesigaba 218 semtsetfosisekelo lomdzala – (a) ngekususa esigatjaneni (1) lamagama lendvulela indzima (a) ngalawa lalandzelako:

“(1) Ngekulandzela imibandzela yeNdvuna yeMbuso yeteKuphepha neteKuvikela, Khomishani wemaPhoyisa wavelonkhe utawetfweswa—”;

(b) ngekususa indzima (b) yesigatjana (1) kufakwe lena lelandzelako: “(b) kubekwa kwaboKhomishani bemaphoyisa betifundza;”;

(c) ngekususa indzima(d) yesigatjana (1) kufakwe lena lelandzelako— “(d) kuphenywa nekuvinjelwa kwebugebengu lobuhlelekile noma bugebengu lobudzinga kuphenywa kwavelonkhe kanye nekuvinjelwa noma buciko lobujulile;”; futsi

(d) ngekususa indzima (k) yesigatjana (1) kufakwe lena lelandzelako: “(k) kusungulwa nekugcinwa kwemtsetfo sive ngumbutfo wemaphoyisa lotawutfunyelwa kutsi uyewusita futsi ngekucelwa nguKhomishani weSifundza wemaphoyisa;”.

2. Kuchitjiyelwa kwesigaba 219 seMtsetfosisekelo lomdzala ngekususa sigatjana (1) emagama lendvulela indzima (a) kufakwe lawa lalandzelako: “(1) Ngekulandzela sigaba 218(1), Khomishani wemaPhoyisa weSifundza wetfweswe –“.

3. Kuchitjiyelwa kwesigaba 224 seMtsetfosisekelo lomdzala ngekususa siphakamiso sesigatjana (2) kufakwe lesi lesilandzelako: “Kepha lesigatjana sitawusebenta futsi emalungeni anoma ngumuphi umbutfo lohlomile lowaletsa luhlu lemalunga awo ngemuva kwekucala kusebenta kweMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, 1993 (uMtsetfo 200 wanga-1993), kepha kungakemukelwa lombhalo lomusha weMtsetfosisekelo njengoba kubekiwe esigabeni 73 salowo Mtsetfosisekelo, uma lelicembu letembusave ngaphasi kweligunya nemandla alo lime khona noma lelitihlanganise nawo futsi tinhloso tawo lelititfutfukisako lafaka sandla

195

SIHLOMELO D

emkhandlwini lobewuphetse kwesikhashana futsi longazange ufake sandla kuloSigungu saVelonkhe newetishayamtsetfo tetifundza ngaphasi kwaloMtsetfosisekelo”.

4. Kuchitjiyelwa kwesigaba 227 semtsetfosisekelo lomdzala ngekususa sigatjana (2) kufakwe lesi lesilandzelako: “(2) Umbutfo weTekuvikela wetemphi utawusebentisa emandla awo wente nemisebenti yawo ngekubekelela tidzingo tesive ngekulandzela SAHLUKO 11 seMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, 1996.”.

5. Kuchitjiyelwa kwesigaba 236 seMtsetfosisekelo lomdzala – (a) ngekususa sigatjana (1) kufakwe lesi lesilandzelako:

“(1) litiko letekuphatfwa kwetisbenti tembuso, umnyango wembuso, kuphatsa noma umbutfo wetekuvikela lekwatsi ngembidlana nje ungakacali kusebenta uMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, 1996 (losewatiwa ngekutsi “nguMtsetfosisekelo lomusha”), kwenta imisebenti yahulumende, kutawuchubeka kusebente ngekulandzela noma kuhlelwe kabusha noma kuhlanganiswe naletinye tikhungo.”

(b) ngekususa sigatjana (6) kufakwe lesi lesilandzelako: “(6) (a) Mengameli angabeka liKhomishani lekubuketa siphetfo noma kuguculwa kwesivumelwano, kubekwa esikhundleni 213 noma kukhushulwa, noma kunikwa kwemvuzo noma timfanelo temsebenti, lokwenteka emkhatsini wamhlaka 27 Apreli 1993 namhlaka 30 Septemba 1994 kwanoma muphi umuntfu loshiwo esigatjaneni (2) noma licembu lebantfu labanjalo. (b) LeliKhomishani lingasibuyisela emuva noma lisintjintje sivume lwano, kubekwa esikhundleni, kukhushulwa noma kuniketwa kwemfanelo uma kungakafaneli noma kungakalungi kuleyo ndzawana.”; futsi (c) ngekufaka “loMtsetfosisekelo”, lapho kuvela khona loku esigabeni 236, “ngeMtsetfosisekelo lomusha.”.

