O LE FAAVAE O LE MALO TUTOATASI
O SAMOA
SAMOA
Faatulagaina o Aiaiga
VAEGA I
MALO TUTOATASI O SAMOA MA LANA
TULAFONO AUPITO MAUALUGA
1. Igoa ma le faamatalaga
2. O le tulafono Aupito Maualuga
VAEGA II
AIA TATAU FAAVAE
3. Faamatalaina o le Malo
4. Faiga e fai ai le faamamaluina o aia tatau
5. Aia tatau i le ola
6. Aia tatau i le saolotoga tau le tagata
7. Faasaolotoina mai faiga e le tusa ai ma faiga faa-tagata soifua
8. Faasaolotoina mai le faamalosiina e faigaluega
9. Aia tatau i le faamasinoina ma le tonu
10. Aia tatau e uiga i le tulafono tau soligatulafono i le va o le tagata ma le
Malo
2
11. Saolotoga o lotu
12. Aia tatau e uiga i aoaoga tau lotu
13. Aia tatau e uiga i le saolotoga o le tautala, faapotopotoga, faalapotopotoga,
fegasoloai ma le nofomau
14. Aia tatau e uiga i mea totino
15. Saolotoga mai tulafono faailoga tagata
VAEGA III
O LE AO O LE MALO
16. O le Ao o le Malo
17. Soloia
18. Tofiaina o Le Ao o le Malo
19. Vaitaimi i le tofi o le Ao o le Malo
20. O itu e le mafai ona faatagaina i le Ao o le Malo
21. Faamavaega ma le faatulaieseina mai le tofi
22. Totogi o le Ao o le Malo
23. Toesea po o le le mafai ona faia le galuega
24. Aiaiga faapitoa e uiga i le toesea po o le le mafai ona fai le galuega
25. Fono a Sui Tofia
26. Ao o le Malo ia faia laasaga i luga o fautuaga
27. Logoina o le Ao o le Malo
28. Tautoga i le tofi
29. Faamaufaailoga o le Malo
30. Failautusi a le Ao o le Malo
VAEGA IV
O LE PULEGA FAATONU
31. Pulega Faatonu
32. Kapeneta
33. Tuua o le tofi
34. Tautoga tau le tofi
35. Faasoaina o tiute tauave faapitoa i Minisita
3
36. Taloina o le Kapeneta
37. Taualumaga o le Kapeneta
38. O le taimi e faatinoina ai faaiuga a le Kapeneta
39. Fono Faatonu
40. Iloiloga o faaiuga a le Kapeneta e le Fono Faatonu
41. Loia Sili
41A. Faatonu e Faafoeina Moliaga Faaletulafono a le Atunuu
VAEGA V
PALEMENE
42. Palemene
43. Pule e fai ai tulafono
44. Sui Usufono o le Fono Aoao Faitulafono
45. Uiga agavaa mo le avea ma sui usufono
46. Nofoia o le tofi o sui usufono
47. Faaiuga o mataupu e faatatau i le auai e avea o se sui usufono
48. Faatumuina o avanoa
49. Filifilia o le Fofoga Fetalai
50. O le Sui Fofoga Fetalai
51. Failautusi o le Fono Aoao Faitulafono
52. Fonotaga a le Fono Aoao Faitulafono
53. Tulafono Tumau
54. Gagana
55. Taitaifono i le Fono Aoao Faitulafono
56. E faamamaluina taualumaga o le Fono Aoao
57. Aofaiga o sui usufono e mafai ai ona faia se fono
58. Palota
59. Faaulufaleina o tulafono tau faaofi, ma isi mea, i le Fono Aoao Faitulafono
60. Tulafono Tau Faaofi ua i ai le maliega e avea ma Tulafono a le Palemene
61. Tautoga o le loto faamaoni
62. Tulaga aloaia o le Fono Aoao Faitulafono
63. Faatuua ma le faataapeina o le Fono Aoao Faitulafono
64. Faiga palota aoao
4
VAEGA VI
OFISA O FAAMASINOGA
65. Faavae o le Faamasinoga Sili
66. Pulega a Faamasino o le Faamasinoga Sili
67. Tautoga i le tofi
68. Nofoia i le tofi
69. Totogi o Faamasino o le Faamasinoga Sili
70. Sui Faamasino Sli
71. Sui Faamasino o le Faamasinoga Sili
72. Komisi o Galuega tau Faamasinoga
73. Puleaga a le Faamasinoga Sili
74. Faamasinoga Maualalo
75. Faavae o le Faamasinoga o Talosaga
76. Aofai o Faamasino
77. Ia le auai Faamasino i talosaga faasaga ia latou lava faaiuga
78. Tautoga i le tofi
79. Puleaga Aoao a le Faamasinoga o Talosaga
80. Puleaga i mataupu tau le Faavae
81. Puleaga e uiga i aia tatau faavae
