Grondwet voor het Koninkrijk der Nederlanden 2002
vijfde gewijzigde druk
Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties,
Directie Constitutionele Zaken en Wetgeving
Inhoud
Tekst van de Grondwet
HOOFDSTUK 1 Grondrechten 5
Nationale ombudsman en vaste colleges van advies
en andere openbare lichamen
HOOFDSTUK 2 Regering 10
HOOFDSTUK 3 Staten-Generaal 15
HOOFDSTUK 4 Raad van State, Algemene Rekenkamer, 19
HOOFDSTUK 5 Wetgeving en bestuur 21
HOOFDSTUK 6 Rechtspraak 26
HOOFDSTUK 7 Provincies, gemeenten, waterschappen 28
HOOFDSTUK 8 Herziening van de Grondwet 31
Additionele artikelen 33
Korte toelichting op de inhoud
HOOFDSTUK 1 Grondrechten 35
Nationale ombudsman en vaste colleges van advies
en andere openbare lichamen
HOOFDSTUK 2 Regering 43
HOOFDSTUK 3 Staten-Generaal 47
HOOFDSTUK 4 Raad van State, Algemene Rekenkamer, 52
HOOFDSTUK 5 Wetgeving en bestuur 55
HOOFDSTUK 6 Rechtspraak 61
HOOFDSTUK 7 Provincies, gemeenten, waterschappen 64
HOOFDSTUK 8 Herziening van de Grondwet 68
Additionele artikelen 70
Inleiding
Algemeen
De Grondwet is het belangrijkste staatsdocument van Nederland.
Zij bevat de fundamentele regels voor onze staatsinrichting en legt
tevens de grondrechten van de burgers vast. De Grondwet is de
hoogste nationale wet voor de Nederlandse staat; andere wetten
dienen haar bepalingen in acht te nemen.
In de loop van haar geschiedenis (de Grondwet van het Koninkrijk
der Nederlanden dateert van 1814) is zij verscheidene malen gewijzigd.
Op 17 februari 1983 kreeg een algemene herziening van de Grondwet
haar beslag. Deze algemene herziening heeft een betrekkelijk lange
voorgeschiedenis gehad. Startpunt in het overleg tussen regering en
Staten-Generaal is geweest de in 1974 gepubliceerde Nota inzake het
grondwetsherzieningsbeleid. Op basis daarvan zijn enkele tientallen
wetsvoorstellen opgesteld, die geleid hebben tot de grondwetsherziening
van 1983. Bij deze grondwetsherziening zijn vrijwel alle artikelen van de
Grondwet onder de loep genomen. Men mag daarom spreken van een
algemene grondwetsherziening, ook al hebben enkele voorstellen tot
wijziging de eindstreep niet gehaald.
De grondwetsherziening 1983 heeft geen ingrijpende verandering
gebracht in onze staatsinrichting. Wel bracht zij op tal van plaatsen
verbeteringen, onder andere door aanvulling van de artikelen over de
grondrechten van de burger. Ook is de tekst van de Grondwet toen
vereenvoudigd en gemoderniseerd. Sinds 1983 is de Grondwet nog een
aantal keer gewijzigd. De meest recente herziening kwam tot stand in
2002. Bij deze herziening is de bepaling inzake het binnentreden van
woningen gewijzigd.
Terminologie
In de Grondwet is stelselmatig een bepaald woordgebruik aangehouden
in de gevallen waarin aan de wetgever wordt overgelaten te beoordelen,
in hoeverre hij het geven van voorschriften aan zich wil houden, dan wel
aan andere overheidsorganen wil opdragen. Men spreekt dan van een
bevoegdheid van de wetgever tot delegatie. Deze bevoegdheid is in de
grondwettekst tot uitdrukking gebracht door het gebruik van enigerlei
vorm van het werkwoord ‘regelen’, de zelfstandige naamwoorden ‘regels’
en ‘regelgeving’, of de term ‘bij of krachtens de wet’.
Komt geen van deze formuleringen in een grondwetsbepaling voor,
dan is aan de wetgever het overdragen van regelgeving aan de lagere
regelgevers niet geoorloofd. Een uitzondering op het hier beschreven
stelsel is in het artikel over de belastingen opgenomen (zie nader onder
hoofdstuk 5). Ook is als gevolg van handhaving van het ‘oude’
onderwijsartikel (nu artikel 23), daarin systematisering van de
delegatieterminologie achterwege gebleven.
3
Tekst Grondwet
De na de wijziging van 2002 geldende tekst van de Grondwet is in dit
boekje opgenomen. In de hierna volgende hoofdstukken wordt van de
voornaamste onderdelen van de Grondwet een overzicht met soms een
korte toelichting gegeven.
De in deze uitgave gegeven informatie over de inhoud van de Grondwet
is beknopt gehouden. Voor uitgebreide informatie wordt verwezen naar
de documentatiereeks ’Naar een nieuwe Grondwet’ (34 delen), waarin alle
officiële stukken over de totstandkoming van de algemene
grondwetsherziening van 1983 en de aanvulling daarvan in 1987 en 1996
zijn opgenomen. Een vervolg op deze reeks, met de stukken betreffende
de herzieningen van 1999, 2000 en 2002, is in voorbereiding.
4
HOOFDSTUK 1 Grondrechten
Artikel 1
Allen die zich in Nederland bevinden, worden in gelijke gevallen gelijk
behandeld. Discriminatie wegens godsdienst, levensovertuiging, politieke
gezindheid, ras, geslacht of op welke grond dan ook, is niet toegestaan.
Artikel 2
1. De wet regelt wie Nederlander is.
2. De wet regelt de toelating en de uitzetting van vreemdelingen.
3. Uitlevering kan slechts geschieden krachtens verdrag.
Verdere voorschriften omtrent uitlevering worden bij de wet gegeven.
4. Ieder heeft het recht het land te verlaten, behoudens in de gevallen,
bij de wet bepaald.
Artikel 3
Alle Nederlanders zijn op gelijke voet in openbare dienst benoembaar.
Artikel 4
Iedere Nederlander heeft gelijkelijk recht de leden van algemeen
vertegenwoordigende organen te verkiezen alsmede tot lid van deze
organen te worden verkozen, behoudens bij de wet gestelde beperkingen
en uitzonderingen.
Artikel 5
Ieder heeft het recht verzoeken schriftelijk bij het bevoegd gezag
in te dienen.
Artikel 6
1. Ieder heeft het recht zijn godsdienst of levensovertuiging,
individueel of in gemeenschap met anderen, vrij te belijden,
behoudens ieders verantwoordelijkheid volgens de wet.
2. De wet kan ter zake van de uitoefening van dit recht buiten gebouwen
en besloten plaatsen regels stellen ter bescherming van de gezondheid,
in het belang van het verkeer en ter bestrijding of voorkoming van
wanordelijkheden.
Artikel 7
1. Niemand heeft voorafgaand verlof nodig om door de drukpers
gedachten of gevoelens te openbaren, behoudens ieders
verantwoordelijkheid volgens de wet.
2. De wet stelt regels omtrent radio en televisie. Er is geen voorafgaand
toezicht op de inhoud van een radio- of televisieuitzending.
5
3. Voor het openbaren van gedachten of gevoelens door andere dan in de
voorgaande leden genoemde middelen heeft niemand voorafgaand verlof
nodig wegens de inhoud daarvan, behoudens ieders verantwoordelijkheid
volgens de wet. De wet kan het geven van vertoningen toegankelijk voor
personen jonger dan zestien jaar regelen ter bescherming van de goede
zeden.
4. De voorgaande leden zijn niet van toepassing op het maken van
handelsreclame.
Artikel 8
Het recht tot vereniging wordt erkend. Bij de wet kan dit recht worden
beperkt in het belang van de openbare orde.
Artikel 9
1. Het recht tot vergadering en betoging wordt erkend, behoudens ieders
verantwoordelijkheid volgens de wet.
2. De wet kan regels stellen ter bescherming van de gezondheid, in het
belang van het verkeer en ter bestrijding of voorkoming van
wanordelijkheden.
Artikel 10
1. Ieder heeft, behoudens bij of krachtens de wet te stellen beperkingen,
recht op eerbiediging van zijn persoonlijke levenssfeer.
2. De wet stelt regels ter bescherming van de persoonlijke levenssfeer in
verband met het vastleggen en verstrekken van persoonsgegevens.
3. De wet stelt regels inzake de aanspraken van personen op
kennisneming van over hen vastgelegde gegevens en van het gebruik dat
daarvan wordt gemaakt, alsmede op verbetering van zodanige gegevens.
Artikel 11
Ieder heeft, behoudens bij of krachtens de wet te stellen beperkingen,
recht op onaantastbaarheid van zijn lichaam.
Artikel 12
1. Het binnentreden in een woning zonder toestemming van de bewoner
is alleen geoorloofd in de gevallen bij of krachtens de wet bepaald, door
hen die daartoe bij of krachtens de wet zijn aangewezen.
2. Voor het binnentreden overeenkomstig het eerste lid zijn voorafgaande
legitimatie en mededeling van het doel van het binnentreden vereist,
behoudens bij de wet gestelde uitzonderingen.
3. Aan de bewoner wordt zo spoedig mogelijk een schriftelijk verslag van
het binnentreden verstrekt. Indien het binnentreden in het belang van de
nationale veiligheid of dat van de strafvordering heeft plaatsgevonden,
6
kan volgens bij de wet te stellen regels de verstrekking van het verslag
worden uitgesteld. In de bij de wet te bepalen gevallen kan de
verstrekking achterwege worden gelaten, indien het belang van de
nationale veiligheid zich tegen verstrekking blijvend verzet.
Artikel 13
1. Het briefgeheim is onschendbaar, behalve, in de gevallen bij de wet
bepaald, op last van de rechter.
2. Het telefoon- en telegraafgeheim is onschendbaar, behalve, in de
gevallen bij de wet bepaald, door of met machtiging van hen die daartoe
bij de wet zijn aangewezen.
Artikel 14
1. Onteigening kan alleen geschieden in het algemeen belang en tegen
vooraf verzekerde schadeloosstelling, een en ander naar bij of krachtens
de wet te stellen voorschriften.
2. De schadeloosstelling behoeft niet vooraf verzekerd te zijn, wanneer in
geval van nood onverwijld onteigening geboden is.
3. In de gevallen bij of krachtens de wet bepaald bestaat recht op
schadeloosstelling of tegemoetkoming in de schade, indien in het
algemeen belang eigendom door het bevoegd gezag wordt vernietigd of
onbruikbaar gemaakt of de uitoefening van het eigendomsrecht wordt
beperkt.
Artikel 15
1. Buiten de gevallen bij of krachtens de wet bepaald mag niemand zijn
vrijheid worden ontnomen.
2. Hij aan wie anders dan op rechterlijk bevel zijn vrijheid is ontnomen,
kan aan de rechter zijn invrijheidstelling verzoeken. Hij wordt in dat
geval door de rechter gehoord binnen een bij de wet te bepalen termijn.
De rechter gelast de onmiddellijke invrijheidstelling, indien hij de
vrijheidsontneming onrechtmatig oordeelt.
3. De berechting van hem aan wie met het oog daarop zijn vrijheid is
ontnomen, vindt binnen een redelijke termijn plaats.
4. Hij aan wie rechtmatig zijn vrijheid is ontnomen, kan worden beperkt
in de uitoefening van grondrechten voor zover deze zich niet met de
vrijheidsontneming verdraagt.
Artikel 16
Geen feit is strafbaar dan uit kracht van een daaraan voorafgegane
wettelijke strafbepaling.
Artikel 17
Niemand kan tegen zijn wil worden afgehouden van de rechter die de
wet hem toekent.
7
Artikel 18
1. Ieder kan zich in rechte en in administratief beroep doen bijstaan.
2. De wet stelt regels omtrent het verlenen van rechtsbijstand aan minder
draagkrachtigen.
Artikel 19
1. Bevordering van voldoende werkgelegenheid is voorwerp van zorg der
overheid.
2. De wet stelt regels omtrent de rechtspositie van hen die arbeid
verrichten en omtrent hun bescherming daarbij, alsmede omtrent
medezeggenschap.
3. Het recht van iedere Nederlander op vrije keuze van arbeid wordt
erkend, behoudens de beperkingen bij of krachtens de wet gesteld.
Artikel 20
1. De bestaanszekerheid der bevolking en spreiding van welvaart zijn
voorwerp van zorg der overheid.
2. De wet stelt regels omtrent de aanspraken op sociale zekerheid.
3. Nederlanders hier te lande, die niet in het bestaan kunnen voorzien,
hebben een bij de wet te regelen recht op bijstand van overheidswege.
Artikel 21
De zorg van de overheid is gericht op de bewoonbaarheid van het land en
de bescherming en verbetering van het leefmilieu.
Artikel 22
1. De overheid treft maatregelen ter bevordering van de volksgezondheid.
2. Bevordering van voldoende woongelegenheid is voorwerp van zorg der
overheid.
3. Zij schept voorwaarden voor maatschappelijke en culturele ontplooiing
en voor vrijetijdsbesteding.
Artikel 23
1. Het onderwijs is een voorwerp van de aanhoudende zorg der regering.
2. Het geven van onderwijs is vrij, behoudens het toezicht van de
overheid en, voor wat bij de wet aangewezen vormen van onderwijs
betreft, het onderzoek naar de bekwaamheid en de zedelijkheid van hen
die onderwijs geven, een en ander bij de wet te regelen.
3. Het openbaar onderwijs wordt, met eerbiediging van ieders godsdienst
of levensovertuiging, bij de wet geregeld.
4. In elke gemeente wordt van overheidswege voldoend openbaar
algemeen vormend lager onderwijs gegeven in een genoegzaam aantal
scholen. Volgens bij de wet te stellen regels kan afwijking van deze
bepaling worden toegelaten, mits tot het ontvangen van zodanig
onderwijs gelegenheid wordt gegeven.
8
5. De eisen van deugdelijkheid, aan het geheel of ten dele uit de
openbare kas te bekostigen onderwijs te stellen, worden bij de wet
geregeld, met inachtneming, voor zover het bijzonder onderwijs betreft,
van de vrijheid van richting.
6. Deze eisen worden voor het algemeen vormend lager onderwijs
zodanig geregeld, dat de deugdelijkheid van het geheel uit de openbare
kas bekostigd bijzonder onderwijs en van het openbaar onderwijs even
afdoende wordt gewaarborgd. Bij die regeling wordt met name de vrijheid
van het bijzonder onderwijs betreffende de keuze der leermiddelen en de
aanstelling der onderwijzers geëerbiedigd.
7. Het bijzonder algemeen vormend lager onderwijs, dat aan de bij de
wet te stellen voorwaarden voldoet, wordt naar dezelfde maatstaf als het
openbaar onderwijs uit de openbare kas bekostigd. De wet stelt de
voorwaarden vast, waarop voor het bijzonder algemeen vormend
middelbaar en voorbereidend hoger onderwijs bijdragen uit de
openbare kas worden verleend.
8. De regering doet jaarlijks van de staat van het onderwijs verslag
aan de Staten-Generaal.
9
HOOFDSTUK 2 Regering
§ 1. Koning
Artikel 24
Het koningschap wordt erfelijk vervuld door de wettige opvolgers van
Koning Willem I, Prins van Oranje-Nassau.
Artikel 25
Het koningschap gaat bij overlijden van de Koning krachtens
erfopvolging over op zijn wettige nakomelingen, waarbij het oudste kind
voorrang heeft, met plaatsvervulling volgens dezelfde regel. Bij gebreke
van eigen nakomelingen gaat het koningschap op gelijke wijze over op de
wettige nakomelingen eerst van zijn ouder, dan van zijn grootouder, in de
lijn van erfopvolging, voor zover de overleden Koning niet verder
bestaand dan in de derde graad van bloedverwantschap.
Artikel 26
Het kind, waarvan een vrouw zwanger is op het ogenblik van het
overlijden van de Koning, wordt voor de erfopvolging als reeds geboren
aangemerkt. Komt het dood ter wereld, dan wordt het geacht nooit te
hebben bestaan.
Artikel 27
Afstand van het koningschap leidt tot erfopvolging overeenkomstig de
regels in de voorgaande artikelen gesteld. Na de afstand geboren kinderen
en hun nakomelingen zijn van de erfopvolging uitgesloten.
Artikel 28
1. De Koning, een huwelijk aangaande buiten bij de wet verleende
toestemming, doet daardoor afstand van het koningschap.
2. Gaat iemand die het koningschap van de Koning kan beërven een
zodanig huwelijk aan, dan is hij met de uit dit huwelijk geboren kinderen
en hun nakomelingen van de erfopvolging uitgesloten.
3. De Staten-Generaal beraadslagen en besluiten ter zake van een voorstel
van wet, strekkende tot het verlenen van toestemming, in verenigde
vergadering.
Artikel 29
1. Wanneer uitzonderlijke omstandigheden daartoe nopen, kunnen bij
een wet een of meer personen van de erfopvolging worden uitgesloten.
2. Het voorstel daartoe wordt door of vanwege de Koning ingediend.
De Staten-Generaal beraadslagen en besluiten ter zake in verenigde
vergadering. Zij kunnen het voorstel alleen aannemen met ten minste
twee derden van het aantal uitgebrachte stemmen.
10
Artikel 30
1. Wanneer vooruitzicht bestaat dat een opvolger zal ontbreken, kan deze
worden benoemd bij een wet. Het voorstel wordt door of vanwege de
Koning ingediend. Na de indiening van het voorstel worden de kamers
ontbonden.
De nieuwe kamers beraadslagen en besluiten ter zake in verenigde
vergadering.
Zij kunnen het voorstel alleen aannemen met ten minste twee derden
van het aantal uitgebrachte stemmen.
2. Indien bij overlijden van de Koning of bij afstand van het koningschap
een opvolger ontbreekt, worden de kamers ontbonden. De nieuwe
kamers komen binnen vier maanden na het overlijden of de afstand in
verenigde vergadering bijeen ten einde te besluiten omtrent de
benoeming van een Koning. Zij kunnen een opvolger alleen benoemen
met ten minste twee derden van het aantal uitgebrachte stemmen.
Artikel 31
1. Een benoemde Koning kan krachtens erfopvolging alleen worden
opgevolgd door zijn wettige nakomelingen.
2. De bepalingen omtrent de erfopvolging en het eerste lid van dit artikel
zijn van overeenkomstige toepassing op een benoemde opvolger, zolang
deze nog geen Koning is.
Artikel 32
Nadat de Koning de uitoefening van het koninklijk gezag heeft
aangevangen, wordt hij zodra mogelijk beëdigd en ingehuldigd in de
hoofdstad Amsterdam in een openbare verenigde vergadering van de
Staten-Generaal. Hij zweert of belooft trouw aan de Grondwet en een
getrouwe vervulling van zijn ambt. De wet stelt nadere regels vast.