6. Kuchitjiyelwa kwesigatjana 237 seMtsetfosisekelo lomdzala– (a) ngekufaka endzimeni(a) yesigatjana (1) loku lokulandzelako:

“(a) kuhlelwa kabusha kwetikhungo lekushiwo esigabeni 236 (1), lokungafaki

SIHLOMELO D

imibutfo yetemphi lephawulwe esigabeni 224 (2), kutawutsi ngemuva kwekucala kusebenta kweMtsetfosisekelo we Riphabhulikhi yeNingizimu Afrika, 1996, kuchubeke ngenhloso yekusungula—

(i) kuphatfwa kahle kwembuso ezingeni lahulumende wavelonkhe kutekwati kuphatsa tindzaba letiwela ngaphasi kwemkhakha wahulumende wavelonkhe; futsi

(ii) nekuphatfwa kahle kwembuso wahulumende wesifundza ngasinye kuze sikwati kulungisa tindzaba letiwela ngaphasi kwesigaba sahulumende wesifundza.” futsi

(b) Ngekususa indzima(i) yesigatjana (2)(a) kufakwe lena lelandzelako: “(i) Tikhungo letishiwo esigabeni 236 (1), lokungafaki imibutfo yetemphi, titawuhlala kuhulumende wavelonkhe, lotawusebentisa emandla akhe ngekubambisana nabohulumende betifundza;”

7. Kuchitjiyelwa kwesigaba 239 seMtsetfosisekelo lomdzala kususwe sigatjana (4) kufakwe lesi lesilandzelako: “(4) Ngaphasi kwembandzela wemtsetfo nangekulandzela umtsetfo losebentako, imphahla, emalungelo netibopho tayo yonkhe imibutfo lephawulwe esigabeni 224 (2) itawuba semahlombe eMbutfo waVelonkhe weTekuvikela ngekulandzela imiyalelo yeNdvuna yeMbuso yeTekuvikela”.

196

197

ISHEJULI 6A

isHeJUli 6A [IShejuli 6A ifakwe ngesigaba 6 seMtsetfo 2 wanga-2003. Yesulwa ngekwesigaba 6 seMtsetfo

weLishumi naKune wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga2008]

198

ISHEJULI 6B

isHeJUli 6B [IShejuli 6B, ngaphambilini lebeyishejuli 6A, ifakwe ngekwesigaba 2 weMtsetfo weSiphohlongo

wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo yabuye yaChitjiyelwa ngesigaba 5 seMtsetfo weLishumi weku- Chitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2003 futsi yacitfwa ngekwesigaba 5 seMtsetfo weLishumi

neSihlanu wekuChitjiyelwa kweMtsetfosisekelo wanga-2008.]

SHEJULI 7: IMITSETFO LECITFWAKO

sHeJUli 7 IMITSETFO LECITFWAKO

INOMBOLO NEMNYAKA WEMTSETFO

SIHLOKO

Umtsetfo 200 wanga-1993 UMtsetfosisekelo weRiphabhulikhi yeNingizimu Afrika, 1993

Umtsetfo 2 wanga-1994 UMtsetfo wesiChibiyelo seMtsetfosisekelo weRiphabhuliki yeNingizimu Afrika, 1994

Umtsetfo 3 wanga-1994 UMtsetfo wesiChibiyelo eMtsetfosisekelo weRiphabhuliki yeNingizimu Afrika, 1994

Umtsetfo 13 wanga-1994 UMtsetfo wesiChibiyelo seMtsetfosisekelo weRiphabhuliki yeNingizimu Afrika, 1994

Umtsetfo 14 wanga-1994 UMtsetfo wesiChibiyelo sesiTsatfu seMtsetfosisekelo weRiphabhuliki yeNingizimu Afrika, 1994

Umtsetfo 24 wanga-1994 UMtsetfo wesiChibiyelo sesiTfupha seMtsetfosisekelo weRiphabhuliki yeNingizimu Afrika, 1994

Umtsetfo 29 wanga-1994 UMtsetfo wesiChibiyelo sesiTfupha seMtsetfosisekelo weRiphabhuliki yeNingizimu Afrika, 1994

Umtsetfo 20 wanga-1995 UMtsetfo wesiChibiyelo sesiHlanu seMtsetfosisekelo weRiphabhuliki yeNingizimu Afrika, 1995

Umtsetfo 44 wanga-1995 UMtsetfo wesiChibiyelo seMtsetfosisekelo weRiphabhuliki yeNingizimu Afrika, 1995

Umtsetfo 7 wanga-1996 UMtsetfo wesiChibiyelo sesiBili seMtsetfosisekelo weRiphab- huliki yeNingizimu Afrika, 1996

Umtsetfo 26 wanga-1996 UMtsetfo wesiChibiyelo seMtsetfosisekelo weRiphabhuliki yeNingizimu Afrika, 1996

199

200

INKHOMBA

iNkHoMBA (Sicela wati: lemibhalo ngemuva kwaloku lokufakiwe

icondziswe kusigaba setinombolo)