82. Faamatalaina o le “faaiuga”
VAEGA VIA
KOMESINA O SULUFAIGA (OMBUDSMAN)
82A. Komesina o Sulufaiga
82E. Galuega Tauave a le Komesina o Sulufaiga
VAEGA VII
AUFAIGALUEGA O GALUEGA A LE MALO
83. Faamatalaina
84. Komisi o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo
85. Taimi i le tofi
5
86. O totogi
87. Galuega a le Komisi
88. Taualumaga ma le Lipoti faale Tausaga
89. Komiti o Talosaga o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo
VAEGA VIII
MEA TAU TUPE
90. Faaputuga tupe a le malo
91. Tulaga faatapulaaina tau lafoga
92. Ala tupe maua a le Malo
93. Tupe totogi atu mai faaputuga tupe a le malo
94. Faasoaina o tupe faaalu
95. Tupe faaalu a o tatali le faasoasoaina o le tupe
96. Tupe faaalu e le i fuafuaina
97. Pule ma Suetusi Aoao
97A. Matafaioi a le Pule ma Suetusi Aoao
98. Tiute o le Pule ma Suetusi Aoao le lipoti atu i le Fono Aoao Faitulafono
99. Vaitaimi i le tofi
99A. Aiaiga o galuega
99E. Isi galuega
99I. Aia tatau e puipuia
99O. Toesea o le Pule ma Suetusi Aoao
99U. Faamavaega a le Pule ma Suetusi Aoao
99F. Aveesea mai le tofi o le Pule ma Suetusi Aoao
VAEGA IX
FANUA MA SUAFA
100. Suafa Matai
101. Eleele i Samoa
102. E le faaliliueseina atu eleele tau le aganuu
103. Faamasinoga o Fanua ma Suafa
104. Matafaga ma eleele e lofia i le tai sua
6
VAEGA X
PULEGA O FAALAVELAVE TUTUPU FAAFUASEI
105. Faaaliga Faasalalau o Faalavelave Tutupu Faafuasei
106. Poloaiga o Faalavelave Tutupu Faafuasei
107. O Poloaiga ia faataotolia i luma o le Fono Aoao Faitulafono
108. Tulaga faatapulaaina e uiga i le taofia
VAEGA XI
TULAGA FAASALALAU MA ITU ESEESE
109. Toe Teuteuina o le Faavae
110. Pulega e faamagalo ai
111. Faamatalaina
112. Tusiga aloaia
113. Faamamaluina
VAEGA XII
SOLOAIGA
114. Tulafono o lo o i ai nei ia faaauau
115. Galuega a le Fono Sili
116. Nofoi i le tofi o Minisita
117. Fono Aoao Faitulafono Muamua
118. Faamasino o lo o i ai nei
119. Laasaga tau le Tulafono o i ai nei
120. Tagata ofisa o i ai nei ia faaauau pea i tofi
121. Tulafono e le i faamamaluina a o lumanai le Aso o le Tutoatasi
122. Faiga e faafetaui ai ma Tulafono o i ai nei
123. Tuuina atu o mea totino
124. Toe Teuteuga tau le Soloaiga i le Faavae
Faamatalaga
7
I LE SUAFA PAIA O LE ATUA, LE E ONA LE
MALOSI UMA LAVA, LE E ALOFA E FAAVAVAU
ONA o le pule aoao i le Lalolagi e i ai lea i le Atua na o Ia, e afio i mea uma lava
ma o le pulega e faaaogaina e tagata o Samoa i totonu o tuaoi na faasinoina
mai i Tulafono a le Atua o se tofi paia tuufaasolo;
ONA ua faaalia e Taitai o Samoa le tatau ona avea Samoa ma Malo Tutoatasi e
faavaeina i luga o talitonuga faa-Kerisiano ma tu ma aganuu a Samoa;
MA ONA o le Fono Faavae, e avea ma sui o tagata o Samoa, ua na faafinagaloina
ia fausia se faavae mo le Malo Tutoatasi o Samoa;
INA UA I AI i le Malo le tatau ona faaaogaina ana pulega ma le pule faataga e ala
atu i sui filifilia o tagata;
INA UA I AI le tatau ona faamautuina i tagata uma o a latou aia tatau faavae;
INA UA I AI le tulaga pulea le faaituau o le Amiotonu e tatau ona matua tausia
atoatoa;
MA INA UA I AI le finagalo autasi o Samoa, o lona tutoatasi ma ana aia tatau, e
tatau ona puipuia ia malu;
O LE MEA LEA o i matou, o tagata o Samoa i la matou Fono Faavae, i lenei aso
luasefulu ma le valu o Oketopa 1960, ua matou faaaogaina nei, faia e avea ma
tulafono ma tuuina ia i matou lenei Faavae.