Artikel 33
De Koning oefent het koninklijk gezag eerst uit, nadat hij de leeftijd van
achttien jaar heeft bereikt.
Artikel 34
De wet regelt het ouderlijk gezag en de voogdij over de minderjarige
Koning en het toezicht daarop. De Staten-Generaal beraadslagen en
besluiten ter zake in verenigde vergadering.
Artikel 35
1. Wanneer de ministerraad van oordeel is dat de Koning buiten staat is
het koninklijk gezag uit te oefenen, bericht hij dit onder overlegging van
het daartoe gevraagde advies van de Raad van State aan de Staten-
Generaal, die daarop in verenigde vergadering bijeenkomen.
11
2. Delen de Staten-Generaal dit oordeel, dan verklaren zij dat de Koning
buiten staat is het koninklijk gezag uit te oefenen. Deze verklaring wordt
bekend gemaakt op last van de voorzitter der vergadering en treedt
terstond in werking.
3. Zodra de Koning weer in staat is het koninklijk gezag uit te oefenen,
wordt dit bij de wet verklaard. De Staten-Generaal beraadslagen en
besluiten ter zake in verenigde vergadering. Terstond na de
bekendmaking van deze wet hervat de Koning de uitoefening van het
koninklijk gezag.
4. De wet regelt zo nodig het toezicht over de persoon van de Koning
indien hij buiten staat is verklaard het koninklijk gezag uit te oefenen.
De Staten-Generaal beraadslagen en besluiten ter zake in verenigde
vergadering.
Artikel 36
De Koning kan de uitoefening van het koninklijk gezag tijdelijk
neerleggen en die uitoefening hervatten krachtens een wet, waarvan het
voorstel door of vanwege hem wordt ingediend. De Staten-Generaal
beraadslagen en besluiten ter zake in verenigde vergadering.
Artikel 37
1. Het koninklijk gezag wordt uitgeoefend door een regent:
a. zolang de Koning de leeftijd van achttien jaar niet heeft bereikt;
b. indien een nog niet geboren kind tot het koningschap geroepen kan
zijn;
c. indien de Koning buiten staat is verklaard het koninklijk gezag uit te
oefenen;
d. indien de Koning de uitoefening van het koninklijk gezag tijdelijk heeft
neergelegd;
e. zolang na het overlijden van de Koning of na diens afstand van het
koningschap een opvolger ontbreekt.
2. De regent wordt benoemd bij de wet. De Staten-Generaal beraadslagen
en besluiten ter zake in verenigde vergadering.
3. In de gevallen, genoemd in het eerste lid onder c en d, is de
nakomeling van de Koning die zijn vermoedelijke opvolger is, van
rechtswege regent indien hij de leeftijd van achttien jaar heeft bereikt.
4. De regent zweert of belooft trouw aan de Grondwet en een getrouwe
vervulling van zijn ambt, in een verenigde vergadering van de Staten-
Generaal. De wet geeft nadere regels omtrent het regentschap en kan
voorzien in de opvolging en de vervanging daarin. De Staten-Generaal
beraadslagen en besluiten ter zake in verenigde vergadering.
5. Op de regent zijn de artikelen 35 en 36 van overeenkomstige
toepassing.
12
Artikel 38
Zolang niet in de uitoefening van het koninklijk gezag is voorzien, wordt
dit uitgeoefend door de Raad van State.
Artikel 39
De wet regelt, wie lid is van het koninklijk huis.
Artikel 40
1. De Koning ontvangt jaarlijks ten laste van het Rijk uitkeringen naar
regels bij de wet te stellen. Deze wet bepaalt aan welke andere leden van
het koninklijk huis uitkeringen ten laste van het Rijk worden toegekend
en regelt deze uitkeringen.
2. De door hen ontvangen uitkeringen ten laste van het Rijk, alsmede de
vermogensbestanddelen welke dienstbaar zijn aan de uitoefening van
hun functie, zijn vrij van persoonlijke belastingen. Voorts is hetgeen de
Koning of zijn vermoedelijke opvolger krachtens erfrecht of door
schenking verkrijgt van een lid van het koninklijk huis vrij van de rechten
van successie, overgang en schenking. Verdere vrijdom van belasting kan
bij de wet worden verleend.
3. De kamers der Staten -Generaal kunnen voorstellen van in de vorige
leden bedoelde wetten alleen aannemen met ten minste twee derden van
het aantal uitgebrachte stemmen.
Artikel 41
De Koning richt, met inachtneming van het openbaar belang, zijn Huis in.
§ 2. Koning en ministers
Artikel 42
1. De regering wordt gevormd door de Koning en de ministers.
2. De Koning is onschendbaar; de ministers zijn verantwoordelijk.
Artikel 43
De minister-president en de overige ministers worden bij koninklijk
besluit benoemd en ontslagen.
Artikel 44
1. Bij koninklijk besluit worden ministeries ingesteld. Zij staan onder
leiding van een minister.
2. Ook kunnen ministers worden benoemd die niet belast zijn met de
leiding van een ministerie.
Artikel 45
1. De ministers vormen te zamen de ministerraad.
2. De minister-president is voorzitter van de ministerraad.
13
3. De ministerraad beraadslaagt en besluit over het algemeen
regeringsbeleid en bevordert de eenheid van dat beleid.
Artikel 46
1. Bij koninklijk besluit kunnen staatssecretarissen worden benoemd en
ontslagen.
2. Een staatssecretaris treedt in de gevallen waarin de minister het nodig
acht en met inachtneming van diens aanwijzingen, in zijn plaats als
minister op.
De staatssecretaris is uit dien hoofde verantwoordelijk, onverminderd de
verantwoordelijkheid van de minister.
Artikel 47
Alle wetten en koninklijke besluiten worden door de Koning en door een
of meer ministers of staatssecretarissen ondertekend.
Artikel 48
Het koninklijk besluit waarbij de minister-president wordt benoemd,
wordt mede door hem ondertekend. De koninklijke besluiten waarbij de
overige ministers en de staatssecretarissen worden benoemd of
ontslagen, worden mede door de minister-president ondertekend.
Artikel 49
Op de wijze bij de wet voorgeschreven leggen de ministers en de
staatssecretarissen bij de aanvaarding van hun ambt ten overstaan van de
Koning een eed, dan wel verklaring en belofte, van zuivering af en
zweren of beloven zij trouw aan de Grondwet en een getrouwe vervulling
van hun ambt.
14
HOOFDSTUK 3 Staten-Generaal
§ 1. Inrichting en samenstelling
Artikel 50
De Staten-Generaal vertegenwoordigen het gehele Nederlandse volk.
Artikel 51
1. De Staten-Generaal bestaan uit de Tweede Kamer en de Eerste Kamer.
2. De Tweede Kamer bestaat uit honderdvijftig leden.
3. De Eerste Kamer bestaat uit vijfenzeventig leden.
4. Bij een verenigde vergadering worden de kamers als één beschouwd.
Artikel 52
1. De zittingsduur van beide kamers is vier jaren.
2. Indien voor de provinciale staten bij de wet een andere zittingsduur
dan vier jaren wordt vastgesteld, wordt daarbij de zittingsduur van de
Eerste Kamer in overeenkomstige zin gewijzigd.
Artikel 53
1. De leden van beide kamers worden gekozen op de grondslag van
evenredige vertegenwoordiging binnen door de wet te stellen grenzen.
2. De verkiezingen worden gehouden bij geheime stemming.
Artikel 54
1. De leden van de Tweede Kamer worden rechtstreeks gekozen door de
Nederlanders die de leeftijd van achttien jaar hebben bereikt, behoudens
bij de wet te bepalen uitzonderingen ten aanzien van Nederlanders die
geen ingezetenen zijn.
2. Van het kiesrecht is uitgesloten:
a. hij die wegens het begaan van een daartoe bij de wet aangewezen delict
bij onherroepelijke rechterlijke uitspraak is veroordeeld tot een
vrijheidsstraf van ten minste een jaar en hierbij tevens is ontzet van het
kiesrecht;
b. hij die krachtens onherroepelijke rechterlijke uitspraak wegens een
geestelijke stoornis onbekwaam is rechtshandelingen te verrichten.
Artikel 55
De leden van de Eerste Kamer worden gekozen door de leden van
provinciale staten. De verkiezing wordt, behoudens in geval van
ontbinding der kamer, gehouden binnen drie maanden na de verkiezing
van de leden van provinciale staten.
15
Artikel 56
Om lid van de Staten-Generaal te kunnen zijn is vereist dat men
Nederlander is, de leeftijd van achttien jaar heeft bereikt en niet is
uitgesloten van het kiesrecht.
Artikel 57
1. Niemand kan lid van beide kamers zijn.
2. Een lid van de Staten-Generaal kan niet tevens zijn minister,
staatssecretaris, lid van de Raad van State, lid van de Algemene Reken
kamer, Nationale ombudsman of substituut-ombudsman, of lid van of
procureur-generaal of advocaat-generaal bij de Hoge Raad.
3. Niettemin kan een minister of staatssecretaris, die zijn ambt ter
beschikking heeft gesteld, dit ambt verenigen met het lidmaatschap van
de Staten-Generaal, totdat omtrent die beschikbaarstelling is beslist.
4. De wet kan ten aanzien van andere openbare betrekkingen bepalen dat
zij niet gelijktijdig met het lidmaatschap van de Staten-Generaal of van
een der kamers kunnen worden uitgeoefend.
Artikel 58
Elke kamer onderzoekt de geloofsbrieven van haar nieuwbenoemde leden
en beslist met inachtneming van bij de wet te stellen regels de geschillen
welke met betrekking tot de geloofsbrieven of de verkiezing zelf rijzen.
Artikel 59
Alles, wat verder het kiesrecht en de verkiezingen betreft, wordt bij de
wet geregeld.
Artikel 60
Op de wijze bij de wet voorgeschreven leggen de leden van de kamers bij
de aanvaarding van hun ambt in de vergadering een eed, dan wel
verklaring en belofte, van zuivering af en zweren of beloven zij trouw aan
de Grondwet en een getrouwe vervulling van hun ambt.
Artikel 61
1. Elk der kamers benoemt uit de leden een voorzitter.
2. Elk der kamers benoemt een griffier. Deze en de overige ambtenaren
van de kamers kunnen niet tevens lid van de Staten-Generaal zijn.
Artikel 62
De voorzitter van de Eerste Kamer heeft de leiding van de verenigde
vergadering.
16
Artikel 63
Geldelijke voorzieningen ten behoeve van leden en gewezen leden van de
Staten-Generaal en van hun nabestaanden worden bij de wet geregeld.
De kamers kunnen een voorstel van wet ter zake alleen aannemen met
ten minste twee derden van het aantal uitgebrachte stemmen.
Artikel 64
1. Elk der kamers kan bij koninklijk besluit worden ontbonden.
2. Het besluit tot ontbinding houdt tevens de last in tot een nieuwe
verkiezing voor de ontbonden kamer en tot het samenkomen van de
nieuw gekozen kamer binnen drie maanden.
3. De ontbinding gaat in op de dag waarop de nieuw gekozen kamer
samenkomt.
4. De wet stelt de zittingsduur van een na ontbinding optredende Tweede
Kamer vast; de termijn mag niet langer zijn dan vijf jaren. De
zittingsduur van een na ontbinding optredende Eerste Kamer eindigt op
het tijdstip waarop de zittingsduur van de ontbonden kamer zou zijn
geëindigd.
§ 2. Werkwijze
Artikel 65
Jaarlijks op de derde dinsdag van september of op een bij de wet te
bepalen eerder tijdstip wordt door of namens de Koning in een verenigde
vergadering van de Staten-Generaal een uiteenzetting van het door de
regering te voeren beleid gegeven.
Artikel 66
1. De vergaderingen van de Staten-Generaal zijn openbaar.
2. De deuren worden gesloten, wanneer een tiende deel van het aantal
aanwezige leden het vordert of de voorzitter het nodig oordeelt.
3. Door de kamer, onderscheidenlijk de kamers in verenigde vergadering,
wordt vervolgens beslist of met gesloten deuren zal worden beraadslaagd
en besloten.
Artikel 67
1. De kamers mogen elk afzonderlijk en in verenigde vergadering alleen
beraadslagen of besluiten, indien meer dan de helft van het aantal zitting
hebbende leden ter vergadering aanwezig is.
2. Besluiten worden genomen bij meerderheid van stemmen.
3. De leden stemmen zonder last.
4. Over zaken wordt mondeling en bij hoofdelijke oproeping gestemd,
wanneer één lid dit verlangt.
17
Artikel 68
De ministers en de staatssecretarissen geven de kamers elk afzonderlijk
en in verenigde vergadering mondeling of schriftelijk de door een of
meer leden verlangde inlichtingen waarvan het verstrekken niet in strijd
is met het belang van de staat.
Artikel 69
1. De ministers en de staatssecretarissen hebben toegang tot de
vergaderingen en kunnen aan de beraadslaging deelnemen.
2. Zij kunnen door de kamers elk afzonderlijk en in verenigde
vergadering worden uitgenodigd om ter vergadering aanwezig te zijn.
3. Zij kunnen zich in de vergaderingen doen bijstaan door de personen,
daartoe door hen aangewezen.
Artikel 70
Beide kamers hebben, zowel ieder afzonderlijk als in verenigde
vergadering, het recht van onderzoek (enquête), te regelen bij de wet.
Artikel 71
De leden van de Staten -Generaal, de ministers, de staatssecretarissen en
andere personen die deelnemen aan de beraadslaging, kunnen niet in
rechte worden vervolgd of aangesproken voor hetgeen zij in de vergade
ringen van de Staten-Generaal of van commissies daaruit hebben gezegd
of aan deze schriftelijk hebben overgelegd.
Artikel 72
De kamers stellen elk afzonderlijk en in verenigde vergadering een
reglement van orde vast.
18
HOOFDSTUK 4 Raad van State, Algemene Rekenkamer, Nationale ombudsman en vaste colleges van advies
Artikel 73
1. De Raad van State of een afdeling van de Raad wordt gehoord over
voorstellen van wet en ontwerpen van algemene maatregelen van bestuur,
alsmede over voorstellen tot goedkeuring van verdragen door de
Staten-Generaal. In bij de wet te bepalen gevallen kan het horen
achterwege blijven.
2. De Raad of een afdeling van de Raad is belast met het onderzoek van
de geschillen van bestuur die bij koninklijk besluit worden beslist en
draagt de uitspraak voor.
3. De wet kan aan de Raad of een afdeling van de Raad de uitspraak in
geschillen van bestuur opdragen.
Artikel 74
1. De Koning is voorzitter van de Raad van State. De vermoedelijke
opvolger van de Koning heeft na het bereiken van de leeftijd van achttien
jaar van rechtswege zitting in de Raad. Bij of krachtens de wet kan aan
andere leden van het koninklijk huis zitting in de Raad worden verleend.
2. De leden van de Raad worden bij koninklijk besluit voor het leven
benoemd.
3. Op eigen verzoek en wegens het bereiken van een bij de wet te bepalen
leeftijd worden zij ontslagen.
4. In de gevallen bij de wet aangewezen kunnen zij door de Raad worden
geschorst of ontslagen.
5. De wet regelt overigens hun rechtspositie.
Artikel 75
1. De wet regelt de inrichting, samenstelling en bevoegdheid van de Raad
van State.
2. Bij de wet kunnen aan de Raad of een afdeling van de Raad ook andere
taken worden opgedragen.
Artikel 76
De Algemene Rekenkamer is belast met het onderzoek van de
ontvangsten en uitgaven van het Rijk.
Artikel 77
1. De leden van de Algemene Rekenkamer worden bij koninklijk besluit
voor het leven benoemd uit een voordracht van drie personen, opgemaakt
door de Tweede Kamer der Staten-Generaal.
19
2. Op eigen verzoek en wegens het bereiken van een bij de wet te bepalen
leeftijd worden zij ontslagen.
3. In de gevallen bij de wet aangewezen kunnen zij door de Hoge Raad
worden geschorst of ontslagen.
4. De wet regelt overigens hun rechtspositie.
Artikel 78
1. De wet regelt de inrichting, samenstelling en bevoegdheid van de
Algemene Rekenkamer.
2. Bij de wet kunnen aan de Algemene Rekenkamer ook andere taken
worden opgedragen.
Artikel 78a
1. De Nationale ombudsman verricht op verzoek of uit eigen beweging
onderzoek naar gedragingen van bestuursorganen van het Rijk en van
andere bij of krachtens de wet aangewezen bestuursorganen.
2. De Nationale ombudsman en een substituut-ombudsman worden voor
een bij de wet te bepalen termijn benoemd door de Tweede Kamer der
Staten-Generaal. Op eigen verzoek en wegens het bereiken van een bij de
wet te bepalen leeftijd worden zij ontslagen. In de gevallen bij de wet
aangewezen kunnen zij door de Tweede Kamer der Staten-Generaal
worden geschorst of ontslagen. De wet regelt overigens hun rechtspositie.
3. De wet regelt de bevoegdheid en werkwijze van de Nationale
ombudsman.
4. Bij of krachtens de wet kunnen aan de Nationale ombudsman ook
andere taken worden opgedragen.
Artikel 79
1. Vaste colleges van advies in zaken van wetgeving en bestuur van het
Rijk worden ingesteld bij of krachtens de wet.
2. De wet regelt de inrichting, samenstelling en bevoegdheid van deze
colleges.
3. Bij of krachtens de wet kunnen aan deze colleges ook andere dan
adviserende taken worden opgedragen.
Artikel 80
1. De adviezen van de in dit hoofdstuk bedoelde colleges worden
openbaar gemaakt volgens regels bij de wet te stellen.
2. Adviezen, uitgebracht ter zake van voorstellen van wet die door of
vanwege de Koning worden ingediend, worden, behoudens bij de wet te
bepalen uitzonderingen, aan de Staten-Generaal overgelegd.
20
HOOFDSTUK 5 Wetgeving en bestuur
§ 1. Wetten en andere voorschriften
Artikel 81
De vaststelling van wetten geschiedt door de regering en de Staten-
Generaal gezamenlijk.
Artikel 82
1. Voorstellen van wet kunnen worden ingediend door of vanwege de
Koning en door de Tweede Kamer der Staten-Generaal.
2. Voorstellen van wet waarvoor behandeling door de Staten-Generaal in
verenigde vergadering is voorgeschreven, kunnen worden ingediend door
of vanwege de Koning en, voor zover de betreffende artikelen van
hoofdstuk 2 dit toelaten, door de verenigde vergadering.
3. Voorstellen van wet, in te dienen door de Tweede Kamer onder
scheidenlijk de verenigde vergadering, worden bij haar door een of meer
leden aanhangig gemaakt.