Liculo lesive, 4 Umcondzisi-Jikelele, 181, 188 Umculu Wemalungelo—

Kufinyeleleka kutinkantolo, 34 Kufinyeleleka kumniningwane, 32 Kusetjentiswa, 8 Bantfu lababoshiwe, labavalelwe nebasolelwa, 35 Libandla, kubhikisha, kuphikhetha nephethishini, 17 Bantfwana, 28 Busakhamuti, 20 Imiphakatsi yemasiko, inkholo netilwimi, 31 Imfundvo, 29 Kuphocelelwa kwemalungelo, 38 Simondzawo, 24 Kulingana, 9 Sitfunti Seluntfu, 10 Kukhululeka nekukhuseleka kwemuntfu, 12 Inkhululeko yekuhlangana, 18 Inkhululeko yekuveta luvo, 16 Inkhululeko yekuhamba nekuhlala, 21 Inkhululeko yenkholo, kukholwa nembono, 15 Inkhululeko yekuhweba, umsebenti nebucwepheshe, 22 Kunakekelwa ngetemphilo, kudla, emanti nekucinisekiseka Kwetenhlalakahle, 27 Tindlu, 26 Kuhumusha, 39 Budlelwano betemisebenti, 23 Lulwimi nemasiko,30 Imphilo, 11

201

INKHOMBA

Kuncishiswa kwemalungelo, 36 � Emalungelo etepolitiki, 19 � Imfihlo, 14 � Imphahla, 25 � Sento sekuphatsa lesinebulungiswa, 33 � Bugcila, kusebenta matima, kusebenta ngekuphocelelwa, 13 �

Timo letibucayi, 37 Kusakata, Umtimba Lotimele wekuLawula, 181, 192 Ibhajethi, 215 Libhangi Lelikhulu, 223-225 Hulumende Welubanjiswano, 41 Kuba sakhamuti, 3 Ikhabhinethi, 91-99, 101, 102 Ikhomishini yekuLingana ngeBulili, 181, 187 Ikhomishini yekweNyusa nekuVikela emaLungelo emiPhakatsi yemaSiko, teNkholo netiLwimi, 181,185,186 Imitsetfo Lengcubutanako, 146-150 Tinkantolo—

Inkantolo yeMtsetfosisekelo, 167 � Tinkantolo Letiphakeme, 169 � Tinkantolo taboMantji naletinye tinkantolo, 170 � Emandla etindzaba temtsetfosisekelo, 172 � Inkantolo Lesetulu Yetikhalo, 168 �

Kuvikela,200-204 Ikhomishini Yelukhetfo, 181,190,190 Tinchubo tekukhetfwa kwebansebenti basehhovisini leMtsetfosisekelo, Ishejuli 3, Incenye A Siphatsimandla seSigungu—

Tifundza, 125 IRiphabhuliki, 85

Bosomkhandlu Labakhulu, Besifundza, 132-141 Tetimali, Tavelonkhe, 213, 214, 216,217 Tetimali, Tetifundza netasemakhaya, 226-230 Ikhomishini Yetetimali, 220-222 Umjeka, 5

202

Kwesekelwa ngetimali kwemacembu etepolitiki, 236 Ikhomishini yemaLungelo eLuntfu yaseNingizimu Afrika, 181,184 Umtimba lotiMele wekuLawula kuSakata, 192 Tebunhloli, 209,210 Umtsetfo weMave ngemave, 231-233 Umtimba weteBulungiswa, 165 Tiphatsimandla teteBulungiswa, 174-177 Ikhomishini yemiSebenti yeteBulungiswa, 178 Luhlelo lweteBulungiswa, 166 Tilwimi, 6 Kwakha umtsetfo, 73-82 Umtimba weteMtsetfo, 43, 44 Hulumende wasemakhaya, 152, 163 Bomasipalati, 151-164 Libandla Lavelonkhe—

Inhlanganisela nelukhetfo, 46 Sincumo, 53 Bufakazi noma umniningwane ngaphambi kweLibandla laVelonkhe, 56 Emandla, 55 Kufinyeleleka kwesive, 59

Umkhandlu weTifundza— Kuniketwa kwetitfunywa, 61 Inhlanganisela, 60 Tincumo, 65 Bufakazi noma umniningwane ngaphambi kweMkhandlu WaVelonkhe, 69 Kuhlanganyela kwelicembu kutitfunywa tesifundza, iShejuli 3, Incenye B Kuhlanganyela kwetitfunywa tabohulumende basemakhaya, 67 Titfunywa talomphela, 62 Emandla, 68 Kufinyeleleka kwesive, 72

IPhalamende, 42 Liphoyisa, 205-208 Bondvunankhulu, 127-130 Mengameli, 83-89

INKHOMBA

203

INKHOMBA

Siphatsimandla lesishushisako, 179 Tifundza, 103 Imitsetfosisekelo Yetifundza, 142-145 Tishayamtsetfo Tetifundza, 104-121

Ticelo temalunga teNkankolo yeMtsetfosisekelo, 122 Emalungelo etitfunywa talomphelo, 113 Kufinyeleleka kwesive, 118

Kuphatfwa Kwesive, 195 Ikhomishini Yemisebenti Yahulumende, 195 Imisebenti Yesive, 197 Umvikeli Wesive, 181, 182 Tinsita Tekukhuseleka, 198, 199 Kutincumela, 235 Bukhulu beMtsetfosisekelo, 2 Baholi bendzabuko, 211, 212

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________

________________________________________________________________