8
Tupua Tamasese, C.B.E (Fautua)
Malietoa Tanumafili II, C.B.E (Fautua)
Fiame Mataafa Faumuina Mulinu'u II, C.B.E (Prime Minister, M.L.A., Lotofaga)
Tuimaleali'ifano S. II (Tama Aiga)
Anapu Solofa (M.L.A. Safata)
Amo Tausilia L. (M.L.A Aleipata – Itūpā-i-lalo)
Aiono Urima (M.L.A Aana Alofi Nu 1)
Asiata Lagolago (M.L.A Satupaitea, Alataua)
Iuli Veni (M.L.A Anoamaa East)
Ufagalilo Fa'atafa (M.L.A Faasaleleaga Nu 3)
Ulualofaiga Talamaivao V (M.L.A. Vaa-o-Fonoti)
Ulumalautea Papali'i F (M.L.A Vaimauga East)
Usu To'avalu (M.L.A Alataua West)
Faalava'au Galu (M.L.A Samatau/Falelatai)
Fatialofa M. Faimalo (M.L.A Lepa)
Fenunuti Tauafua (M.L.A Lefaga, Faleaseela)
Luamanuvae Eti Alesana (M.L.A. Faasaleleaga No. 1).
Leasi Avaula (M.L.A Gagaifomauga Nu.3)
Leiataua S (M.L.A Aigai le Tai)
Lesatele Rapi (M.L.A Vaisigano Nu.2)
Luafatasaga Su'e Taule'alo (M.L.A. Sagaga-Le Usoga).
Luatua Mata'ese (M.L.A Sagaga-Le-Falefa)
Matai'a Europa (M.L.A Faleata East)
Maposua Seilala (M.L.A Palauli-Le-Falefa)
Papali'i Pesamino (M.L.A Faasaleleaga Nu.2)
Peseta Seko J. S (M.L.A Gagaifomauga Nu.1
Pilia'e Leilua Iuliano (M.L.A Aana Alofi Nu.2)
Pulepule M (M.L.A Anoamaa West)
Saipaia U (M.L.A Aana Alofi Nu.3)
Sagapolutele Posë (M.L.A Aleipata-itūpā-i-luga)
9
Seiuli Tolova'a Iakopo (M.L.A Faleata West)
Seuamuli Etimani (M.L.A Gagaemauga Nu.3)
Soifuä Solia Gese (M.L.A Falealupo)
Tualaulelei M (M.L.A Palauli)
Tuatagaloa Leutele Satele Te'o Simaile (M.L.A. Falealili).
Toomata Lilomaiava T (M.L.A Salega)
Tevaga Paletasala (M.L.A Gagaemauga Nu.1)
Tofaeono Muliaga (M.L.A Vaimauga West)
Toloafa Lafaele (M.L.A Siumu)
Tufuga Fatu Lemana (M.L.A Vaisigano Nu.1)
Tugaga Isa'aka (M.L.A Gagaifomauga Nu.2)
Tuala Tiaina (M.L.A Gagaemauga Nu.2)
Tuatö Poto (M.L.A Palauli West)
Vui Fale (M.L.A Faasaleleaga Nu.4)
G. F. D. Betham (M.L.A Apia)
Hans J. Keil (M.L.A Apia)
F. C. F. Nelson (M.L.A Apia)
Eugene F. Paul (M.L.A Apia)
Leilua P. Plowman (M.L.A Apia)
Ale Pusi (A.S.M. Faleata West)
A'e'au Taulupo'o (A.S.M. Falealupo)
Asiata Tulelei (A.S.M. Satupaitea-Alataua)
Aiolupotea Mana'ia (A.S.M. Alataua West)
Auali'itia Faa'ole'ole (A.S.M. Gagaemauga Nu.1)
Asi Falana'ipupu Ulu Filiva'a (A.S.M. Vaimauga West).