Artikel 83
Voorstellen van wet, ingediend door of vanwege de Koning, worden
gezonden aan de Tweede Kamer of, indien daarvoor behandeling door de
Staten-Generaal in verenigde vergadering is voorgeschreven, aan deze
vergadering.
Artikel 84
1. Zolang een voorstel van wet, ingediend door of vanwege de Koning,
niet door de Tweede Kamer onderscheidenlijk de verenigde vergadering
is aangenomen, kan het door haar, op voorstel van een of meer leden, en
vanwege de regering worden gewijzigd.
2. Zolang de Tweede Kamer onderscheidenlijk de verenigde vergadering
een door haar in te dienen voorstel van wet niet heeft aangenomen, kan
het door haar, op voorstel van een of meer leden, en door het lid of de
leden door wie het aanhangig is gemaakt, worden gewijzigd.
Artikel 85
Zodra de Tweede Kamer een voorstel van wet heeft aangenomen of tot
indiening van een voorstel heeft besloten, zendt zij het aan de Eerste
Kamer, die het voorstel overweegt zoals het door de Tweede Kamer aan
haar is gezonden. De Tweede Kamer kan een of meer van haar leden
opdragen een door haar ingediend voorstel in de Eerste Kamer te
verdedigen.
21
Artikel 86
1. Zolang een voorstel van wet niet door de Staten-Generaal is
aangenomen, kan het door of vanwege de indiener worden ingetrokken.
2. Zolang de Tweede Kamer onderscheidenlijk de verenigde vergadering
een door haar in te dienen voorstel van wet niet heeft aangenomen, kan
het door het lid of de leden door wie het aanhangig is gemaakt, worden
ingetrokken.
Artikel 87
1. Een voorstel wordt wet, zodra het door de Staten-Generaal is
aangenomen en door de Koning is bekrachtigd.
2. De Koning en de Staten-Generaal geven elkaar kennis van hun besluit
omtrent enig voorstel van wet.
Artikel 88
De wet regelt de bekendmaking en de inwerkingtreding van de wetten.
Zij treden niet in werking voordat zij zijn bekendgemaakt.
Artikel 89
1. Algemene maatregelen van bestuur worden bij koninklijk besluit
vastgesteld.
2. Voorschriften, door straffen te handhaven, worden daarin alleen
gegeven krachtens de wet. De wet bepaalt de op te leggen straffen.
3. De wet regelt de bekendmaking en de inwerkingtreding van de
algemene maatregelen van bestuur. Zij treden niet in werking voordat zij
zijn bekendgemaakt.
4. Het tweede en derde lid zijn van overeenkomstige toepassing op
andere vanwege het Rijk vastgestelde algemeen verbindende
voorschriften.
§ 2. Overige bepalingen
Artikel 90
De regering bevordert de ontwikkeling van de internationale rechtsorde.
Artikel 91
1. Het Koninkrijk wordt niet aan verdragen gebonden en deze worden
niet opgezegd zonder voorafgaande goedkeuring van de Staten-Generaal.
De wet bepaalt de gevallen waarin geen goedkeuring is vereist.
2. De wet bepaalt de wijze waarop de goedkeuring wordt verleend en kan
voorzien in stilzwijgende goedkeuring.
3. Indien een verdrag bepalingen bevat welke afwijken van de Grondwet
dan wel tot zodanig afwijken noodzaken, kunnen de kamers de
goedkeuring alleen verlenen met ten minste twee derden van het aantal
uitgebrachte stemmen.
22
Artikel 92
Met inachtneming, zo nodig, van het bepaalde in artikel 91, derde lid,
kunnen bij of krachtens verdrag aan volkenrechtelijke organisaties
bevoegdheden tot wetgeving, bestuur en rechtspraak worden opgedragen.
Artikel 93
Bepalingen van verdragen en van besluiten van volkenrechtelijke
organisaties, die naar haar inhoud een ieder kunnen verbinden, hebben
verbindende kracht nadat zij zijn bekendgemaakt.
Artikel 94
Binnen het Koninkrijk geldende wettelijke voorschriften vinden
geen toepassing, indien deze toepassing niet verenigbaar is met een
ieder verbindende bepalingen van verdragen en van besluiten van
volkenrechtelijke organisaties.
Artikel 95
De wet geeft regels omtrent de bekendmaking van verdragen en besluiten
van volkenrechtelijke organisaties.
Artikel 96
1. Het Koninkrijk wordt niet in oorlog verklaard dan na voorafgaande
toestemming van de Staten-Generaal.
2. De toestemming is niet vereist, wanneer het overleg met de Staten-
Generaal ten gevolge van een feitelijk bestaande oorlogstoestand niet
mogelijk is gebleken.
3. De Staten-Generaal beraadslagen en besluiten ter zake in verenigde
vergadering.
4. Het bepaalde in het eerste en het derde lid is van overeenkomstige
toepassing voor een verklaring dat een oorlog beëindigd is.
Artikel 97
1. Ten behoeve van de verdediging en ter bescherming van de belangen
van het Koninkrijk, alsmede ten behoeve van de handhaving en de
bevordering van de internationale rechtsorde, is er een krijgsmacht.
2. De regering heeft het oppergezag over de krijgsmacht.
Artikel 98
1. De krijgsmacht bestaat uit vrijwillig dienenden en kan mede bestaan
uit dienstplichtigen.
2. De wet regelt de verplichte militaire dienst en de bevoegdheid tot
opschorting van de oproeping in werkelijke dienst.
Artikel 99
De wet regelt vrijstelling van militaire dienst wegens ernstige
gewetensbezwaren.
23
Artikel 99a
Volgens bij de wet te stellen regels kunnen plichten worden opgelegd ten
behoeve van de civiele verdediging.
Artikel 100
1. De regering verstrekt de Staten-Generaal vooraf inlichtingen over de
inzet of het ter beschikking stellen van de krijgsmacht ter handhaving of
bevordering van de internationale rechtsorde. Daaronder is begrepen het
vooraf verstrekken van inlichtingen over de inzet of het ter beschikking
stellen van de krijgsmacht voor humanitaire hulpverlening in geval van
gewapend conflict.
2. Het eerste lid geldt niet, indien dwingende redenen het vooraf
verstrekken van inlichtingen verhinderen.
In dat geval worden inlichtingen zo spoedig mogelijk verstrekt.
Artikel 101
(vervallen bij Rijkswet van 10 juli 1995, Stb. 401)
Artikel 102
(vervallen bij Rijkswet van 22 juni 2000, Stb. 294)
Artikel 103
1. De wet bepaalt in welke gevallen ter handhaving van de uit- of
inwendige veiligheid bij koninklijk besluit een door de wet als zodanig
aan te wijzen uitzonderingstoestand kan worden afgekondigd; zij regelt
de gevolgen.
2. Daarbij kan worden afgeweken van de grondwetsbepalingen inzake de
bevoegdheden van de besturen van provincies, gemeenten en
waterschappen, van de grondrechten geregeld in de artikelen 6, voor
zover dit de uitoefening buiten gebouwen en besloten plaatsen van het in
dit artikel omschreven recht betreft, 7, 8, 9, 12, tweede en derde lid, en
13, alsmede van artikel 113, eerste en derde lid.
3. Terstond na de afkondiging van een uitzonderingstoestand en voorts,
zolang deze niet bij koninklijk besluit is opgeheven, telkens wanneer zij
zulks nodig oordelen beslissen de Staten-Generaal omtrent het
voortduren daarvan; zij beraadslagen en besluiten ter zake in verenigde
vergadering.
Artikel 104
Belastingen van het Rijk worden geheven uit kracht van een wet. Andere
heffingen van het Rijk worden bij de wet geregeld.
Artikel 105
1. De begroting van de ontvangsten en de uitgaven van het Rijk wordt bij
de wet vastgesteld.
24
2. Jaarlijks worden voorstellen van algemene begrotingswetten door of
vanwege de Koning ingediend op het in artikel 65 bedoelde tijdstip.
3. De verantwoording van de ontvangsten en de uitgaven van het Rijk
wordt aan de Staten-Generaal gedaan overeenkomstig de bepalingen van
de wet. De door de Algemene Rekenkamer goedgekeurde rekening wordt
aan de Staten-Generaal overgelegd.
4. De wet stelt regels omtrent het beheer van de financiën van het Rijk.
Artikel 106
De wet regelt het geldstelsel.
Artikel 107
1. De wet regelt het burgerlijk recht, het strafrecht en het burgerlijk en
strafprocesrecht in algemene wetboeken, behoudens de bevoegdheid tot
regeling van bepaalde onderwerpen in afzonderlijke wetten.
2. De wet stelt algemene regels van bestuursrecht vast.
Artikel 108
(vervallen bij wet van 25 februari 1999, Stb. 133)
Artikel 109
De wet regelt de rechtspositie van de ambtenaren. Zij stelt tevens regels
omtrent hun bescherming bij de arbeid en omtrent medezeggenschap.
Artikel 110
De overheid betracht bij de uitvoering van haar taak openbaarheid
volgens regels bij de wet te stellen.
Artikel 111
Ridderorden worden bij de wet ingesteld.
25
HOOFDSTUK 6 Rechtspraak
Artikel 112
1. Aan de rechterlijke macht is opgedragen de berechting van geschillen
over burgerlijke rechten en over schuldvorderingen.
2. De wet kan de berechting van geschillen die niet uit burgerlijke
rechtsbetrekkingen zijn ontstaan, opdragen hetzij aan de rechterlijke
macht, hetzij aan gerechten die niet tot de rechterlijke macht behoren. De
wet regelt de wijze van behandeling en de gevolgen van de beslissingen.
Artikel 113
1. Aan de rechterlijke macht is voorts opgedragen de berechting van
strafbare feiten.
2. Tuchtrechtspraak door de overheid ingesteld wordt bij de wet geregeld.
3. Een straf van vrijheidsontneming kan uitsluitend door de rechterlijke
macht worden opgelegd.
4. Voor berechting buiten Nederland en voor het oorlogsstrafrecht kan de
wet afwijkende regels stellen.
Artikel 114
De doodstraf kan niet worden opgelegd.
Artikel 115
Ten aanzien van de in artikel 112, tweede lid, bedoelde geschillen kan
administratief beroep worden opengesteld.
Artikel 116
1. De wet wijst de gerechten aan die behoren tot de rechterlijke macht.
2. De wet regelt de inrichting, samenstelling en bevoegdheid van de
rechterlijke macht.
3. De wet kan bepalen, dat aan rechtspraak door de rechterlijke macht
mede wordt deelgenomen door personen die niet daartoe behoren.
4. De wet regelt het toezicht door leden van de rechterlijke macht met
rechtspraak belast uit te oefenen op de ambtsvervulling door zodanige
leden en door de personen bedoeld in het vorige lid.
Artikel 117
1. De leden van de rechterlijke macht met rechtspraak belast en de
procureur-generaal bij de Hoge Raad worden bij koninklijk besluit voor
het leven benoemd.
2. Op eigen verzoek en wegens het bereiken van een bij de wet te bepalen
leeftijd worden zij ontslagen.
3. In de gevallen bij de wet bepaald kunnen zij door een bij de wet
aangewezen, tot de rechterlijke macht behorend gerecht worden
geschorst of ontslagen.
26
4. De wet regelt overigens hun rechtspositie.
Artikel 118
1. De leden van de Hoge Raad der Nederlanden worden benoemd uit een
voordracht van drie personen, opgemaakt door de Tweede Kamer der
Staten-Generaal.
2. De Hoge Raad is in de gevallen en binnen de grenzen bij de wet
bepaald, belast met de cassatie van rechterlijke uitspraken wegens
schending van het recht.
3. Bij de wet kunnen aan de Hoge Raad ook andere taken worden
opgedragen.
Artikel 119
De leden van de Staten-Generaal, de ministers en de staatssecretarissen
staan wegens ambtsmisdrijven in die betrekkingen gepleegd, ook na hun
aftreden terecht voor de Hoge Raad. De opdracht tot vervolging wordt
gegeven bij koninklijk besluit of bij een besluit van de Tweede Kamer.
Artikel 120
De rechter treedt niet in de beoordeling van de grondwettigheid van
wetten en verdragen.
Artikel 121
Met uitzondering van de gevallen bij de wet bepaald vinden de
terechtzittingen in het openbaar plaats en houden de vonnissen de
gronden in waarop zij rusten. De uitspraak geschiedt in het openbaar.
Artikel 122
1. Gratie wordt verleend bij koninklijk besluit na advies van een bij de
wet aangewezen gerecht en met inachtneming van bij of krachtens de
wet te stellen voorschriften.
2. Amnestie wordt bij of krachtens de wet verleend.
27
HOOFDSTUK 7 Provincies, gemeenten, waterschappen en andere openbare lichamen
Artikel 123
1. Bij de wet kunnen provincies en gemeenten worden opgeheven en
nieuwe ingesteld.
2. De wet regelt de wijziging van provinciale en gemeentelijke grenzen.
Artikel 124
1. Voor provincies en gemeenten wordt de bevoegdheid tot regeling en
bestuur inzake hun huishouding aan hun besturen overgelaten.
2. Regeling en bestuur kunnen van de besturen van provincies en
gemeenten worden gevorderd bij of krachtens de wet.
Artikel 125
1. Aan het hoofd van de provincie en de gemeente staan provinciale
staten onderscheidenlijk de gemeenteraad. Hun vergaderingen zijn
openbaar, behoudens bij de wet te regelen uitzonderingen.
2. Van het bestuur van de provincie maken ook deel uit gedeputeerde
staten en de commissaris van de Koning, van het bestuur van de
gemeente het college van burgemeester en wethouders en de
burgemeester.
3. De commissaris van de Koning en de burgemeester zijn voorzitter
van de vergaderingen van provinciale staten onderscheidenlijk de
gemeenteraad.
Artikel 126
Bij de wet kan worden bepaald, dat de commissaris van de Koning voorts
wordt belast met de uitvoering van een door de regering te geven
ambtsinstructie.
Artikel 127
Provinciale staten en de gemeenteraad stellen, behoudens bij de wet of
door hen krachtens de wet te bepalen uitzonderingen, de provinciale
onderscheidenlijk de gemeentelijke verordeningen vast.
Artikel 128
Behoudens in de gevallen bedoeld in artikel 123, kan de toekenning van
bevoegdheden, als bedoeld in artikel 124, eerste lid, aan andere organen
dan die, genoemd in artikel 125, alleen door provinciale staten
onderscheidenlijk de gemeenteraad geschieden.
28
Artikel 129
1. De leden van provinciale staten en van de gemeenteraad worden
rechtstreeks gekozen door de Nederlanders, tevens ingezetenen van de
provincie onderscheidenlijk de gemeente, die voldoen aan de vereisten
die gelden voor de verkiezing van de Tweede Kamer der Staten-Generaal.
Voor het lidmaatschap gelden dezelfde vereisten.
2. De leden worden gekozen op de grondslag van evenredige
vertegenwoordiging binnen door de wet te stellen grenzen.
3. De artikelen 53, tweede lid, en 59 zijn van toepassing.
4. De zittingsduur van provinciale staten en de gemeenteraad is vier
jaren, behoudens bij de wet te bepalen uitzonderingen.
5. De wet bepaalt welke betrekkingen niet gelijktijdig met het
lidmaatschap kunnen worden uitgeoefend. De wet kan bepalen, dat
beletselen voor het lidmaatschap voortvloeien uit verwantschap of
huwelijk en dat het verrichten van bij de wet aangewezen handelingen
tot het verlies van het lidmaatschap kan leiden.
6. De leden stemmen zonder last.
Artikel 130
De wet kan het recht de leden van de gemeenteraad te kiezen en het recht
lid van de gemeenteraad te zijn toekennen aan ingezetenen, die geen
Nederlander zijn, mits zij tenminste voldoen aan de vereisten die gelden
voor ingezetenen die tevens Nederlander zijn.
Artikel 131
De commissaris van de Koning en de burgemeester worden bij koninklijk
besluit benoemd.
Artikel 132
1. De wet regelt de inrichting van provincies en gemeenten, alsmede de
samenstelling en bevoegdheid van hun besturen.
2. De wet regelt het toezicht op deze besturen.
3. Besluiten van deze besturen kunnen slechts aan voorafgaand toezicht
worden onderworpen in bij of krachtens de wet te bepalen gevallen.
4. Vernietiging van besluiten van deze besturen kan alleen geschieden bij
koninklijk besluit wegens strijd met het recht of het algemeen belang.
5. De wet regelt de voorzieningen bij in gebreke blijven ten aanzien van
regeling en bestuur, gevorderd krachtens artikel 124, tweede lid. Bij de
wet kunnen met afwijking van de artikelen 125 en 127 voorzieningen
worden getroffen voor het geval het bestuur van een provincie of een
gemeente zijn taken grovelijk verwaarloost.
6. De wet bepaalt welke belastingen door de besturen van provincies en
gemeenten kunnen worden geheven en regelt hun financiële verhouding
tot het Rijk.
29
Artikel 133
1. De opheffing en instelling van waterschappen, de regeling van hun
taken en inrichting, alsmede de samenstelling van hun besturen,
geschieden volgens bij de wet te stellen regels bij provinciale
verordening, voor zover bij of krachtens de wet niet anders is bepaald.
2. De wet regelt de verordenende en andere bevoegdheden van de
besturen van de waterschappen, alsmede de openbaarheid van hun
vergaderingen.
3. De wet regelt het provinciale en overige toezicht op deze besturen.
Vernietiging van besluiten van deze besturen kan alleen geschieden
wegens strijd met het recht of het algemeen belang.
Artikel 134
1. Bij of krachtens de wet kunnen openbare lichamen voor beroep en
bedrijf en andere openbare lichamen worden ingesteld en opgeheven.
2. De wet regelt de taken en de inrichting van deze openbare lichamen,
de samenstelling en bevoegdheid van hun besturen, alsmede de
openbaarheid van hun vergaderingen. Bij of krachtens de wet kan aan
hun besturen verordenende bevoegdheid worden verleend.
3. De wet regelt het toezicht op deze besturen. Vernietiging van besluiten
van deze besturen kan alleen geschieden wegens strijd met het recht of
het algemeen belang.
Artikel 135
De wet geeft regels ter voorziening in zaken waarbij twee of meer
openbare lichamen zijn betrokken. Daarbij kan in de instelling van een
nieuw openbaar lichaam worden voorzien, in welk geval artikel 134,
tweede en derde lid, van toepassing is.
Artikel 136
De geschillen tussen openbare lichamen worden bij koninklijk besluit
beslist, tenzij deze behoren tot de kennisneming van de rechterlijke
macht of hun beslissing bij de wet aan anderen is opgedragen.
30
HOOFDSTUK 8 Herziening van de Grondwet
Artikel 137
1. De wet verklaart, dat een verandering in de Grondwet, zoals zij die
voorstelt, in overweging zal worden genomen.
2. De Tweede Kamer kan, al dan niet op een daartoe door of vanwege de
Koning ingediend voorstel, een voorstel voor zodanige wet splitsen.
3. Na de bekendmaking van de wet, bedoeld in het eerste lid, wordt de
Tweede Kamer ontbonden.
4. Nadat de nieuwe Tweede Kamer is samengekomen, overwegen beide
kamers in tweede lezing het voorstel tot verandering, bedoeld in het
eerste lid. Zij kunnen dit alleen aannemen met ten minste twee derden
van het aantal uitgebrachte stemmen.
5. De Tweede Kamer kan, al dan niet op een daartoe door of vanwege de
Koning ingediend voorstel, met ten minste twee derden van het aantal
uitgebrachte stemmen een voorstel tot verandering splitsen.
Artikel 138
1. Voordat de in tweede lezing aangenomen voorstellen tot verandering
in de Grondwet door de Koning worden bekrachtigd, kunnen bij de wet:
a. de aangenomen voorstellen en de ongewijzigd gebleven bepalingen
van de Grondwet voor zoveel nodig aan elkaar worden aangepast;
b. de indeling in en de plaats van hoofdstukken, paragrafen en artikelen,
alsmede de opschriften worden gewijzigd.
2. Een voorstel van wet, houdende voorzieningen als bedoeld in het
eerste lid, onder a, kunnen de kamers alleen aannemen met ten minste
twee derden van het aantal uitgebrachte stemmen.
Artikel 139
De veranderingen in de Grondwet, door de Staten-Generaal aangenomen
en door de Koning bekrachtigd, treden terstond in werking, nadat zij zijn
bekendgemaakt.
Artikel 140
Bestaande wetten en andere regelingen en besluiten die in strijd zijn
met een verandering in de Grondwet, blijven gehandhaafd, totdat
daarvoor overeenkomstig de Grondwet een voorziening is getroffen.
Artikel 141
De tekst van de herziene Grondwet wordt bij koninklijk besluit
bekendgemaakt, waarbij hoofdstukken, paragrafen en artikelen
kunnen worden vernummerd en verwijzingen dienovereenkomstig
kunnen worden veranderd.
31
Artikel 142
De Grondwet kan bij de wet met het Statuut voor het Koninkrijk der
Nederlanden in overeenstemming worden gebracht. De artikelen 139,
140 en 141 zijn van overeenkomstige toepassing.
32
Additionele artikelen 1
Artikel I
(vervallen bij Rijkswet van 10 juli 1995, Stb. 402)
Artikelen II-VIII
(vervallen bij wet van 10 juli 1995, Stb. 404)
Artikel IX
Artikel 16 is niet van toepassing ten aanzien van feiten, strafbaar gesteld
krachtens het Besluit Buitengewoon Strafrecht.
Artikel X
(vervallen bij wet van 10 juli 1995, Stb. 404)
Artikel XI
(vervallen bij Rijkswet van 6 oktober 1999, Stb. 454)
Artikelen XII-XVI
(vervallen bij wet van 10 juli 1995, Stb. 404)
Artikel XVII
(vervallen bij wet van 25 februari 1999, Stb. 135)
Artikel XVIII
(vervallen bij wet van 10 juli 1995, Stb. 404)
Artikel XIX
Het formulier van afkondiging, vastgesteld bij artikel 81 en de
formulieren van verzending en kennisgeving, vastgesteld bij de artikelen
123, 124, 127, 128 en 130 van de Grondwet naar de tekst van 1972, blijven
van kracht totdat daarvoor een regeling is getroffen.
Artikel 81
Het formulier van afkondiging der wetten is het volgende:
«Wij» enz. «Koning der Nederlanden,» enz.
«Allen, die deze zullen zien of horen lezen, saluut! doen te weten:
«Alzo Wij in overweging genomen hebben, dat» enz.
(De beweegredenen der wet.)
«Zo is het, dat Wij, de Raad van State gehoord, en met gemeen overleg
der Staten-Generaal, hebben goedgevonden en verstaan, gelijk Wij
goedvinden en verstaan bij deze» enz.
(De inhoud der wet.)
«Gegeven», enz.
1 Indien (gedeelten van) een of meer artikelen van de Grondwet naar de tekst van 1972 ingevolge een additioneel artikel vooralsnog van kracht blijven, is de tekst hiervan -verkleind- achter het desbetreffende additionele artikel opgenomen. 33
Ingeval een Koningin regeert of het Koninklijk gezag door een Regent of
door de Raad van State wordt waargenomen, wordt de daardoor nodige
wijziging in dit formulier gebracht.
Artikel 130
De Koning doet de Staten-Generaal zo spoedig mogelijk kennis dragen,
of Hij een voorstel van wet, door hen aangenomen, al dan niet goedkeurt.
Die kennisgeving geschiedt met een der volgende formulieren:
«De Koning bewilligt in het voorstel.»
of:
«De Koning houdt het voorstel in overweging.»
Artikel XX
(vervallen bij Rijkswet van 10 juli 1995, Stb. 402)
Artikel XXI
(vervallen bij Rijkswet van 6 oktober 1999, Stb. 454)
Artikelen XXII-XXIII
(vervallen bij wet van 10 juli 1995, Stb. 404)
Artikelen XXIV-XXV
(vervallen bij wet van 25 februari 1999, Stb. 135)
Artikelen XXVI-XXIX
(vervallen bij wet van 10 juli 1995, Stb. 404)
Artikel XXX
(vervallen bij Rijkswet van 6 oktober 1999, Stb. 454)
34
Korte toelichting op de inhoud
HOOFDSTUK 1 Grondrechten
Algemeen
Hoofdstuk 1 bevat de grondrechten. Grondrechten kunnen worden
onderverdeeld in klassieke grondrechten en in sociale grondrechten.
Klassieke grondrechten bieden de burgers met name bescherming tegen
de overheid, zoals het recht van vrije meningsuiting.
Sociale grondrechten leggen opdrachten voor de overheid vast om
voorzieningen te treffen voor het maatschappelijk functioneren van de
burger, zoals de zorg van de overheid voor de bescherming van het
milieu. Klassieke en sociale grondrechten vormen de uitdrukking van het
beginsel dat de overheid in een rechtsstaat een tweezijdige
verantwoordelijkheid heeft voor de vrijheid van de burger. Enerzijds moet
zij deze respecteren. Anderzijds heeft de overheid de taak voorwaarden te
scheppen voor het vrij functioneren van de burger.
De grondrechten zijn in beginsel van toepassing op iedereen - ook op
groepen of organisaties van personen - die binnen de Nederlandse
rechtsorde verkeert. In een enkel geval wordt alleen een recht voor
Nederlanders gegarandeerd (zie de artikelen 3 en 4).
De grondrechten gelden in iedere verhouding tot de overheid, zodat ook
de ambtenaar of de militair zich erop kan beroepen. Grondrechten
kunnen tevens doorwerken in het rechtsverkeer tussen burgers
onderling. Een voorbeeld van deze zogenoemde horizontale werking is de
toepassing van het verbod van discriminatie op grond van geslacht op de
verhouding tussen werkgevers en werknemers.
De uitoefening van grondrechten is niet absoluut. Beperking van de
uitoefening van grondrechten is soms nodig vanwege zwaarwegende
maatschappelijke belangen, zoals bijvoorbeeld het opsporen en vervolgen
van personen verdacht van strafbare feiten. Ook de belangen die de
verschillende grondrechten beogen te beschermen kunnen met elkaar in
conflict komen. De Grondwet heeft de wetgever in verschillende artikelen
in dit hoofdstuk de bevoegdheid gegeven de mogelijke beperkingen op de
grondrechten te regelen. In het algemeen geldt dat beperkingen van
grondrechten in een formele wet moeten worden neergelegd dan wel een
basis moeten vinden in een formele wet. Dat is afhankelijk van de
gekozen delegatieterminologie (zie inleiding).
Gelijkheidsbeginsel; Verbod van discriminatie
In de eerste zin van artikel 1 is het gelijkheidsbeginsel opgenomen. In
het gelijkheidsbeginsel ligt een opdracht besloten aan de wetgever, het
bestuur en de rechter om bij het stellen van regels of het nemen van
beslissingen in concrete gevallen alleen ter zake doende en
gerechtvaardigde verschillen van de zich voordoende gevallen in
aanmerking te nemen. De tweede zin bepaalt dat discriminatie wegens
35
godsdienst, levensovertuiging, politieke gezindheid, ras, geslacht, of op
welke grond dan ook, niet is toegestaan. De woorden ‘of op welke grond dan
ook’ breiden het verbod van discriminatie tot andere dan de in deze volzin
genoemde discriminatiegronden uit.
Ter uitwerking van artikel 1 is de Algemene wet gelijke behandeling tot
stand gebracht.
Nederlanderschap; toelating; uitzetting; uitlevering; recht land te verlaten
In de eerste twee leden van artikel 2 is opgenomen dat de wet regelt wie
Nederlander is en dat de wet de toelating en uitzetting van vreemdelingen
regelt. Die wettelijke regelingen zijn de Rijkswet op het Nederlanderschap
en de Vreemdelingenwet 2000 en de daarop gebaseerde regelgeving.
Volgens het derde lid van artikel 2 zal de uitlevering van zowel
vreemdelingen als Nederlanders aan andere staten alleen krachtens verdrag
kunnen geschieden. Artikel 2, vierde lid, bepaalt dat iedereen het recht heeft
het land te verlaten. Slechts bij de wet kunnen hierop uitzonderingen
worden gemaakt. Dit gebeurt met name in de Paspoortwet.
Benoembaarheid openbare dienst
Elke Nederlander heeft recht op gelijke benoembaarheid in openbare dienst
(artikel 3). De term ‘openbare dienst’ heeft betrekking op alle openbare
lichamen en andere publieke organen en instanties.
Kiesrecht
Het recht om te kiezen en om verkozen te worden (actief en passief
kiesrecht) (artikel 4) betreft het recht om via verkiezingen deel te nemen aan
de publieke zaak. Onder ‘algemeen vertegenwoordigende organen’, waarop
artikel 4 betrekking heeft, worden verstaan de beide kamers van de
Staten-Generaal, de provinciale staten, de gemeenteraden en algemeen
vertegenwoordigende organen op gewestelijk of deelgemeentelijk niveau.
Met het woord ‘gelijkelijk’ wordt het beginsel van ‘one man, one vote’ tot
uitdrukking gebracht. Het artikel bevat de mogelijkheid voor de wetgever
om beperkingen en uitzonderingen op het kiesrecht te maken. Dit slaat
onder andere op de regeling van de verkiezingen voor de Eerste Kamer. De
leden van die kamer worden niet rechtstreeks gekozen, maar door de
provinciale staten (zie hoofdstuk 3). De regeling van het kiesrecht staat in de
Kieswet.
Petitierecht
Het petitierecht geeft het recht aan een ieder (ook groepen van personen)
zich met verzoeken schriftelijk tot het bevoegde gezag te richten, zoals een
gemeentebestuur, een minister of de Tweede Kamer. Meer in het algemeen
elke instantie die in het staatsbestel met bepaalde taken en bevoegdheden is
bekleed.
36
Vrijheid van godsdienst en levensovertuiging
Artikel 6 waarborgt het recht van een ieder zijn godsdienst of
levensovertuiging vrij te belijden. Het begrip belijden omvat niet alleen het
huldigen van de godsdienstige of levensbeschouwelijke overtuiging maar ook
het zich daarnaar gedragen. Het artikel staat toe dat de wetgever bepaalde
ontoelaatbare gedragingen, ook indien die een uiting zijn van godsdienstig of
levensbeschouwelijk belijden, strafbaar stelt. Het tweede lid van artikel 6 staat
toe dat bij of krachtens de wet regels worden gesteld ten aanzien van het
belijden van godsdienst of levensovertuiging op een openbare plaats (buiten
gebouwen of besloten plaatsen). Dit mag alleen als deze regels vereist zijn ter
bescherming van de gezondheid, in het belang van het verkeer of ter
bestrijding of voorkoming van wanordelijkheden. In de Wet openbare
manifestaties zijn zulke regels neergelegd.
Vrijheid van meningsuiting
De vrijheid van meningsuiting wordt beschermd in artikel 7. Het eerste lid
van dit artikel verbiedt preventieve censuur op uitingen via de drukpers en,
zoals in de rechtspraak is erkend, via daarmee op één lijn te stellen
uitingsmiddelen, en garandeert de meningsuiting door middel van de
drukpers.
Voor de uitingsmiddelen radio en televisie bevat het tweede lid van artikel 7
een zelfstandige regeling. Een vergunningenstelsel voor de omroep is wel
toegestaan, maar preventieve censuur op de uitzendingen niet. De
uitwerking van het tweede lid is gegeven in de Mediawet.
Het derde lid van artikel 7 legt ten aanzien van alle andere middelen tot
meningsuiting (film, toneel, enz.) het recht vast, in vrijheid de inhoud van
een meningsuiting te bepalen. Daartoe verbiedt dit lid preventieve censuur.
Een uitzondering wordt gemaakt voor het geven van vertoningen
toegankelijk voor personen jonger dan 16 jaar. Dat betekent onder meer, dat
filmkeuring niet zal zijn toegestaan ten aanzien van personen van 16 jaar en
ouder. Het vierde lid zondert het maken van handelsreclame uit van de
bijzondere grondwettelijke bescherming van de vrijheid van meningsuiting,
gegarandeerd in de eerste drie leden van artikel 7. Dit lid laat de regelgevende
organen vrij binnen de kring van hun bevoegdheid voorschriften te stellen
inzake het maken van handelsreclame, bijvoorbeeld een verbod te stellen met
het oog op de bescherming van het landschapsschoon.
Recht tot vereniging
Artikel 8 beschermt het recht tot vereniging. Het bevat de mogelijkheid dat
dit recht bij de wet wordt beperkt in het belang van de openbare orde.
De wettelijke regeling van het recht tot vereniging is vastgelegd in het
Burgerlijk Wetboek (Boek 2).
37
Recht tot vergadering en betoging
Het recht tot betoging is in artikel 9 opgenomen, tezamen met het recht
tot vergadering. Het recht tot betoging en het recht tot vergadering in het
openbaar zijn aan beperkende voorschriften gebonden. Deze zijn
neergelegd in de Wet openbare manifestaties.
Recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer
Het recht op eerbiediging van de persoonlijke levenssfeer betreft het
recht van de burger om in de beslotenheid van zijn privé-sfeer met rust te
worden gelaten. Dat is in het algemeen in het eerste lid van artikel 10
neergelegd. De persoonlijke levenssfeer omvat onder meer het huis, de
briefwisseling, de communicatie via telefoon, telegraaf en andere
besloten middelen van communicatie, het recht om in besloten situaties
niet te worden bespied of afgeluisterd, het recht op zorgvuldige
behandeling van persoonlijke gegevens, en het recht op eerbiediging van
het innerlijk leven en van de lichamelijke integriteit. Verschillende van
deze aspecten hebben een specifieke grondwettelijke garantie in artikel
10, tweede en derde lid, in artikel 11, in artikel 12 en artikel 13. In artikel
10, tweede en derde lid, zijn twee opdrachten aan de wetgever
opgenomen. In de eerste plaats dient de wet regels te stellen ter
bescherming van de persoonlijke levenssfeer in verband met het
vastleggen en verstrekken van persoonsgegevens. In de tweede plaats
moet de wet regels stellen voor het inzagerecht en voor het recht op
verbetering van onjuiste persoonsgegevens. De belangrijkste van deze
regels zijn gegeven in de Wet bescherming persoonsgegevens, de Wet
politieregisters en de daarop gebaseerde nadere regelgeving.
Recht op lichamelijke integriteit
Het recht op onaantastbaarheid van het menselijk lichaam is in artikel 11
neergelegd. Afzonderlijke opneming van dit recht naast de eerbiediging
van de persoonlijke levenssfeer geeft expliciet uitdrukking aan de
belangrijke betekenis van het recht in onze rechtsorde en sluit tevens de
onzekerheid over de grondwettelijke bescherming daarvan uit.
Beperkingen op dit recht mogen uitsluitend plaatsvinden op wettelijke
grondslag. Een voorbeeld van een dergelijke beperking kan worden
gevonden in bepalingen in de Politiewet 1993 ter zake van het
geweldgebruik en de veiligheidsfouillering.
Binnentreden van woningen
Artikel 12 biedt bescherming tegen het binnentreden in een woning
zonder toestemming van de bewoner. Dit is alleen geoorloofd in bij of
krachtens de wet bepaalde gevallen. Of een ruimte als woning valt aan te
merken, wordt niet zonder meer bepaald door uiterlijke kenmerken als
de bouw en de aanwezigheid van huisraad. Ook de bestemming die aan
de ruimte wordt gegeven, speelt bijvoorbeeld een rol.
Degene die ter uitvoering van de hem bij of krachtens de wet opgedragen
38
taak zonder toestemming van de bewoner een woning binnentreedt,
dient zich als regel te legitimeren en het doel van het binnentreden mee
te delen. De wet kan uitzonderingssituaties aanwijzen waarin niet aan de
legitimatie en doelvermeldingsplicht hoeft te worden voldaan.
Dit kan het geval zijn in noodsituaties (bijvoorbeeld bij brand).
Aan de bewoner wordt bovendien zo spoedig mogelijk een schriftelijk
verslag van het binnentreden verstrekt. De verstrekking van het verslag
kan worden uitgesteld in het belang van de nationale veiligheid of van de
strafvordering. In het belang van de nationale veiligheid is bovendien
afstel van de verslagleggingsplicht mogelijk, waardoor het mogelijk is dat
een bewoner nooit te horen krijgt dat er heimelijk in zijn woning is
binnengetreden. Ter uitvoering van artikel 12 is de Algemene wet op het
binnentreden tot stand gebracht. Hiermee worden de verschillende
wettelijke regelingen van het binnentreden geharmoniseerd en de
waarborgen voor de bewoner versterkt.
Brief-, telefoon-, telegraafgeheim
In artikel 13 zijn het briefgeheim, het telefoongeheim en het
telegraafgeheim gewaarborgd. Het eerste lid ziet op het briefgeheim.
De overheid dient het briefgeheim in acht te nemen in alle gevallen
waarin aan een overheidsorgaan een brief ter aflevering aan een derde is
toevertrouwd. Het tweede lid garandeert het telefoon- en telegraafgeheim
in verband met de belangrijke plaats van deze communicatiemiddelen in
het maatschappelijke verkeer en het privé-karakter van de communicatie
door middel van telefoon en telegraaf.
Bij de wet kan worden bepaald in welke gevallen door of met machtiging
van welke personen het telefoon- en telegraafgeheim kan worden
opgeheven of beperkt. Ten aanzien van het briefgeheim kan dit alleen
geschieden op last van de rechter in gevallen bij de wet bepaald.