Afamasaga Maua II (A.S.M. Aana Alofi Nu.3)
Auelua Filipo (A.S.M. Lepa)
Auelua Tagoa'i Tufi (A.S.M. Lepa)
One Sofai (A.S.M. Gagaifomauga Nu.3)
Ugapo Tauaneai (A.S.M. Aana Alofi Nu.2)
10
Umaga Pa'u (A.S.M. Aana Alofi Nu.2)
Ulugia Fa'alua (A.S.M. Faleata West)
Fafai Tuivale (A.S.M. Sagaga Le Usoga)
Fata M (A.S.M. Sagaga Le Usoga)
Fonoti Faagalu (A.S.M. Falealili)
Fuimaono Faafete (A.S.M. Falealili)
Faamoe Sasi (A.S.M. Gagaemauga Nu.3)
Fao Isaia (A.S.M. Vaisigano Nu.1)
Fesola'i Pio (A.S.M. Aana Alofi Nu.1)
Faletufuga Asiasi (A.S.M. Faasaleleaga Nu.2)
Fuiono Alefosio (A.S.M. Falealupo)
Fasavalu Faali'i (A.S.M. Salega)
Feiloaivao Pa'u Peter (A.S.M. Aana Alofi Nu.3)
Fiu Tanielu (A.S.M. Gagaifomauga Nu.3)
Faanana Fenika (A.S.M. Satupaitea - Alataua)
Fiso Faamotu L (A.S.M. Lotofaga)
Faiumu A (A.S.M. Palauli West)
FisoFusi (A.S.M. Palauli)
Fui Eli Seuamuli (A.S.M. Gagaifomauga Nu.2)
Fuataga Penita (A.S.M. Aleipata-Itūpā-i-luga)
Faoasau Ausage (A.S.M. Vaimauga East)
Fui Tauaivale (A.S.M. Lefaga Faleaseela)
Faolotoi M (A.S.M. Lepa)
Faliuila T (A.S.M. Aleipata-Itūpā-i-lalo)
Gasü Taatua (A.S.M. Satupaitea - Alataua)
Leleua Peni (A.S.M. Faleata East)
Leapai Sefo (A.S.M. Sagaga Le Usoga)
Leota Iakopo (Gagaemauga Nu.3)
Leaupepe Aifualaau (A.S.M. Aana Alofi Nu.1)
Leiataua Pöai (A.S.M. Aigai le Tai)
11
Levaa Fofoa (A.S.M. Aigai le Tai)
Li'omatefili T (A.S.M. Siumu)
Leausa Foe (A.S.M. Vaa o Fonoti)
Leota Leauma (A.S.M. Anoamaa West)
Luafalealo Pesa (A.S.M. Anoamaa West)
Lavea Lalä S (A.S.M. Gagaifomauga Nu.1)
Lealuga Vaaiga (A.S.M. Vaisigano Nu.2)
Lagaaia Faamaga (A.S.M. Palauli)
Leiataatimu P (A.S.M. Sagaga Le Falefa)
Luatuanuu Tolai (A.S.M. Sagaga Le Falefa)
Lauago M. Tofu (A.S.M. Gagaemauga Nu.2)
LeniuFanene (A.S.M. Vaimauga West)
A. Le – Mamea Matatumua, O.B.E. (A.S.M. Lefaga - Faleaseela).
Moeono Alai'a K (A.S.M. Anoama'a East).
Moala Maugatai Limutau Asueru (A.S.M. Anoama'a East).
Magele Tagaileono Ate (A.S.M. Faasaleleaga Nu.1)
Matai'a Tavale (A.S.M. Gagaemauga Nu.3)
Masoe Pele (A.S.M. Vaisigano Nu.1)
Mata'ūtia Ueni (A.S.M. Palauli Le Falefa)
Matalë Tuugafala (A.S.M. Palauli West)
Malaitai Lautaimi (A.S.M. Gagaifomauga Nu.2)
Mata'ūtia Fetaui (A.S.M. Aleipata-Itūpā-i-Lalo)
Matai’a Si’utaulalova’a (A.S.M. Faleata West)
Mano Togamau (A.S.M. Siumu)
Moalele Mau'afu (A.S.M. Faasaleleaga Nu.2)
Mata'u Fiaali'i (A.S.M. Vaisigano Nu.2)
Mauisii Sefo (A.S.M. Palauli Le Falefa)
Muagututi'a Tautau (A.S.M. Lotofaga)
Matafeo Siatiu (A.S.M. Faasaleleaga Nu.4)
Mulitalo Faleniu (A.S.M. Faasaleleaga Nu.4)
12
Nonoa Aleli F (A.S.M. Anoamaa East)
Polataivao Luni (A.S.M. Gagaifomauga Nu.3)
Paitomaleifi Siaki (A.S.M. Falealili)
Pini F (A.S.M. Faasaleleaga Nu.3)
Pa'uTitö (A.S.M. Samatau/Falelatai)
Peseta Tavai (A.S.M. Faasaleleaga Nu.4)
Soalaupule Sale (A.S.M. Safata)
Seumanu Saleilua (A.S.M. Faasaleleaga Nu.1)
Savusa Faavela (A.S.M. Vaa o Fonoti)
Segi Lafa (A.S.M. Faasaleleaga Nu.3)