Onteigening
Artikel 14 omringt het ontnemen of beperken van eigendom met de
nodige grondwettelijke waarborgen. Onteigening kan alleen geschieden
indien het algemeen belang dit vordert. Verder is een wettelijke
procedure vereist, die zowel de vaststelling van de schadeloosstelling als
de onteigening zelf moet betreffen. Het tweede lid van dit artikel bevat
voor noodsituaties de mogelijkheid van afwijking van het vereiste, dat de
schadeloosstelling vooraf verzekerd moet zijn. Het derde lid schrijft
schadevergoeding of tegemoetkoming voor in geval van vernietiging of
onbruikbaarmaking van eigendom en bij beperking in de uitoefening van
het eigendomsrecht, maar uitsluitend in de bij of krachtens de wet
bepaalde gevallen.
39
Vrijheidsontneming
In het eerste lid van artikel 15 is vastgelegd dat niemand zijn vrijheid
mag worden ontnomen behalve in gevallen bij of krachtens de wet
bepaald. Voor vrijheidsontneming anders dan op rechterlijk bevel
garandeert het tweede lid de mogelijkheid de rechter te vragen in vrijheid
gesteld te worden. Dit recht krijgt in de tweede volzin van het tweede lid
nog deze bijzondere waarborg, dat de rechter de verzoeker binnen een bij
de wet te bepalen termijn moet horen. Het derde lid schept een waarborg
tegen onevenredig lang voorarrest voorafgaand aan of tijdens de
berechting. Zij aan wie door de gevangenhouding of anderszins hun
vrijheid is ontnomen, zien zich daardoor beknot in het verrichten van een
aantal handelingen, welke door grondrechten worden beschermd. Maar
grondrechten gelden in principe ook voor hen aan wie de vrijheid is
ontnomen. Daarom is, naast de speciale beperkingsbevoegdheden in de
artikelen over afzonderlijke grondrechten, een extra
beperkingsbevoegdheid opgenomen ten aanzien van hen aan wie op
rechtmatige wijze hun vrijheid is ontnomen, doch alleen voor zover de
uitoefening van grondrechten zich niet verdraagt met de
vrijheidsontneming.
Geen feit strafbaar zonder voorafgaande wettelijke strafbepaling
Geen enkele gedraging mag met terugwerkende kracht strafbaar worden
gesteld. Dit beginsel vindt men ook terug in artikel 1, eerste lid, van het
Wetboek van Strafrecht. Additioneel artikel IX bepaalt dat artikel 16 niet
van toepassing is op de oorlogsmisdrijven tegen de menselijkheid,
bedoeld in het Besluit Buitengewoon Strafrecht.
Afhouden van wettelijk toegekende rechter
In artikel 17 is vastgelegd dat niemand tegen zijn wil mag worden
afgehouden van de rechter die de wet hem toekent. Uiteraard kunnen
personen uit vrije wil overeenkomen dat een geschil op een andere
manier zal worden opgelost.
Rechtsbijstand
Door het eerste lid van artikel 18 weet de burger zich ervan verzekerd, dat
hem niet mag worden verhinderd zich in rechte en in administratief
beroep te doen bijstaan. Het tweede lid bevat de waarborg dat hij niet op
grond van zijn geringe financiële draagkracht van deze bijstand blijft
verstoken. Deze bepaling kan men aanmerken als een bepaling met een
karakter van sociaal grondrecht. Na dit artikel volgen nog meer van
dergelijke bepalingen. De wettelijke regeling, bedoeld in het tweede lid, is
de Wet op de rechtsbijstand.
40
Werkgelegenheid
Artikel 19 beoogt hen die arbeid verrichten met een aantal waarborgen te
omringen. In het eerste lid wordt de bevordering van werkgelegenheid
genoemd als zorg van de overheid. Het tweede lid draagt de wetgever op
ten aanzien van hen die arbeid verrichten, regels te stellen omtrent hun
rechtspositie, de arbeidsbescherming en medezeggenschap. De
formulering van de bepaling legt niet aan de wetgever de eis op, deze
zaken uitputtend te regelen. De erkenning van het recht van iedere
Nederlander op vrije keuze van arbeid is neergelegd in het derde lid van
dit artikel. Een voorbeeld van wetgeving op het terrein van de
werkgelegenheid, waarmee de in dit artikel neergelegde zorgplicht nader
wordt geconcretiseerd, is de Arbeidsvoorzieningswet 1996.
Bestaanszekerheid
Het eerste lid van artikel 20 draagt de overheid op een beleid te voeren,
dat is gericht op de bestaanszekerheid van de bevolking en op spreiding
van welvaart. Het tweede lid geeft de wetgever de opdracht om op het
terrein van de sociale zekerheid regelend op te treden. In het derde lid is
vastgelegd, dat Nederlanders hier te lande die niet in het bestaan kunnen
voorzien, een recht op bijstand hebben, onder opdracht aan de wetgever
dit recht nader te regelen. Deze regeling is neergelegd in de Algemene
bijstandswet.
Bewoonbaarheid van het land en het leefmilieu
Artikel 21 is gewijd aan de overheidszorg voor de bewoonbaarheid van
het land, waarbij ook wordt gedoeld op de waterstaatszorg voor de
verdediging van het land tegen het water, en de bescherming en
verbetering van het leefmilieu. Met de zorg voor het milieu wordt gedoeld
op die maatregelen, die in de meest ruime zin tot de milieubescherming
kunnen worden gerekend. De zorgplicht van artikel 21 is vertaald in tal
van wettelijke maatregelen, zoals de Wet milieubeheer, Wet bodem
bescherming, Wet verontreiniging oppervlaktewateren en de Wet op de
Ruimtelijke Ordening.
Volksgezondheid; voldoende woongelegenheid; maatschappelijke
ontplooiing
Over de overheidszorg op het terrein van de volksgezondheid handelt het
eerste lid van artikel 22. Het tweede lid betreft de overheidszorg voor de
woongelegenheid. De bevordering van voldoende woongelegenheid is een
taak die ziet op een van de primaire levensbehoeften van de mens.
De term ‘voldoende woongelegenheid’ die dit artikel bezigt, betreft niet
alleen een voldoende aantal woningen, maar eveneens de kwaliteit van de
woningen. In het derde lid wordt aan de overheid de opdracht gegeven
voorwaarden te scheppen voor maatschappelijke en culturele ontplooiing
en voor vrijetijdsbesteding.
41
Onderwijsvrijheid
In artikel 23 is vastgelegd dat het onderwijs voorwerp van overheidszorg
is, en dat het geven van onderwijs vrij is, behoudens het bij de wet te
regelen toezicht van de overheid. Het derde en vierde lid bevatten de
grondwettelijke waarborgen met betrekking tot het openbaar onderwijs.
Het derde lid bepaalt dat het openbaar onderwijs bij de wet wordt
geregeld, met eerbiediging van ieders godsdienst of levensovertuiging.
In het vierde lid zijn de voorschriften met betrekking tot de aanwezigheid
van openbaar algemeen vormend lager onderwijs omschreven. Voorts
bevat het grondwetsartikel waarborgen voor het bijzonder onderwijs, met
name betreffende de vrijheid van richting van het bijzonder onderwijs en
de financiële gelijkstelling van het openbaar onderwijs en het bijzonder
onderwijs dat aan bij de wet te stellen bekostigingsvoorwaarden voldoet.
Tenslotte wordt aan de regering de plicht opgelegd jaarlijks aan de
Staten-Generaal verslag te geven van de staat van het onderwijs.
Voor de diverse vormen van onderwijs is uitgebreide wetgeving tot stand
gekomen, bijvoorbeeld de Wet op het primair onderwijs en de Wet
studiefinanciering 2000.
42
HOOFDSTUK 2 Regering
Algemeen
Het hoofdstuk ‘regering’ valt in twee paragrafen uiteen. In de eerste
paragraaf zijn bepalingen opgenomen over het koningschap. De tweede
paragraaf bevat bepalingen over de regering, gevormd door de Koning en
de ministers. De terminologie over ‘de Koning’ vraagt bijzondere
aandacht. De Grondwet van voor 1983 weerspiegelde de staatsrechtelijke
verhoudingen die golden ten tijde van de totstandkoming van de
Grondwet. Toen kreeg de positie van de Koning een veel sterkere nadruk
dan thans, terwijl daartegenover de ministers meer als ’s Konings
dienaren dan als eigenlijke bewindvoerders optraden. In de huidige
Grondwet is de terminologie in overeenstemming gebracht met de
staatkundige werkelijkheid. Het woord ‘Koning’ is opgenomen in de
grondwettelijke bepalingen waarin de Koning persoonlijk is bedoeld,
zoals in de bepalingen over de erfopvolging en het regentschap die zijn
opgenomen in de eerste paragraaf van dit hoofdstuk.
De term ‘Koning’ wordt voorts nog gebruikt wanneer gedoeld wordt op
de Koning als het onschendbare deel van de regering, Koning en
ministers tezamen. Behalve in een aantal artikelen in de tweede paragraaf
van dit hoofdstuk (de artikelen 42, 47 en 49) komt dit gebruik van het
begrip ‘Koning’ ook voor in andere delen van de herziene Grondwet,
zoals in hoofdstuk 5 in sommige bepalingen die het wetgevingsproces
betreffen. In die gevallen waar de Grondwet van voor 1983 bepaalde dat
de Koning benoemt of beslist, is in de huidige Grondwet opgenomen dat
bij ‘koninklijk besluit’ wordt benoemd of beslist.
In een aantal gevallen is ten aanzien van de Koning voorzien in
besluitvorming door de Tweede en Eerste Kamer in verenigde
vergadering. Genoemd kunnen worden het besluit over toestemming tot
een huwelijk van een potentiële troonopvolger (artikel 28), de uitsluiting
van personen van de erfopvolging (artikel 29), de benoeming van een
opvolger indien een reguliere opvolger ontbreekt (artikel 30) en een
besluit tot buiten staat verklaring van de Koning (artikel 35). Reden van
de besluitvorming in verenigde vergadering in deze gevallen is dat
daardoor wordt uitgesloten dat beide kamers tot een verschillend oordeel
zouden komen.
§ 1. Koning
Deze paragraaf bevat onder meer bepalingen over de erfopvolging, het
buiten staat verklaren het koninklijk gezag uit te oefenen, de tijdelijke
neerlegging van het koninklijk gezag, het regentschap, de uitoefening van
het koninklijk gezag door de Raad van State en het lidmaatschap van het
koninklijk huis.
43
Troonopvolging
Na de inleidende bepaling van artikel 24 bepaalt artikel 25 de lijn van
erfopvolging ten aanzien van het Koningschap. Erfopvolging vindt plaats
tot in de derde graad van bloedverwantschap. Het koningschap gaat over
op het oudste wettige kind, ongeacht het geslacht. De aanvangsleeftijd
voor de uitoefening van het koninklijk gezag is vastgesteld op achttien
jaar.
Huwelijk
In artikel 28 is aan een huwelijk van de Koning dat zonder toestemming
van de Staten-Generaal tot stand komt, het gevolg van afstand van het
koningschap verbonden. Ook iemand die behoort tot de mogelijke
troonopvolgers, maar die zonder wettelijke toestemming huwt, verliest
ingevolge artikel 28 zijn of haar aanspraak op het koningschap.
Uitsluiting van troonopvolging in uitzonderlijke omstandigheden
Artikel 29 maakt het mogelijk in uitzonderlijke omstandigheden bij wet
een of meer personen van de erfopvolging uit te sluiten. De
uitzonderingsmogelijkheid is wel aan een aantal voorschriften gebonden.
Zo’n wet mag geen initiatiefwet zijn; het wetsvoorstel moet door de
regering worden ingediend. Het wetsvoorstel moet verder met tenminste
twee derden van het aantal uitgebrachte stemmen worden aangenomen.
Inhuldiging
De Grondwet bepaalt nadrukkelijk dat de beëdiging en inhuldiging van
de Koning in Amsterdam als hoofdstad geschiedt.
Wat betreft de door de Koning en de regent af te leggen eden of beloften
is de zakelijke inhoud daarvan in de Grondwet opgenomen (artikelen 32
en 37). In de Wet beëdiging en inhuldiging van de Koning is de inhoud
van deze eed of belofte vastgelegd.
Waarneming koninklijk gezag
In een tweetal artikelen is neergelegd dat de ministerraad aan de
Staten-Generaal het oordeel kan voorleggen dat de Koning buiten staat is
het koninklijk gezag uit te oefenen (artikel 35), terwijl ook de Koning uit
eigen beweging het koninklijk gezag tijdelijk kan neerleggen (artikel 36).
Artikel 37 geeft vervolgens gedetailleerd aan in welke gevallen het
koninklijk gezag wordt uitgeoefend door een regent. Deze wordt bij de
wet benoemd. De inhoud van de eed of gelofte van de regent is
opgenomen in de Wet beëdiging van de regent. Zolang niet in de
uitoefening van het koninklijk gezag is voorzien, wordt dit uitgeoefend
door de Raad van State.
Koninklijk huis
Aan de grondwettelijke opdracht het lidmaatschap van het koninklijk huis
te regelen is door de wetgever voldaan met de Wet lidmaatschap
44
koninklijk huis. Bij deze regeling is uitgegaan van het criterium dat
potentiële troonopvolgers lid van het koninklijk huis zijn.
Los hiervan staat de bepaling dat de Koning, met inachtneming van het
openbaar belang, zijn Huis inricht (artikel 41). Deze bepaling brengt tot
uitdrukking dat de Koning, bijvoorbeeld wat betreft de inrichting van de
hofhouding, recht heeft op een eigen levenssfeer.
§ 2. Koning en ministers
Regering; Ministeriële verantwoordelijkheid
De twee-eenheid van Koning en ministers is tot uitdrukking gebracht in
de bepaling dat de regering door hen gezamenlijk wordt gevormd. Een
fundamenteel beginsel van onze staatsinrichting is vervolgens neergelegd
in de bepaling dat de Koning onschendbaar is en de ministers
verantwoordelijk zijn (artikel 42). De belangrijke politieke
verantwoordelijkheid van de ministers is alleen in de Grondwet geregeld.
Wel bestaan in het ongeschreven staatsrecht regels over de ministeriële
verantwoordelijkheid. Daarnaast regelt sinds 1855 de wet de
strafrechtelijke verantwoordelijkheid van ministers.
De Grondwet maakt uitdrukkelijk melding van de mogelijkheid om
staatssecretarissen te benoemen. Staatssecretarissen hebben een eigen
politieke verantwoordelijkheid tegenover de Staten-Generaal, naast de
verantwoordelijkheid van de minister.
Ministerraad en minister-president
De betekenis van het ambt van minister-president en van de ministerraad
is de laatste jaren sterk gegroeid. Beide zijn zeker aan te merken als
fundamentele elementen in ons staatsbestel.
Het is ingevolge artikel 45 de taak van de ministerraad te beraadslagen en
te besluiten over het algemeen regeringsbeleid en de eenheid daarvan te
bevorderen. De bepalingen over het ambt van minister-president beogen
tot uitdrukking te brengen dat met het groeien van de collectieve
verantwoordelijkheid van de ministerraad voor de hoofdlijnen van het
regeringsbeleid, ook de betekenis van de voorzitter van de raad als
eerstverantwoordelijke voor het regeringsbeleid als samenhangend
geheel, en voor de coördinatie van dit beleid, is meegegroeid (artikel 45,
tweede lid, en 48).
Contraseign
Alle koninklijke besluiten behoeven, naast de ondertekening door de
Koning zelf, de mede-ondertekening van een of meer ministers of
staatssecretarissen. Deze eis is ook ten aanzien van wetten gesteld
(artikel 47). Het besluit waarbij de minister-president wordt benoemd
wordt mede door de nieuwe minister-president ondertekend.
Dit accentueert zijn positie. In de Grondwet wordt voorts de
45
verantwoordelijkheid van de minister-president voor het optreden van een
nieuw kabinet onderstreept, doordat is bepaald dat ook de besluiten
waarbij de overige ministers en de staatssecretarissen worden benoemd
mede door hem worden ondertekend (artikel 48).
Voor de eden en beloften die nieuw optredende ministers en
staatssecretarissen moeten afleggen, heeft de Grondwet zich, in navolging
van hetgeen in de eerste paragraaf over de door de Koning af te leggen
eden en beloften is opgenomen, beperkt tot het aangeven van de zakelijke
inhoud ervan (artikel 49). De voorgeschreven eed of belofte houdt ook in,
dat zal dienen te worden gehandeld overeenkomstig geschreven dan wel
ongeschreven normen die voor de getrouwe vervulling van het ambt in
acht moeten worden genomen. In de Wet beëdiging ministers en leden
Staten-Generaal is de inhoud van deze eed of belofte vastgelegd.
46
HOOFDSTUK 3 Staten-Generaal
Algemeen
De plaats die het parlement in ons staatsbestel inneemt, wordt niet alleen
bepaald door grondwettelijke voorschriften, maar voor een belangrijk deel
ook door ongeschreven regels. De in dit hoofdstuk opgenomen bepalingen
over de Staten-Generaal laten dan ook ruimte voor de ontwikkeling van
ongeschreven recht in ons parlementaire bestel.
Het hoofdstuk Staten-Generaal is onderverdeeld in twee paragrafen:
Inrichting en Samenstelling, en Werkwijze. De meeste bepalingen hebben
zowel op de Tweede als op de Eerste Kamer betrekking. Op het punt van de
samenstelling van de kamers lopen de bepalingen uiteen.
§ 1. Inrichting en samenstelling
Karakter Staten-Generaal
Het hoofdstuk begint met de bepaling dat de Staten-Generaal het gehele
Nederlandse volk vertegenwoordigen.
In deze bepaling komt het vertegenwoordigende en nationale karakter van
de Staten-Generaal tot uiting.
Structuur Staten-Generaal
In artikel 51 is vastgelegd dat er een tweekamerstelsel is. De Tweede
Kamer, het direct gekozen deel van de volksvertegenwoordiging, is het
staatsrechtelijk en politiek belangrijkste deel van het parlement en wordt
daarom als eerste genoemd. Daarnaast is er de Eerste Kamer die ook wel
als de kamer van heroverweging wordt aangeduid. Het aantal leden van de
Tweede Kamer is in het artikel vastgesteld op 150, het aantal leden van de
Eerste Kamer op de helft daarvan: 75. Het artikel besluit met de vermelding
van de verenigde vergadering. Daarin is het onderscheid tussen beide
kamers opgeheven en worden zij als één beschouwd.