Solia Sikuka (A.S.M. Falealupo)
Seinafolava Sofara (A.S.M. Lotofaga)
Safuneituuga Meatuai (A.S.M. Gagaifomauga Nu.2)
Semau Peleseuma (A.S.M. Gagaemauga Nu.2)
Seuala Meauli (A.S.M. Aleipata-Itūpā-i-Luga)
Saumalu Tui (A.S.M. Aleipata-Itūpā-i-Luga)
Taala Ioelu (A.S.M. Faleata East)
Taimalie Meapelo (A.S.M. Aana Alofi Nu.2)
Tuiä Iosefa (A.S.M. Safata)
Tofilau Moeloa (A.S.M. Faasaleleaga Nu.1)
Tapu Atonio Fidow (A.S.M. Vaisigano Nu.1)
Tapusoa Peni II (A.S.M. Gagaifomauga Nu.1)
Tapuaï Kuka (A.S.M. Salega)
To'ala Mulifusi (A.S.M. Palauli Le Falefa)
Tuai'aufa'i Fuifui (A.S.M. Alataua West)
Tuala Osooso (A.S.M. Gagaemauga Nu.1)
Tofa Peleti (A.S.M. Faasaleleaga Nu.3)
Telea Fasi (A.S.M. Sagaga Le Falefa)
Tauvalaau Lua (A.S.M. AanaAlofi Nu.3)
Tuala Siaki (A.S.M. Lefaga/Faleaseela)
13
Tataivaatele Ioane (A.S.M. Aleipata-Itūpā-i-Lalo)
Tuaautoto'a Iefata (A.S.M. Aana Alofi Nu.1)
Taupaü Semu (A.S.M. Aigai le Tai)
Tuimalatü Suli (A.S.M. Vaa o Fonoti)
Tagaloa Tuala Siaosi (A.S.M. Anoamaa West)
Tuilagi Pa'ö (A.S.M. Faasaleleaga Nu.2)
Timu Kolio (A.S.M. Gagaifomauga Nu.1)
Tuisalega E (A.S.M. Salega)
Tanuvasa Taotafa (A.S.M. Alataua West)
Toluono Lama (A.S.M. Palauli)
Tuala Milo (A.S.M. Gagaemauga Nu.1)
Tevaga Matafä (A.S.M. Gagaemauga Nu.2)
Toomalatai Fiso (A.S.M. Vaimauga West)
Tuiletufuga Taualai (A.S.M. Vaimauga West)
Tuli'aupupu Muliaga S (A.S.M.Vaimauga East)
Vaitagutu S (A.S.M. Faleata East)
W. F. Betham (A.E.M. Apia)
O. R. Crichton (A.E.M. Apia)
A. M. Gurau (A.E.M. Apia)
14
VAEGA I
MALO TUTOATASI O SAMOA MA
LANA TULAFONO AUPITO MAUALUGA
1. Igoa ma le faamatalaga:
(1) O le Atunuu Tutoatasi o Samoa (o le a taua e amata atu nei o Samoa) o
le a avea ma atunuu saoloto ma le pulea e ia lava.
(2) O Samoa o le a aofia ai motu o Upolu, Savaii, Manono ma Apolima i
le Vasa Pasefika i Saute, faatasi ai ma isi motu uma e tuaoi ai ma o lo o
taatitia i le va o le 13 ma le 15 tikeri o le latitu i saute, ma le 171 ma le
173 tikeri o le logitu i sisifo o Kerenise.
(E tusa ai ma le fuaiupu (2) ia tagai foi i le Tulafono o Sami o le Atunuu
1971, ma le Mataupu 43.)
2. O le Tulafono Aupito Maualuga:
(1) O lenei Faavae o le a avea ma tulafono aupito maualuga o Samoa.
(2) So o se tulafono o lo o i ai nei ma so o se tulafono e pasia ina ua tuanai
le aso o le faamamaluina o lenei Faavae, e le talafeagai ma lenei
Faavae o le a, i itu uma e le talafeagai ai le aoga.
(E tusa ma le faamamaluina o le Faavae, tagai i le Mataupu 113)
15
VAEGA II
AIA TATAU FAAVAE
3. Faamatalaina o le Malo:
I lenei Vaega, seia vagana ua ese le aano e manaomia, “o le Malo” e aofia ai
le Ao o le Malo, Kapeneta, Palemene ma pulega uma tau le atunuu ma isi
pulega ua faatuina e tusa ma so o se tulafono.
4. Faiga e fai ai le faamamaluina o aia tatau:
(1) E mafai e so o se tagata ona talosaga i le Faamasinoga Sili
taualumaga tatau ina ia faamamaluina aia tatau e pei ona tuuina atu e
tusa ma aiaiga o lenei Vaega.
(2) O le a i le Faamasinoga Sili le pule e faia ai poloaiga uma e pei ona o le
a tusa ma tatau ai ina ia maua mo le tagata na talosaga mai le
faafiafiaina i so o se tasi o aia tatau e pei ona tuuina atu e tusa ma
aiaiga o lenei Vaega.
5. Aia tatau i le ola:
(1) E leai se tagata o le a aveesea lona ola ma le faamoemoeina, vagana o
le faataunuuina o se faaiuga a le faamasinoga, talu ai le faamaonia o le
solitulafono i se soliga-tulafono ua aiaia mai ai lenei faasalaga e le
Tulafono.
(2) O le aveesea o le ola o le a le mafaufauina faapea ua faaooina atu ae
teena ai o aiaiga o lenei Mataupu pe a faapea ua mafua i le faaaogaina
o le malosi i sea tulaga e oo atu i ai ma itu e pei ona faamatalaina mai
e le tulafono ma e pei ona alagatatau ai:
(a) i le puipuiga o so o se tagata mai se laasaga malosi; po o
(e) ina ia avea ma mea e mafai ai ona saisaitia po o le taofia o se
tagata mai le sola ese, pe afai o le tagata lea ua saisaitia po o le
sola ese ua talitonuina lava i ala tatau o lo o i ai se fana; po o
(i) mo le itu i le taofia o se faapisapisao, fouvalega e faaaoga ai
auupega po o se fouvale i luga o se vaa.
i
16
6. Aia tatau i le saolotoga tau le tagata:
(1) E leai se tagata o le a aveesea lona saolotoga tau ia lava (alii po o
tamaitai) vagana ua tusa ai ma le tulafono.
(2) Pe a oo ina toai se tagi i le Faamasinoga Sili e faapea ua taofia se
tagata e le tusa ai ma le tulafono, o le a iloiloina e le Faamasinoga le
tagi ma, e seiloga ua faamalieina o lea taofia ua tusa ma le tulafono, o
le a poloaiina lea tagata ina ia aumaia i luma o le Faamasinoga ma o le
a tatalaina atu o ia.
(3) O tagata taitoatasi uma e saisaitia o le a logoina loa lava i ala na mafua
ai lona saisaitia ma e faapea foi i so o se moliga faasaga ia te ia ma o le
a faatagaina atu ina ia felogonai ma se loia na te filifilia i lona lava
malie e aunoa ma le faatuai.
(4) So o se tagata o ia lea ua saisaitia po ua taofia i se tasi lava faiga e ese
ai o le a tatau lava ona tuuina atu i luma o se Faamasino o le
Faamasinoga Sili, se tasi lava alii ofisa faale-faamasinoga, le Resitara o
le Faaamasinoga Sili po o so o se Faamasinoga maualalo e faamaonia
mai lea taimi i lea taimi i se tusi mo lea itu e le Resitara o le
Faamasinoga Sili (ua taua mulimuli ane i inei i le tulaga soofaatasi e
avea o “alii ofisa e auina atu tagata ua molia i se nofoaga puipuia”) i
totonu o se vaitaimi e luasefulu-fa itula (ae le aofia ai le vaitaimi o so o
se faigamalaga e tatau ai), ma e leai se tagata faapena o le a tatau ona
taofia e sili atu i lo lea vaitaimi e aunoa ma le pule faatagaina a se tasi
o alii ofisa e auina atu tagata ua molia i se nofoaga puipuia.
7. Faasaolotoina mai faiga e le tusa ai ma faiga faa-tagata soifua:
E leai se tagata o le a tatau ona faataugaina po o le faia i ai faiga e le tusa ai
ma faiga faa-tagata soifua po o le faiga e faalumaina ai po o le faasalaina.
8. Faasaolotoina mai le faamalosiina e faigaluega:
(1) E leai se tagata o le a manaomia ina ia faamalosia po o le uunaiina ia
faigaluega.
(2) Mo faatatauga o lenei Mataupu, o le fuaitau “faamalosia po o le
uunaiina ia faigaluega” o le a le aofia ai:
(a) so o se galuega e manaomia ia faia e faataunuuina ai se
faasalaga a se faamasinoga; po o
17
(e) so o se galuega faa-fitafita po o, le itu e uiga i e e faatui-ese ona o
le loto fuatiaifo, galuega e tatau ona faia ma le malie i ai a e le o
galuega faa-fitafita faia faamalosi; po o
(i) so o se galuega e faia ma le malie i ai ona o se mea faafuasei po o
se mala e ono pagatia ai le soifua po o le sologa manuia o se
vaega o tagata; po o
(o) so se galuega po o se tautua ua manaomia e le aganuu faa-
Samoa po o lea tautua e avea o se vaega o itu e masani ai i mea
tau le nuu.