Kiesstelsel
Het kiesrecht en de verkiezingen worden op hoofdpunten in de Grondwet
geregeld. De Grondwet draagt de wetgever op verder alles wat betreft het
kiesrecht en de verkiezingen bij wet te regelen (artikel 59). Dit is gebeurd
in de Kieswet. Beide kamers worden elke vier jaar door middel van
verkiezingen opnieuw samengesteld. De verkiezingen worden gehouden
op de grondslag van evenredige vertegenwoordiging binnen door de wet te
stellen grenzen. Met deze formulering wordt tot uitdrukking gebracht dat
de wetgever geen volstrekte evenredigheid behoeft na te streven. Een stelsel
van afzonderlijke kiesgebieden of een kiesdrempel is dus niet volledig
uitgesloten. Het fundamentele beginsel dat de verkiezingen worden
gehouden bij geheime stemming, is in artikel 53 uitdrukkelijk opgenomen.
47
Verkiezing Tweede Kamer
De Tweede Kamer wordt rechtstreeks door de bevolking gekozen.
De Grondwet stelt de leeftijdsgrens voor het actief kiesrecht op achttien
jaar. Daarnaast stelt de Grondwet de eis van Nederlanderschap.
De eis van ingezetenschap van Nederland wordt niet gesteld.
Dit betekent dat in principe ook Nederlanders die in het buitenland
wonen, actief kiesrecht hebben voor de Tweede Kamer. De wetgever heeft
echter ten aanzien van deze Nederlanders wel de mogelijkheid
uitzonderingen te maken. Van deze uitzonderingsmogelijkheid is in de
Kieswet overigens geen gebruik gemaakt.
Uitsluiting van het kiesrecht
Het tweede lid van artikel 54 geeft aan in welke gevallen iemand van het
kiesrecht is uitgesloten. Slechts in zeer beperkte mate is ontneming van
dit fundamentele democratische recht mogelijk. In alle gevallen is daarbij
een uitspraak van de rechter vereist.
In de eerste plaats kan de rechter iemand die hij veroordeelt tot een
vrijheidsstraf van tenminste een jaar, als bijkomende straf uit het
kiesrecht ontzetten. Dit is echter alleen mogelijk bij bepaalde door de wet
aangewezen misdrijven (zoals een aanslag tegen de Koning of gericht op
het omverwerpen van de regeringsvorm).
In de tweede plaats sluit de Grondwet van het kiesrecht uit de personen
die door de rechter wegens een geestelijke stoornis onbekwaam zijn
verklaard rechtshandelingen te verrichten. Ten aanzien van gedetineerden
en andere personen aan wie rechtmatig hun vrijheid is ontnomen, is van
toepassing het vierde lid van artikel 15, waarin wordt bepaald dat degene
aan wie rechtmatig de vrijheid is ontnomen, kan worden beperkt in de
uitoefening van de grondrechten - dus ook het kiesrecht - voor zover deze
uitoefening zich niet verdraagt met de vrijheidsontneming. De
uitsluitingsgronden voor het recht om gekozen te worden (het passief
kiesrecht) zijn dezelfde als die voor het recht om te kiezen (het actief
kiesrecht).
Verkiezing Eerste Kamer
Voor de Eerste Kamer voorziet de Grondwet in een stelsel van indirecte
verkiezing door de leden van provinciale staten (artikel 55).
Voorgeschreven wordt dat de verkiezing, behoudens in geval van
ontbinding van de kamer, gehouden wordt binnen drie maanden na de
verkiezing van de leden van provinciale staten. Hierdoor is verzekerd dat
de samenstelling van een nieuwe Eerste Kamer gebaseerd is op een
recente uitspraak van de kiezers. Eventuele nieuwe politieke
ontwikkelingen die zich bij de verkiezingen van provinciale staten
voordoen, zullen hierdoor op korte termijn hun doorwerking kunnen
vinden in de samenstelling van de Eerste Kamer.
De zittingsduur van provinciale staten is op vier jaar gesteld, behoudens
bij de wet te bepalen uitzonderingen (artikel 129, vierde lid). Ingeval de
48
wetgever van deze mogelijkheid gebruik maakt, zal de zittingsduur van
de Eerste Kamer aangepast moeten kunnen worden aan de eventuele
verlenging of verkorting van de zittingsduur van de colleges van
provinciale staten. In artikel 52, tweede lid, wordt deze afwijking van de
normale zittingsduur van vier jaar mogelijk gemaakt. Indien slechts voor
één of enkele provincies van de normale zittingsduur wordt afgeweken,
bij voorbeeld bij een provinciale herindeling, zal echter geen verkorting
van de zittingsduur en geen tussentijdse verkiezing van de Eerste Kamer
nodig zijn.
Leeftijd lidmaatschap Staten-Generaal en onverenigbare betrekkingen
Voor het lidmaatschap van beide kamers geldt als eis dat men ten minste
achttien jaar moet zijn (artikel 56). Niemand kan gelijktijdig lid van beide
kamers zijn. In artikel 57 worden ook enkele ambten genoemd die met
het lidmaatschap van een van beide kamers onverenigbaar zijn: minister,
staatssecretaris, lid van de Raad van State, lid van de Algemene
Rekenkamer, Nationale ombudsman of substituut-ombudsman, lid van
de Hoge Raad en procureur-generaal of advocaat-generaal bij de Hoge
Raad. Een minister of staatssecretaris die zijn ambt ter beschikking heeft
gesteld, mag echter dit ambt verenigen met het lidmaatschap van de
Staten-Generaal, totdat omtrent die beschikbaarstelling is beslist. Deze
mogelijkheid is van belang voor periodes van kabinetsformatie. De
wetgever heeft in de Wet incompatibiliteiten Staten -Generaal en Europees
Parlement de mogelijkheid andere openbare betrekkingen aan te wijzen
die niet gelijktijdig met het lidmaatschap van de Staten-Generaal of van
een der kamers kunnen worden uitgeoefend.
Toelating en beëdiging kamerleden
Op grond van artikel 58 beslissen de kamers zelf of nieuwbenoemde
leden voldoen aan de vereisten voor het lidmaatschap en of zij als lid
kunnen worden toegelaten. Ook eventuele geschillen over de
verkiezingen zelf worden door de kamers beslist.
Bij de aanvaarding van hun ambt leggen de kamerleden in de
vergadering een eed of belofte af. Zij zweren of beloven onder meer
trouw aan de Grondwet en een getrouwe vervulling van hun ambt.
Benoeming van de voorzitters van de kamers
Elke kamer benoemt zelf haar eigen voorzitter (artikel 61). De tijdsduur
waarvoor de benoeming geldt, is niet in de Grondwet geregeld. Volgens
de reglementen van orde die de beide kamers zelf vaststellen (artikel 72)
geldt zij voor de periode tot de volgende verkiezing.
Zijn de kamers in verenigde vergadering bijeen, dan heeft de voorzitter
van de Eerste Kamer de leiding van de vergadering.
49
Kamerontbinding
Zowel de Tweede als de Eerste Kamer kunnen tussentijds bij koninklijk
besluit worden ontbonden. Ontbinding van de Eerste Kamer is overigens
een zeer zeldzame figuur. De Grondwet schrijft voor dat de verkiezing
van een nieuwe kamer en de eerste samenkomst van de nieuwe kamer
binnen drie maanden na de ontbinding moeten plaatsvinden. De
parlementaire continuïteit is gewaarborgd door de bepaling dat de
ontbinding ingaat op de dag waarop de nieuw gekozen kamer
samenkomt.
Troonrede
In artikel 65 is vastgelegd dat de Koning jaarlijks in de
volksvertegenwoordiging verschijnt voor het geven van een uiteenzetting
van het door de regering in het komende parlementaire jaar te voeren
beleid. Het uitspreken van deze uiteenzetting (de troonrede) vindt plaats
op de derde dinsdag van september. Bij wet kan ook een eerder tijdstip
worden vastgesteld. Het grondwetsartikel biedt eveneens de mogelijkheid
dat de uiteenzetting namens de Koning wordt uitgesproken.
§ 2. Werkwijze
Algemeen
Met betrekking tot de werkwijze van de kamers zijn in de Grondwet
enkele hoofdregels vastgelegd. De vergaderingen van de kamers zijn
openbaar. In bijzondere gevallen kan met gesloten deuren worden
vergaderd. Besluiten worden genomen bij meerderheid van stemmen. De
leden stemmen zonder last. Ministers en staatssecretarissen hebben
toegang tot de vergaderingen en kunnen aan de beraadslaging
deelnemen. De kamers kunnen verlangen dat zij ter vergadering
aanwezig zijn. Kamerleden, ministers en staatssecretarissen kunnen niet
in rechte worden vervolgd of aangesproken voor wat zij in de
vergaderingen hebben gezegd of schriftelijk hebben medegedeeld. In de
reglementen van orde wordt een nadere uitwerking van de werkwijze
gegeven.
Recht op inlichtingen
In de grondwetsparagraaf over de werkwijze van de kamers zijn
belangrijke (controlerende) bevoegdheden geformuleerd die aan beide
kamers toekomen. De meest gehanteerde bevoegdheid is het recht van
elk individueel kamerlid om van ministers en staatssecretarissen
inlichtingen te vragen. Dezen zijn verplicht mondeling of schriftelijk de
door een of meer leden verlangde inlichtingen te geven waarvan het
verstrekken niet in strijd is met het belang van de staat.
50
Recht van enquête
Het recht van onderzoek of enquête is in artikel 70 geregeld. Van deze
ingrijpende bevoegdheid heeft de Tweede Kamer de laatste jaren in
enkele gevallen gebruik gemaakt: opsporingsmethoden en de
Bijlmerramp.
51
HOOFDSTUK 4 Raad van State, Algemene Rekenkamer, Nationale ombudsman en vaste colleges van advies
Algemeen
In het vierde hoofdstuk zijn de bepalingen samengebracht inzake drie
belangrijke staatsorganen, te weten de Raad van State, de Algemene
Rekenkamer en de Nationale ombudsman en daarnaast inzake de vaste
colleges van advies.
Raad van State: taken
In artikel 73 zijn de hoofdtaken van de Raad van State neergelegd. In het
eerste lid het adviseren omtrent wettelijke regelingen en in het derde lid
het beslissen omtrent geschillen van bestuur (de rechtsprekende taak, zie
in dit verband artikel 112, tweede lid).
Daarnaast is in het tweede lid geregeld de taak te adviseren omtrent
uitspraken in geschillen van bestuur die bij koninklijk besluit worden
beslist (zie in dit verband artikel 136). Artikel 73, eerste lid, opent de
mogelijkheid dat de taak van de Raad van State als adviseur over
wetgeving wordt uitgeoefend door een afdeling van de Raad. In de laatste
volzin van artikel 73, eerste lid is bepaald dat in bij de wet te bepalen
gevallen het horen van de Raad van State over voorgenomen wettelijke
regelingen achterwege kan blijven. In de Wet op de Raad van State is dit
nader uitgewerkt.
Raad van State: samenstelling; rechtspositie leden
De Koning is voorzitter van de Raad van State. De kroonprins(es) heeft
van rechtswege zitting in de Raad van State; ook aan andere leden van het
koninklijk huis kan zitting worden verleend (artikel 74, eerste lid).
Artikel 74, tweede lid, bepaalt dat de leden van de Raad voor het leven
worden benoemd. Hiermee is een waarborg vastgelegd voor de
onafhankelijkheid van de leden van de Raad. De Raad van State vervult
immers ook een belangrijke functie op het terrein van de administratieve
rechtspraak. Overeenkomstig de eis van de Grondwet is de rechtspositie
van de leden van de Raad van State wettelijk geregeld.
Raad van State: taken van de wetgever
Het eerste lid van artikel 75 draagt de wetgever op regels te stellen over
de inrichting, samenstelling en bevoegdheid van de Raad van State.
Deze regels zijn voor een belangrijk deel te vinden in de Wet op de Raad
van State. Het tweede lid geeft de wetgever de bevoegdheid andere dan de
in de Grondwet genoemde taken aan de Raad op te dragen. De wetgever
mag deze bevoegdheid niet overdragen aan lagere regelgevers.
52
Algemene Rekenkamer
Artikel 76 regelt de hoofdtaak van de Algemene Rekenkamer: zij is belast
met het onderzoek van de ontvangsten en uitgaven van het Rijk.
Een deel van de taak van de Rekenkamer, namelijk de goedkeuring van
de rekening van het Rijk, is vermeld in artikel 105 van de Grondwet, het
artikel over de begroting.
Bepalingen die de onafhankelijke positie van de leden van de Algemene
Rekenkamer waarborgen, zijn in artikel 77 opgenomen. Door de
voorgeschreven benoemingsprocedure, namelijk een benoeming voor het
leven uit een voordracht opgemaakt door de Tweede Kamer, wordt
verzekerd dat het college een onafhankelijke positie ten opzichte van de
regering behoudt. Ook ten aanzien van Algemene Rekenkamer geldt dat
de wet haar inrichting, samenstelling en bevoegdheid regelt. Op artikel 78
is de Comptabiliteitswet gebaseerd.
Nationale ombudsman
In 1999 is artikel 78a in de Grondwet opgenomen. Met deze bepaling is
het instituut Nationale ombudsman in de Grondwet verankerd. Tot die
tijd werd de Nationale ombudsman, die zijn werkzaamheden op 1 januari
1982 begon, niet expliciet in de Grondwet genoemd.
Artikel 78a geeft aan wat de hoofdtaak van de Nationale ombudsman is,
namelijk onderzoek doen – op verzoek of uit eigen beweging – naar
gedragingen van bestuursorganen van het Rijk en van andere bij of
krachtens de wet aangewezen bestuursorganen. Bij of krachtens de wet
kunnen aan de Nationale ombudsman ook andere taken worden
opgedragen. Voorts is in het artikel de kern van zijn rechtspositie
vastgelegd: de Nationale ombudsman en een substituut-ombudsman
worden door de Tweede Kamer benoemd. Schorsing of ontslag kan alleen
geschieden op de gronden die de wet daarvoor aangeeft. Het tot schorsing
en ontslag bevoegde orgaan is de Tweede Kamer. In de Wet Nationale
ombudsman zijn de ontslag- en schorsingsgronden te vinden en zijn ook
overige bepalingen over de rechtspositie van de Nationale ombudsman en
een substituut-ombudsman opgenomen, evenals bepalingen over de
bevoegdheid en werkwijze van het instituut.
Vaste colleges van advies
Slechts bij of krachtens de wet kunnen ingevolge artikel 79, eerste lid,
vaste colleges van advies in zaken van wetgeving en bestuur van het Rijk
worden ingesteld (zoals bij voorbeeld de Sociaal-Economische Raad en de
Onderwijsraad). Daarmee is een garantie gegeven dat de Staten-Generaal
medezeggenschap hebben over deze adviescolleges.
In de bepaling is sprake van zaken van ‘wetgeving en bestuur van het
Rijk’. Daarmee is ook aangegeven dat het hier niet gaat om adviescolleges
van lagere openbare lichamen. Adviescommissies van tijdelijke aard
vallen niet onder de bepaling.
53
In de Kaderwet adviescolleges zijn algemene regels opgenomen over de
advisering in zaken van algemeen verbindende voorschriften of te voeren
beleid van het Rijk.
Openbaarheid van bestuur
Artikel 80 bevat bepalingen over de openbaarheid van de adviezen van de
in hoofdstuk 4 genoemde colleges. Uitgangspunt daarbij is dat de wet
regels stelt over die openbaarheid. Dergelijke regels zijn te vinden in de
Wet openbaarheid van bestuur en ook in de Wet op de Raad van State en
de Comptabiliteitswet. Het artikel behelst voorts een enigszins
verdergaand voorschrift voor de adviezen die worden uitgebracht over
wetsvoorstellen die van de zijde van de regering zijn ingediend. Deze
adviezen worden in de regel aan de Staten-Generaal overgelegd.
Uitzonderingen hierop dienen bij de wet te worden vastgesteld.
54
HOOFDSTUK 5 Wetgeving en bestuur
Algemeen
Hoofdstuk 5 bevat twee uiteenlopende paragrafen. De eerste paragraaf
handelt over de procedure van wetgeving, de tweede over verschillende
onderwerpen van bestuur.
§ 1. Wetten en andere voorschriften
In de eerste acht artikelen - 81 t/m 88 - van deze paragraaf worden de
hoofdzaken van de procedure voor het tot stand komen van wetten
geregeld. Het laatste artikel bevat enkele bepalingen inzake algemene
maatregelen van bestuur en andere vanwege het Rijk vastgestelde
algemeen verbindende voorschriften.
Wetgevingsprocedure
De vaststelling van wetten geschiedt door de regering en de Staten-
Generaal gezamenlijk. De meeste wetsvoorstellen worden door de
regering ingediend. Zolang een wetsvoorstel bij de Tweede Kamer
aanhangig is, kan het worden gewijzigd door de regering en ook
(ingevolge het in artikel 84 opgenomen recht van amendement) door de
Tweede Kamer. De regering kan een wetsvoorstel dat bij de
Staten-Generaal aanhangig is ook intrekken. Bij de regeling van de
procedure van wetgeving zijn de formulieren van verzending en
kennisgeving en het formulier van afkondiging niet meer, zoals in de
Grondwet van voor 1983, in de Grondwet opgenomen. Additioneel artikel
XIX bevat daarvoor de overgangsbepaling dat de inhoud van deze
formulieren van kracht blijft totdat daarvoor een regeling is getroffen.
Voor sommige van deze formulieren is dit inmiddels reeds geschied.
Initiatiefvoorstellen
In de Grondwet wordt wat betreft initiatiefvoorstellen onderscheid
gemaakt tussen het indienen van voorstellen van wet en het aanhangig
maken daarvan. Initiatiefvoorstellen kunnen worden ingediend door de
Tweede Kamer of - indien behandeling in verenigde vergadering
voorgeschreven is en de desbetreffende regeling in de Grondwet het niet
uitsluit - door de verenigde vergadering (artikel 82, tweede lid). Het recht
de eventuele indiening van een initiatiefwetsvoorstel aanhangig te maken
is uitdrukkelijk toegekend aan één of meer leden van de Tweede Kamer
of van de verenigde vergadering (artikel 82, derde lid). Zolang een
initiatiefvoorstel nog niet tot stand is gekomen, dus tijdens de
parlementaire behandeling, kan het door degenen die het aanhangig
gemaakt hebben worden gewijzigd of ingetrokken (artikel 84, tweede lid,
en 86, tweede lid). Ook kan het door de Tweede Kamer of de verenigde
55
vergadering worden gewijzigd (geamendeerd) (artikel 84, tweede lid). Is
er eenmaal een initiatiefwetsvoorstel, dat ter behandeling aan de Eerste
Kamer is gezonden, dan kan het niet meer worden gewijzigd (artikel 85),
en nog slechts worden ingetrokken door de Tweede Kamer (artikel 86,
eerste lid, en artikel 85).
Amendementsrecht
In de Grondwet is vastgelegd dat het recht amendementen voor te stellen
- zowel op door de regering ingediende voorstellen als op voorstellen voor
een door de Tweede Kamer of de verenigde vergadering te nemen
initiatief - toekomt aan één of meer leden van de Tweede Kamer of de
verenigde vergadering (artikel 84). De Eerste Kamer overweegt een
voorstel dat haar bereikt ‘zoals het door de Tweede Kamer aan haar is
gezonden’ en kan het dus slechts aannemen of verwerpen (artikel 85).
Bekendmaking en inwerkingtreding van wetten
Een voorstel wordt wet, zodra het door de Staten-Generaal is aangenomen
en door de Koning bekrachtigd (artikel 87). Voorts bevat artikel 88
bepalingen over de bekendmaking en inwerkingtreding van wetten.
Wetten kunnen niet in werking treden voordat zij zijn bekendgemaakt.
Voor het overige moeten de bekendmaking en inwerkingtreding van
wetten bij de wet geregeld worden. Dit is gebeurd in de
Bekendmakingswet. Deze wet bepaalt onder meer dat de bekendmaking
van wetten, algemene maatregelen van bestuur en andere koninklijke
besluiten waarbij algemeen verbindende voorschriften worden vastgesteld
geschiedt door plaatsing in het Staatsblad.
Algemene maatregelen van bestuur
Algemene maatregelen van bestuur (a.m.v.b.’s) dienen bij koninklijk
besluit te worden vastgesteld. Voorschriften, door straffen te handhaven,
mogen daarin alleen worden gegeven, als er een wetsbepaling is die
daartoe de bevoegdheid verleent. De op te leggen straffen dienen
opgenomen te worden in een formele wet.
In artikel 89 is verder een bepaling opgenomen over de bekendmaking en
inwerkingtreding van a.m.v.b.’s overeenkomstig het hiervoor beschreven
voorschrift over de bekendmaking en inwerkingtreding van wetten.
Andere vanwege het rijk vastgestelde algemeen verbindende
voorschriften
Tenslotte bevat artikel 89 een bepaling over ‘andere vanwege het Rijk
vastgestelde algemeen verbindende voorschriften’. Daarin worden de
hiervoor weergegeven voorschriften over de inhoud van a.m.v.b.’s en de
bekendmaking en inwerkingtreding ervan, uitgebreid tot alle algemeen
verbindende voorschriften die de centrale overheid geeft. Daarbij valt te
denken aan regelingen die krachtens delegatie in een wet of a.m.v.b. door
een minister worden vastgesteld.
56
§ 2. Overige bepalingen
De tweede paragraaf van het hoofdstuk over wetgeving en bestuur bevat
artikelen over uiteenlopende onderwerpen, zoals het buitenlands beleid,
de verdediging en de begroting.
Buitenlands beleid
Artikel 90 bevat de algemene bepaling dat de regering de ontwikkeling
van de internationale rechtsorde bevordert. Hieronder valt bij voorbeeld
ook de bevordering van de rechten van de mens.
Over de goedkeuring van verdragen handelt artikel 91. Als hoofdregel is
vastgelegd dat het Koninkrijk niet aan verdragen kan worden gebonden
dan na voorafgaande goedkeuring van de Staten-Generaal. De verdere
regeling van deze materie wordt aan de wetgever overgelaten. Ook het
bepalen van de gevallen waarin géén parlementaire goedkeuring vereist
zal zijn, wordt aan de wetgever overgelaten. Deze regels zijn opgenomen
in de Rijkswet goedkeuring en bekendmaking verdragen.
Het derde lid van artikel 91 wijst op de mogelijkheid dat in een verdrag
wordt afgeweken van bepalingen van de Grondwet.
Afwijking van de Grondwet in een verdrag is mogelijk, maar de
goedkeuring van een dergelijk verdrag kan alleen met ten minste twee
derden van het aantal uitgebrachte stemmen door de kamers der
Staten-Generaal worden verleend. Artikel 92 houdt in, dat bij of krachtens
verdrag aan volkenrechtelijke organisaties bevoegdheden tot wetgeving,
bestuur en rechtspraak kunnen worden opgedragen. Zo is ingevolge het
EG-verdrag rechtspraak opgedragen aan het Hof van Justitie van de
Europese Gemeenschappen. De grondwettigheid van een zodanige
overdracht van bevoegdheden wordt op deze wijze buiten twijfel gesteld.
Niet uitgesloten is daarbij, dat door deze overdracht van bevoegdheden
wordt afgeweken van bepalingen in de Grondwet. In dat geval geldt voor
de goedkeuring van het desbetreffende verdrag het vereiste van een
versterkte meerderheid van stemmen. De werking van het internationale
recht in de nationale rechtsorde is omschreven in de artikelen 93 en 94.
Bepalingen van verdragen en van besluiten van volkenrechtelijke
organisaties, die naar hun inhoud een ieder kunnen verbinden, hebben
voor iedereen verbindende kracht, nadat zij zijn bekendgemaakt. Zulke
bepalingen hebben, met andere woorden, zonder nadere tussenkomst
van de nationale wetgever rechtstreekse werking in de nationale
rechtsorde. Mocht blijken dat nationale wettelijke voorschriften in strijd
zijn met zodanige internationale bepalingen, dan moet de toepassing van
de nationale voorschriften achterwege worden gelaten; de internationale
bepalingen gaan dan voor. Zo is, om een voorbeeld te noemen, het
ontbreken van een weduwnaarspensioen in de (inmiddels vervallen)
Algemene Weduwen- en Wezenwet in strijd geacht met het
gelijkheidsbeginsel uit het Internationaal verdrag inzake burgerrechten
en politieke rechten.
57
Deze voorrang wordt in artikel 94 niet toegekend aan het ongeschreven
volkenrecht. De werking in de nationale rechtsorde van verdragen en van
besluiten van volkenrechtelijke organisaties, is afhankelijk gesteld van
hun bekendmaking. Met het oog daarop bepaalt artikel 95, dat de wet
regels dient te geven omtrent die bekendmaking. Deze wettelijke regeling
is sinds 1994 opgenomen in de Rijkswet goedkeuring en bekendmaking
verdragen.
In-oorlog-verklaring
Artikel 96 bepaalt dat de regering het Koninkrijk niet in oorlog verklaart
dan na voorafgaande toestemming van de Staten-Generaal. Door de
voorgeschreven behandeling door de Staten-Generaal in verenigde
vergadering wordt de mogelijkheid van een tegengesteld oordeel van de
twee kamers uitgesloten. De toestemming is niet vereist wanneer het
overleg met de Staten-Generaal als gevolg van een feitelijk bestaande
oorlogstoestand niet mogelijk is gebleken.
Voor de verklaring dat een oorlog beëindigd is, geldt eveneens de eis van
voorafgaande toestemming van de verenigde vergadering.
Verdediging
De bestaande artikelen inzake de verdediging zijn in 2000 vervangen door
gemoderniseerde bepalingen. Behalve in redactioneel opzicht zijn de
verdedigingsbepalingen ook inhoudelijk aangepast. Zo is een bepaling
opgenomen over het opleggen van plichten ten behoeve van de civiele
verdediging (artikel 99a).
De belangrijkste inhoudelijke vernieuwing vormt artikel 100. In dit artikel
is een inlichtingenplicht voor de regering opgenomen over de inzet of het
ter beschikking stellen van de krijgsmacht ter handhaving of bevordering
van de internationale rechtsorde, evenals ten behoeve van hulpverlening
in geval van gewapend conflict. De regering moet de inlichtingen aan de
Staten-Generaal verstrekken voorafgaand aan de inzet van de krijgsmacht,
tenzij dwingende redenen het vooraf verstrekken van inlichtingen
verhinderen; in het laatste geval dienen de inlichtingen zo spoedig
mogelijk te worden verstrekt.
Anders dan artikel 96 (de in-oorlog-verklaring) bevat artikel 100 niet de
eis van formele toestemming van de Staten-Generaal.
Uitzonderingstoestanden
Zoals uit artikel 103 blijkt, worden in de Grondwet de verschillende
uitzonderingstoestanden niet met name genoemd. Aan de wetgever
wordt overgelaten te bepalen in welke gevallen ter handhaving van de uit
of inwendige veiligheid door de regering een uitzonderingstoestand kan
worden afgekondigd. Daarbij heeft de wetgever niet de mogelijkheid af te
wijken van alle grondrechten, maar alleen van bepaalde, door de
Grondwet aangewezen, grondrechten. Verder kan de wet die een
uitzonderingstoestand regelt afwijken van de grondwettelijke
58
bevoegdheden van de besturen van provincies, gemeenten en
waterschappen, maar niet van de grondwettelijke bevoegdheden van de
centrale overheid (regering en Staten-Generaal).
Het derde lid van artikel 103 bevat een waarborg dat niet lichtvaardig een
uitzonderingstoestand in het leven zal worden geroepen. Terstond na de
afkondiging van een uitzonderingstoestand beslissen de Staten-Generaal
in verenigde vergadering over het voortduren daarvan, terwijl zij ook te
allen tijde kunnen besluiten over het voortduren van een van kracht
zijnde uitzonderingstoestand.
In de Coördinatiewet uitzonderingstoestanden zijn
procedurevoorschriften opgenomen voor de afkondiging en beëindiging
van een tweetal uitzonderingstoestanden: de beperkte en de algemene
noodtoestand. De wet bevat voorts procedureregels voor de
inwerkingstelling en buitenwerkingstelling van noodwetgeving tijdens
een noodtoestand. In de bij de wet behorende lijsten A en B zijn de
noodwettelijke bepalingen opgesomd, die in de beide noodtoestanden in
werking kunnen worden gesteld.
Belastingen
Artikel 104 verzekert, dat alle heffingen van het Rijk, onder welke
benaming ook, op een wettelijke grondslag berusten. In dit artikel is door
het gebruik van de woorden ‘uit kracht van een wet’ de enige
uitzondering te vinden die in de Grondwet wordt gemaakt op de
terminologie die gebruikt wordt als het gaat om de geoorloofdheid van
delegatie (de bevoegdheid van de wetgever regelgeving over te dragen aan
lagere regelgevers). Deze terminologie brengt met zich, dat ter zake van
de heffing van belastingen van het Rijk de delegatiebevoegdheid slechts
met bijzondere terughoudendheid door de wetgever mag worden
gehanteerd.
Begroting
Artikel 105 bevat voorschriften over de jaarlijkse indiening van
voorstellen voor algemene begrotingswetten, en over de verantwoording
aan de Staten-Generaal van de ontvangsten en de uitgaven van het Rijk.
De Algemene Rekenkamer dient de rekening van het Rijk goed te
keuren. In het vierde lid wordt opgedragen regels te stellen omtrent het
beheer van de financiën van het Rijk. Die regeling is getroffen in de
Comptabiliteitswet. Het tijdstip waarop de algemene begrotingswetten
moeten worden ingediend is gesteld op het tijdstip, waarop de troonrede
wordt uitgesproken. Door deze koppeling is tevens gewaarborgd dat de
begrotingsvoorstellen tijdig worden ingediend.
Geldstelsel
Bij artikel 106, handelend over het geldstelsel, kan aangetekend worden
dat de voornaamste regelingen op monetair gebied in verschillende
wetten vastliggen (bijvoorbeeld de Muntwet 1987).
59
Codificatie-artikel
Volgens artikel 107 moeten het burgerlijk recht, het strafrecht en het
burgerlijk en strafprocesrecht in beginsel in algemene wetboeken worden
geregeld. Dat zijn het Burgerlijk Wetboek, het Wetboek van Strafrecht,
het Wetboek van Burgerlijke Rechtsvordering en het Wetboek van
Strafvordering. Het tweede lid van dit artikel draagt de wetgever op
algemene regels van bestuursrecht vast te stellen. Deze regels zijn
opgenomen in de Algemene wet bestuursrecht.
Ambtenaren
Artikel 109 betreft de rechtspositie, de arbeidsbescherming en de
medezeggenschap van alle ambtenaren, zonder onderscheid: burgerlijke
ambtenaren in dienst van het rijk en van andere publiekrechtelijke
lichamen, zoals provincies en gemeenten, en militaire ambtenaren.
De regeling van de rechtspositie van de ambtenaren moet op de wet
berusten. In dit verband is de Ambtenarenwet met de daarop gebaseerde
regelgeving van belang. Een afzonderlijk grondwetsartikel over
ambtenaren, naast de algemene bepaling over de rechtspositie van hen
die arbeid verrichten in het tweede lid van artikel 19, is opgenomen in
verband met de noodzaak van de aanwezigheid van een ambtelijke dienst
en het belangrijke aandeel van ambtenaren in de uitvoering van de
overheidstaak.
In verband met de onafhankelijke positie van de leden van de rechterlijke
macht, van de Raad van State en van de Algemene Rekenkamer zijn over
de regeling van hun rechtspositie specifieke bepalingen opgenomen in de
hoofdstukken 4 en 6 (vgl. de artikelen 74, 77 en 117).
Openbaarheid van bestuur
Artikel 110 houdt in, dat de op de overheid rustende verplichting tot
openbaarheid van bestuur in een wettelijke regeling nader gestalte
verkrijgt. In het bijzonder moet hierbij gedacht worden aan de Wet
openbaarheid van bestuur.
Ridderorden
Van de vroeger bestaande bepalingen over adeldom en ridderorden is de
bepaling omtrent de instelling van ridderorden in de Grondwet
gehandhaafd. De regels betreffende het herziene decoratiestelsel zijn
neergelegd in een rijkswet.
60
HOOFDSTUK 6 Rechtspraak
Algemeen
In dit hoofdstuk van de Grondwet zijn de hoofdlijnen van de taak en
organisatie van de rechtspraak vastgelegd, evenals voldoende waarborgen
ter verzekering van de belangen van de burgers.
Het grondwettelijke begrip ‘rechterlijke macht’ is niet beperkt tot die
rechterlijke instanties die men wel de ‘gewone rechter’ noemt, d.w.z. de
burgerlijke rechter en de strafrechter.
Buiten de burgerlijke rechter en de strafrechter bestaan er vele andere
rechterlijke organen in onze samenleving, die met een omvangrijke en
belangrijke rechtsprekende taak zijn belast, zoals bijvoorbeeld de
verschillende administratiefrechtelijke instanties en de militaire rechter.
Onder ‘rechterlijke macht’ moet in beginsel elke rechterlijke instantie
kunnen worden begrepen die binnen onze rechtsorde een duurzame
rechterlijke taak vervult. Daarom is in artikel 116, eerste lid, bepaald dat
de wet de gerechten dient aan te wijzen, die behoren tot de rechterlijke
macht. Aan de wetgever wordt de mogelijkheid gelaten, wijzigingen aan
te brengen in de bevoegdheid van de gerechten die deel uitmaken van de
rechterlijke macht. Aan de wetgever wordt de regeling van de inrichting
en samenstelling van de gerechten opgedragen (artikel 116, tweede lid).
Aldus biedt de Grondwet ruimte voor ontwikkelingen op het terrein van
de rechterlijke organisatie. In dit verband kan worden gewezen op de Wet
organisatie en bestuur gerechten en de Wet Raad voor de rechtspraak, die
op 1 januari 2002 in werking zijn getreden.
Rechtspraak over burgerlijke rechten en schuldvorderingen
Aan de rechterlijke macht worden diverse taken opgedragen. Eén ervan is
de berechting van geschillen over burgerlijke rechten en
schuldvorderingen. Daardoor wordt grondwettelijk verzekerd, dat er altijd
een rechter zal zijn voor geschillen omtrent burgerlijke rechten en
schuldvorderingen, ongeacht de aard van de rechtsbetrekking waaraan de
schuldvordering is ontsproten (artikel 112, eerste lid). Het tweede lid van
artikel 112 geeft de wetgever de bevoegdheid geschillen die niet uit
burgerlijke rechtsbetrekkingen zijn ontstaan, ook te doen beslechten door
rechterlijke instanties die niet tot de rechterlijke macht behoren.
Strafrechtspraak
In de Grondwet is verankerd de opdracht aan de rechterlijke macht om
strafbare feiten te berechten. Uitdrukkelijk is in artikel 113 bepaald, dat
alleen de rechterlijke macht de straf van vrijheidsontneming mag
opleggen. Daarnaast schrijft het artikel voor, dat de wet de
tuchtrechtspraak die door de overheid wordt ingesteld, moet regelen.
Bij de publiekrechtelijk geregelde tuchtrechtspraak zal volgens de
Grondwet dus altijd aan de oplegging van tuchtstraffen een wet in
61
formele zin ten grondslag moeten liggen. Het vierde lid van dit artikel
geeft aan de wetgever enige mogelijkheid tot afwijking van deze
hoofdregels, maar slechts als het gaat om berechting buiten Nederland
(het gaat hierbij om berechting van met name militairen in het
buitenland) en om situaties na afloop van een oorlog, als het
oorlogsstrafrecht dan nog van toepassing zou zijn. Voor situaties tijdens
een oorlog bevat artikel 103 - de bepaling over uitzonderingstoestanden
de mogelijkheid van afwijking van de in artikel 113 neergelegde
voorschriften over de bevoegdheid van de strafrechter om strafbare feiten
te berechten en de straf van vrijheidsontneming op te leggen.
Doodstraf
In artikel 114 is opgenomen het verbod om de meest absolute straf, de
doodstraf, op te leggen. Deze straf wordt in brede kring, nationaal en
internationaal, als onmenselijk ervaren.
Administratief beroep
Als het gaat om geschillen die niet uit burgerlijke rechtsbetrekkingen zijn
ontstaan, heeft de wetgever grondwettelijk gezien de mogelijkheid
administratief beroep (d.w.z. beroep op een instantie binnen het bestuur)
open te stellen. Deze in artikel 115 geregelde mogelijkheid van
administratief beroep, waarvan het beroep op de Kroon het belangrijkst
is, heeft aan betekenis ingeboet door de jurisprudentie van het Europese
Hof voor de rechten van de mens. Bijna altijd zal na administratief
beroep nog de mogelijkheid van beroep op een rechter moeten
openstaan. Thans is over de gehele linie beroep op de (administratieve)
rechter mogelijk.
Onafhankelijkheidswaarborgen voor rechters
De artikelen 116 en 117 bevatten enkele voorschriften omtrent de
organisatie van de rechterlijke macht, de benoeming van de leden van de
rechterlijke macht met rechtspraak belast, en het toezicht op de
ambtsvervulling door die functionarissen. Een zeer belangrijke basis voor
de onafhankelijkheid van de rechterlijke macht vindt men in de bepaling
dat de leden van de rechterlijke macht die met rechtspraak zijn belast, en
de procureur-generaal bij de Hoge Raad, voor het leven worden benoemd.
Zij kunnen alleen worden ontslagen op eigen verzoek, wegens het
bereiken van een bepaalde leeftijd of, in de gevallen bij wet bepaald, door
een gerecht, dat door de wet is aangewezen en dat tot de rechterlijke
macht behoort. In artikel 116, derde lid, is de mogelijkheid vervat, dat aan
de rechtspraak mede wordt deelgenomen door personen die niet tot de
rechterlijke macht behoren. De invoering van jury-rechtspraak bij de
rechterlijke macht in ons land is echter, omdat de Grondwet spreekt van
’mede deelnemen’, uitgesloten.