9. Aia tatau i le faamasinoina ma le tonu:
(1) I le fua faatatauina o aia tatau a le tagata i lo la va ma le tasi tagata
faapea tiute tauave po o se isi moliga e faasaga ia te ia ona o se
soligatulafono, ua tofusia tagata taitoatasi uma ma le tulaga tatau e
faafofogaina ai ma le faalauaitele i totonu o se taimi e fuafuaina tatau
e se faamasinoga tutoatasi ma le le faaituau na faatuina e le tulafono.
O le a faaalia i le tulaga faalauaitele le iuga a le faamasinoga, peitai, o
le a mafai ona le auai le au tusitala o nusipepa ma le au faalogologo i
le faamasinoga atoa po o se vaega mo le lelei o tagata, sologa lelei o
tagata uma po o le saogalemu o le atunuu, o itu foi e manaomia ai le
puipuia o le lelei o tamaiti po o le soifuaga faapitoa o e auai e
manaomia faapea, po o le oo atu lava i le tulaga tatau e fia tausisia i le
taofi o le faamasinoga i itu faapitoa e avea ai le faalauaiteleina ma ala
e tolofia ai itu tau le faamasinoga tonu.
(2) E leai se mea i le fuaiupu (1) o le a faaleaogaina ai so o se tulafono ona
o le mafuaaga faapea na ona tuu atu ai i se faamasinoga, Minisita po o
se tasi pulega le pule e fua faatatau ai mataupu e laga i le tausiga o se
tulafono, e aafia ai po o e ono aafia ai aia tatau a le tagata i lo la va ma
le isi tagata.
(3) O tagata taitoatasi uma e molia i se soligatulafono o le a taua faapea e
le agasala seia vagana ua faamaonia ua solitulafono e tusa ai ma le
tulafono.
(4) O tagata taitoatasi uma e molia i se soligatulafono e i ai aia tatau ia i se
tulaga aupito maualalo:
18
(a) ia logoina loa lava, i se gagana na te malamalama ai ma i se
tulaga auiliili i le ituaiga ma le mafuaaga o le moliga faasaga ia
te ia;
(e) ia lava le taimi ma ala o le fesoasoani mo le tapenaina o lona
puipuiga;
(i) ia puipuia o ia e ia lava (alii po o tamaitai) po o le ui atu i se
fesoasoani tau tulafono mai lana, (alii po o tamaitai) lava
filifiliga ma, afai e le lava sana tupe e totogi ai se fesoasoani
faale-tulafono, ia tuu atu lea e aunoa ma se totogi pe afai e
faapea ona manao ai le faamasinoga;
(o) ia fesiligia po ua fesiligia molimau faasaga ia te ia ma ia maua
ma fesiligia ni ana molimau i lalo o tuutuuga tutusa e pei o
molimau faasaga ia te ia;
(u) ia na maua le fesoasoani saoloto a se faamatalaupu pe afai na te
le malamalama po o le tautala i le gagana e faaaogaina i le
faamasinoga.
(5) E leai se tagata ua molia i so o se solitulafono o le a faamalosia ia avea
ma molimau faasaga ia te ia lava (alii po o tamaitai).
10. Aia tatau e uiga i le tulafono tau soligatulafono i le va o le tagata
ma le Malo:
(1) E leai se tagata o le a faasalaina i se soligatulafono e ese ai i lo se
soligatulafono ua faaalia e tulafono.
(2) E leai se tagata o le a nofosala i so o se soligatulafono talu ai ona o se
mea sa faia po o le le faia ae sa le o se mea e faavaeina ai se
soligatulafono i le taimi na faia ai; o le a leai foi se faasalaga e silia ona
mamafa o le a tuu atu i ai i lo le faasalaga na faaaogaina i le taimi na
faia ai lea soligatulafono.
(3) E leai se tagata na faamasinoina mo so o se solitulafono, o le a toe
faamasinoina mo lena solitulafono pe a uma ona faamaonia ua
solitulafono po o le talafuaina, vagana:
(a) ona o se itu o le a toe faia ai le faamasinoga ina ua poloaiina pe
faia e se Faamasinoga po o le faamasino o lo o faaaogaina ai se
pulega e maualuga ae i lo lena na talafua ai po le faamaonia na
solitulafono ai lena tagata; po o
19
(e) i le itu i se faamaoniga ua solitulafono ua faaulufaleina i se
faamasinoga e faia e se Faamasino po o Faamasino o le
Faamasinoga Sili, lea na poloaiina ai e se Faamasino o lena
Faamasinoga ina ia toe faia le faamasinoga ona o se talosaga na
faia i totonu o aso e sefulu ma le fa o lena faamaoniga o le
solitulafono.