62
Hoge Raad
De artikelen 118 en 119 van de Grondwet betreffen de wijze van
benoeming van de leden van de Hoge Raad en de taken van dit college.
De leden van de Hoge Raad worden bij koninklijk besluit uit een
voordracht van de Tweede Kamer benoemd.
Van de taken van de Hoge Raad vermeldt de Grondwet er twee
uitdrukkelijk: de Hoge Raad is belast met de cassatie van rechterlijke
uitspraken wegens schending van het recht, en met de berechting in
eerste en enige instantie van ambtsmisdrijven van kamerleden, ministers
en staatssecretarissen. Wat de laatstgenoemde taak betreft: de opdracht
tot vervolging wordt gegeven bij koninklijk besluit of bij besluit van de
Tweede Kamer.
Verbod van toetsing van wet en verdrag aan Grondwet
Artikel 120 van de geldende Grondwet houdt in de eerste plaats in een
verbod van toetsing van de wet aan de Grondwet. Noch de inhoud van
een wet, noch de wijze van totstandkoming van een wet mag door de
rechter aan de Grondwet worden getoetst. In de tweede plaats bevat de
grondwetsbepaling het verbod om te beoordelen of de grondwettelijke
voorschriften ten aanzien van het sluiten van verdragen zijn gevolgd.
Openbaarheid rechtspraak
De terechtzittingen moeten in beginsel openbaar zijn en vonnissen
dienen gemotiveerd te worden (artikel 121). Op het beginsel, dat de
rechterlijke uitspraak in het openbaar dient te geschieden, laat de
Grondwet geen uitzonderingen toe.
Gratie
Ten aanzien van het verlenen van gratie vloeit uit artikel 122 van de
Grondwet voort, dat gratie mogelijk is niet alleen van straffen, maar ook
van door de rechter opgelegde maatregelen. Bij de gratieverlening dienen
procedureregels in acht te worden genomen, die bij of krachtens de wet
moeten worden geregeld. Ter uitvoering van deze grondwetsbepaling is in
1988 de Gratiewet van kracht geworden.
63
HOOFDSTUK 7 Provincies, gemeenten, waterschappen en andere openbare lichamen
Algemeen
Dit hoofdstuk bevat de bepalingen inzake de andere openbare lichamen
van het Rijk. Het merendeel van de in hoofdstuk 7 opgenomen
bepalingen betreft de provincies en de gemeenten. Voor provincies en
voor gemeenten zijn geen afzonderlijke artikelen opgenomen, maar zijn
de bepalingen zoveel mogelijk op beide van toepassing. Op deze wijze
komt de eenvormigheid van de hoofdstructuur van provincies en
gemeenten duidelijk tot uitdrukking. In de tekst van de Grondwet ligt
verankerd dat Nederland een gedecentraliseerde eenheidsstaat is.
Enerzijds hebben provincies en gemeenten een algemene bevoegdheid
tot regeling en bestuur, die slechts bij of krachtens de wet kan worden
beperkt, anderzijds zijn provincies en gemeenten verplicht mee te werken
aan de uitvoering van door hoger gezag gestelde regels en kunnen zij bij
of krachtens de wet aan toezicht worden onderworpen.
Opheffing van bestaande en instelling van nieuwe provincies en
gemeenten; wijziging van hun grenzen
Bij de wet kunnen provincies en gemeenten worden opgeheven en
nieuwe ingesteld. Met deze bepaling opent hoofdstuk 7 (artikel 123).
Ingevolge het tweede lid van artikel 123 is de wetgever bevoegd om
regeling van grenswijzigingen van meer beperkte aard over te dragen aan
bijvoorbeeld de regering of het provinciaal bestuur. In de Wet algemene
regels herindeling is als hoofdregel neergelegd dat beperkte
grenswijzigingen (‘grenscorrecties’) kunnen worden aangebracht door
provinciale staten, dan wel (bij volledige onderlinge overeenstemming ter
zake) de raden van de betrokken gemeenten.
Bevoegdheden van provincies en gemeenten
Artikel 124 is een van de belangrijkste bepalingen van hoofdstuk 7. In dit
artikel is vastgelegd dat provincies en gemeenten lichamen met
autonome bevoegdheden zijn. Ingevolge het eerste lid van dit artikel zijn
provincies en gemeenten vrij om alle taken inzake hun huishouding ter
hand te nemen, mits zij daardoor niet in strijd handelen met wettelijke
voorschriften van hogere orde. Het tweede lid geeft de bevoegdheid om
regeling en bestuur van de besturen van provincies en gemeenten bij of
krachtens de wet te vorderen.
Provinciale en gemeentelijke bestuursorganen
Hierop aansluitend volgen bepalingen waarin de belangrijkste
bestuursorganen en enkele van hun bevoegdheden zijn vermeld.
In artikel 125 is vastgelegd dat provinciale staten en de gemeenteraad aan
64
het hoofd staan van de provincie, respectievelijk de gemeente, en dat hun
vergaderingen in beginsel openbaar zijn. Op deze wijze wordt de positie
van provinciale staten en de gemeenteraad als hoofdorganen van het
bestuur van provincies en gemeenten benadrukt.
Het tweede lid van dit artikel vermeldt de belangrijkste overige
bestuursorganen van provincies en gemeenten. Voor de provincie zijn dit
gedeputeerde staten en de commissaris van de Koning, voor de gemeente
het college van burgemeester en wethouders en de burgemeester.
Het derde lid bepaalt dat de commissaris van de Koning en de
burgemeester voorzitter zijn van provinciale staten, respectievelijk de
gemeenteraad. In artikel 126 is bepaald dat de commissaris van de
Koning bij de wet kan worden belast met de uitvoering van een door de
regering te geven ambtsinstructie. Voor zover de commissaris taken
verricht als rijksorgaan (bij voorbeeld in het kader van
burgemeestersbenoemingen), is daarvoor ingevolge de Grondwet dus een
wettelijke basis vereist. Ingevolge artikel 127 ligt de verordenende
bevoegdheid, behoudens bij de wet te bepalen uitzonderingen, geheel bij
provinciale staten, onderscheidenlijk de gemeenteraad. Provinciale staten
en de gemeenteraad zijn overigens wel bevoegd om, indien de wet
daartoe de mogelijkheid opent, deze bevoegdheid aan andere organen
over te dragen. In artikel 128 wordt in aanvulling daarop nog bepaald dat
autonome bestuursbevoegdheden niet door de wetgever kunnen worden
overgedragen aan provinciale of gemeentelijke commissies, behoudens in
geval van opheffing van bestaande, of instelling van nieuwe provincies en
gemeenten of bij grenswijziging.
Kiesrecht voor provinciale staten en gemeenteraad
De vereisten voor het actief en passief kiesrecht voor provinciale staten en
de gemeenteraad zijn ingevolge artikel 129 nagenoeg gelijk aan die voor
de Tweede Kamer der Staten-Generaal. Wel dient men voor de
uitoefening van het kiesrecht voor provinciale staten en de gemeenteraad
ingezetene van de desbetreffende provincie, onderscheidenlijk gemeente
te zijn. De zittingsduur van provinciale staten en de gemeenteraad is vier
jaren, behoudens bij de wet te bepalen uitzonderingen.
Ingevolge het vijfde lid bepaalt de wet welke betrekkingen niet gelijktijdig
met het lidmaatschap kunnen worden uitgeoefend. Verder kan de wet
bepalen dat beletselen voor het lidmaatschap voortvloeien uit
verwantschap of huwelijk en dat het verrichten van bij de wet
aangewezen handelingen tot het verlies van het lidmaatschap kan leiden.
Kiesrecht voor niet-Nederlanders
Artikel 130 geeft de wetgever de bevoegdheid het actief en passief
kiesrecht voor de gemeenteraad toe te kennen aan ingezetenen die geen
Nederlander zijn, mits zij ten minste voldoen aan de vereisten die gelden
voor de Nederlandse ingezetenen. In 1985 is de Kieswet aangepast,
waarbij het actief en passief kiesrecht voor de gemeenteraad ook aan
65
niet-Nederlandse ingezetenen is toegekend. Het actief en passief
kiesrecht bij gemeenteraadsverkiezingen voor burgers van de Europese
Unie is tevens gebaseerd op artikel 8A van het Verdrag van Maastricht.
Benoeming commissaris van de koningin en de burgemeester
In artikel 131 is vastgelegd dat de commissaris van de Koning en de
burgemeester bij koninklijk besluit worden benoemd.
Overige voorschriften betreffende provincies en gemeenten
In het eerste lid van artikel 132 is de bevoegdheid van de wetgever
neergelegd om de inrichting van provincies en gemeenten te regelen,
alsmede de samenstelling en bevoegdheid van hun besturen. Op deze
bepaling zijn de Provinciewet en de Gemeentewet gebaseerd. Het tweede
tot en met het vierde lid houden bepalingen in betreffende het
preventieve en het repressieve toezicht. Vernietiging door de centrale
overheid van de besluiten van de besturen van provincies en gemeenten
kan geschieden wegens strijd met het recht of het algemeen belang. Op
grond van het vijfde lid kunnen maatregelen worden getroffen indien de
besturen van provincies en gemeenten hun taken verwaarlozen. Het
zesde lid bevat enkele financiële bepalingen. Ingevolge dit lid is voor de
financiële verhouding tot het Rijk een wettelijke basis vereist. Voor de
provincies is dit onderwerp in de Provinciewet geregeld, voor de
gemeenten in de Financiële-verhoudingswet.
Waterschappen
De waterstaatszorg heeft van oudsher een aparte plaats in onze
gedecentraliseerde bestuursorganisatie gehad. Ook in de Grondwet komt
dit naar voren.
In het eerste lid van artikel 133 is omtrent de opheffing, instelling en
inrichting van waterschappen bepaald dat deze binnen wettelijke regels
in beginsel bij provinciale verordening geschieden.
In het tweede lid wordt voorgeschreven dat de wet naast de verordenende
en andere bevoegdheden van de besturen van waterschappen, de
openbaarheid van hun vergadering moet regelen.
Krachtens het derde lid van artikel 133 regelt de wet het provinciale en
het overige toezicht op de besturen van waterschappen. Tevens bepaalt dit
lid dat de besluiten van de waterschapsbesturen kunnen worden
vernietigd wegens strijd met het recht of het algemeen belang. In 1991 is
de Waterschapswet vastgesteld. Deze bevat onder meer een uitwerking
van artikel 133.
Openbare lichamen voor beroep en bedrijf en andere openbare
lichamen
Artikel 134 geeft enkele voorschriften met betrekking tot openbare
lichamen voor beroep en bedrijf en andere openbare lichamen
(bijvoorbeeld de Nederlandse Orde van Advocaten en de produkt- en
66
bedrijfsschappen). Ingevolge dit artikel kunnen openbare lichamen voor
beroep en bedrijf en andere openbare lichamen bij of krachtens de wet
worden ingesteld en opgeheven. De wet - bij voorbeeld de Wet op de
bedrijfsorganisatie - regelt voorts de taken en de inrichting van deze
openbare lichamen, de samenstelling en bevoegdheid van hun besturen,
alsmede de openbaarheid van hun vergaderingen. Aan de organen van
deze openbare lichamen kunnen verordenende bevoegdheden worden
toegekend. Het toezicht op de organen van deze openbare lichamen dient
bij de wet te worden geregeld. Evenals voor provincies en gemeenten en
waterschappen is het vernietigingsrecht ten aanzien van besluiten van de
besturen van deze openbare lichamen gebonden aan de criteria: strijd
met het recht en strijd met het algemeen belang.
Samenwerking tussen openbare lichamen
De bestuurlijke organisatie van ons land vereist, dat openbare lichamen
voor de vervulling van bepaalde taken moeten kunnen samenwerken.
Artikel 135 biedt de grondslag voor een wettelijke vormgeving aan
verschillende vormen van samenwerking tussen openbare lichamen.
De bepaling ziet niet slechts op gemeenten, maar op alle openbare
lichamen. Voorts wordt met zoveel woorden bepaald, dat daarbij in de
instelling van een nieuw openbaar lichaam kan worden voorzien.
De Wet gemeenschappelijke regelingen bevat de voornaamste van deze
wettelijke regels.
Geschillen tussen openbare lichamen
Artikel 136 regelt het beslechten van geschillen tussen de in hoofdstuk 7
bedoelde openbare lichamen. De geschilbeslechting tussen openbare
lichamen wordt opgedragen aan de Kroon, tenzij zij behoort tot de
competentie van de rechterlijke macht of bij de wet aangewezen
gerechten.
67
HOOFDSTUK 8 Herziening van de Grondwet
Algemeen
Dit slot hoofdstuk van de Grondwet geeft met name aan volgens welke
procedure de Grondwet kan worden gewijzigd.
Procedure van grondwetsherziening
Voor het wijzigen van de Grondwet geldt een uitgebreidere procedure dan
voor het wijzigen van een gewone wet. Evenals een gewone wet komt een
grondwetsherziening tot stand in samenwerking tussen regering en
parlement. De bijzondere elementen die artikel 137 aan de gewone
wetsprocedure toevoegt zijn de volgende:
- een grondwetsherziening wordt tweemaal door de beide kamers van de
Staten-Generaal behandeld. Daartussen worden verkiezingen voor de
Tweede Kamer gehouden.
- de nieuw gekozen Tweede Kamer, alsmede de Eerste Kamer kunnen de
in eerste lezing aanvaarde voorstellen slechts ongewijzigd en met ten
minste twee derden van het aantal uitgebrachte stemmen aannemen.
Splitsingsrecht
Een andere bijzonderheid van de procedure van grondwetsherziening is
het zogenaamde splitsingsrecht. Dit houdt in dat de Tweede Kamer in de
eerste of in de tweede lezing de mogelijkheid heeft om - al dan niet op
voorstel van de regering - een ingediend wetsvoorstel tot
grondwetswijziging in meer wetsvoorstellen te splitsen. Het kan
voorkomen dat in één wetsvoorstel wijzigingen van verschillende
grondwetsartikelen worden voorgesteld die geen direct verband met
elkaar houden. Voorkomen dient dan te worden dat het gehele
herzieningsvoorstel zou worden verworpen, uitsluitend omdat tegen een
enkel op zichzelf staand onderdeel grote bezwaren bestaan. Daarom is
splitsing mogelijk gemaakt. Zij kan in bepaalde gevallen een algemeen
wenselijk geachte wijziging van de Grondwet voor stranding behoeden.
Om te verzekeren dat in tweede lezing in de Tweede Kamer over de
wenselijkheid van splitsing een ruime mate van overeenstemming
aanwezig zal zijn, is bepaald dat een voorstel tot splitsing slechts met ten
minste twee derden van de uitgebrachte stemmen aangenomen kan
worden.
Aanpassingsartikel
Indien een grondwetsherziening uit een reeks afzonderlijke
wetsvoorstellen bestaat, kan verwerping van een of meer voorstellen tot
gevolg hebben dat de gewijzigde en de ongewijzigd gebleven bepalingen
van de Grondwet niet meer goed op elkaar aansluiten. Daarom wordt in
artikel 138 de wetgever bevoegd verklaard om voor de bekrachtiging van
de in tweede lezing aangenomen voorstellen een wet vast te stellen
68
waarbij de ongewijzigd gebleven grondwetsbepalingen en de
aangenomen herzieningsvoorstellen voor zoveel nodig aan elkaar worden
aangepast en de indeling van de Grondwet wordt gewijzigd. Voor een
dergelijke wet zijn ten minste twee derden van het aantal uitgebrachte
stemmen nodig. Het mag hierbij alleen gaan om noodzakelijke
wijzigingen van technische aard. Bij de grondwetsherziening van 1983
zijn vier van zulke aanpassingswetten tot stand gebracht.
Inwerkingtreding en bekendmaking
Artikel 139 bepaalt dat door de Staten-Generaal aangenomen
grondwetswijzigingen die door de Koning zijn bekrachtigd, direct na de
bekendmaking in werking treden. Naast de afzonderlijke
wijzigingswetten wordt bij elke grondwetsherziening de gehele tekst van
de herziene Grondwet bij koninklijk besluit opnieuw bekendgemaakt
(artikel 141).
Algemene overgangsbepaling
Artikel 140 bepaalt dat bestaande wetten en andere regelingen en
besluiten die in strijd zijn met een verandering in de Grondwet,
gehandhaafd blijven, totdat daarvoor overeenkomstig de Grondwet een
voorziening is getroffen, dat wil zeggen totdat ze zijn aangepast of
ingetrokken. Dit is een algemene regel van grondwettelijk
overgangsrecht. Bijzondere regels van overgangsrecht die met concrete
wijzigingen van de Grondwet verband houden, zijn te vinden in de
additionele artikelen.
Verhouding tot het Statuut
Het laatste artikel van de Grondwet bepaalt dat de Grondwet bij de wet
met het Statuut voor het Koninkrijk der Nederlanden in
overeenstemming kan worden gebracht. Aangezien de Grondwet de
bepalingen van het Statuut in acht moet nemen, is voor een dergelijke
aanpassing de gewone wetsprocedure voldoende geacht.
Van deze aanpassingsmogelijkheid is overigens tot dusverre nooit
gebruik gemaakt.
69
Additionele artikelen
De bij de Grondwet behorende additionele artikelen bevatten, anders dan
de Grondwet zelf, bijzondere voorschriften voor een overgangsperiode na
de algehele herziening van de Grondwet in 1983.
Verreweg de meeste van deze artikelen zijn inmiddels komen te
vervallen, aangezien ze zijn uitgewerkt.
Enkele additionele artikelen blijven hun betekenis houden, onder meer
omdat de benodigde wetgeving nog niet tot stand is gekomen (de
artikelen IX en XIX). Deze artikelen zijn in de voorgaande hoofdstukken
aan de orde gekomen bij de grondwetsartikelen waarop zij betrekking
hebben.
70
Tekst, zoals deze luidt na de laatstelijk bij de Rijkswet van
22 juni 2000 (Stb. 294; Publicatieblad van de Nederlandse Antillen 140;
Afkondigingsblad van Aruba (2001) 30), de Rijkswet van 6 oktober 1999
(Stb. 454; Publicatieblad van de Nederlandse Antillen 249;
Afkondigingsblad van Aruba 74), de wet van 7 februari 2002 (Stb. 144),
de wet van 25 februari 1999 (Stb. 133), de wet van 25 februari 1999
(Stb. 134) en de wet van 25 februari 1999 (Stb. 135) daarin aangebrachte
veranderingen. De tekst van de herziene Grondwet is bekendgemaakt in
Stb. 2002, 200.
Zie ook: www.minbzk.nl