11. Saolotoga o lotu:
(1) E i ai i tagata taitoatasi uma le aia tatau i le saolotoga o mafaufauga,
loto fuatiaifo ma lotu; e aofia i lenei aia tatau le saolotoga na te suia ai
lana, (alii po o tamaitai) lotu po o le talitonuga ma le saolotoga pe na o
ia po o le auai faatasi ma nisi, ma o le itu i le tulaga faalauaitele po o le
faasino ia te ia lava (alii po o tamaitai) ia faamalamalamaina ma talai
lana, (alii po o tamaitai) lotu po o le talitonuga i tapuaiga, aoaoga,
tapuaiga ma le tausisi i ai.
(2) E leai se mea i le fuaiupu (1) o le a aafia ai le faagaoioiina o so o se
tulafono o i ai nei po o le taofia ai o le Malo mai le faia o so o se
tulafono pe afai o lena tulafono o lo o i ai nei po o le Tulafono ua
faapea ona faia e tuuina atu ai o taofiofiga tatau i le faaaogaina o le aia
tatau na tuuina atu e tusa ma aiaiga o lena fuaiupu mo le saogalemu o
le atunuu po o le nofo filemu o tagata uma, soifua maloloina po o
amio lelei, po o mo le puipuia o aia tatau ma le saolotoga o isi tagata,
e aofia ai a latou aia tatau ma le saolotoga e faamamaluina ai ma faia
la latou lotu e aunoa ma le soona aia fua i ai o tagata o nisi lotu.
12. Aia tatau e uiga i aoaoga tau lotu:
(1) E leai se tagata e aoga i so o se aoga o le a manaomia ina ia aoaoina i
mataupu faale-lotu po o le auai i so o se sauniga faale-lotu, po o le i ai
i tapuaiga faale-lotu, pe afai o lena aoaoga, sauniga po o tapuaiga e
faasino i se lotu e ese ai mai lana, (alii po o tamaitai) lotu.
(2) O faapotopotoga tau lotu taitasi uma po o le ituaiga lotu o le a maua
le aia tatau e faatuina ai ma tausia aoga latou te filifilia e i latou lava
ma ia faia ai i ia aoga o aoaoga faale-lotu mo tagata aoga o lena
faapotopotoga po o le ituaiga lotu.
20
(3) E leai se mea i le fuaiupu (2) o le a taofia ai le Malo mai le faia o so o
se tulafono e manaomia ai le asiasiga o aoga ma le faataotolia ai o
tulaga tau aoga e tusa ai ma tulaga aoao i Samoa.
13. Aia tatau e uiga i le saolotoga o le tautala, faapotopotoga,
faalapotopotoga, fegasoloai ma le nofomau:
(1) O tagatanuu o Samoa uma o le a i ai le aia tatau:
(a) i le saolotoga o le tautala ma le faaaliga o taofi;
(e) ia faapotopoto ma le toafilemu ma e aunoa ma ni auupega;
(i) ia faatuina ni faalapotopotoga ma ni faapotopotoga soo-faatasi;
ma
(o) ia fegasoloai ma le saoloto ia Samoa ma nonofo i so o se vaega o
le atunuu.
(2) E leai se mea i le faafuaiupu (a) o le fuaiupu (1) o le a aafia ai le
faagaoioiina o so o se tulafono o lo o i ai nei pe taofia ai le Malo mai le
faia o so o se tulafono i so o se itu e avea ai le tuuina atu e lena
tulafono o lo o i ai nei po o le Tulafono ua faapea ona faia o taofiofiga
tatau i le faaaogaina o le aia tatau na tuuina e tusa ma aiaiga o lena
faafuaiupu e tau atu i le saogalemu o le atunuu, sootaga faauo ma isi
atunuu, po o le nofo filemu o tagata uma po o amio lelei, mo le
puipuiga o Tulaga aloaia o le Fono Aoao Faitulafono, mo le taofiga o
le faaalia o faamatalaga na maua i se ala e le fia faalauaiteleina po o
ona o le taofia o amioga faale-migao i le faamasinoga, amioga
tauvalea po o le faaoso o so o se soligatulafono.
(3) E leai se mea i faafuaiupu (e) po o le (i) o le fuaiupu (1) o le a aafia ai
le faagaoioiina o so o se tulafono o lo o i ai nei po o le taofia ai o le
Malo mai le faiga o so o se tulafono i so o se itu e tuu atu ai e lena
tulafono o lo o i ai nei po o le Tulafono ua faapea ona faia o taofiofiga
tatau i le faaaogaina o le isi po o itu uma o le aia tatau na tuuina atu e
tusa ma aiaiga o na faafuaiupu mo le lelei o le saogalemu o le atunuu
po o le nofo filemu o tagata uma, soifua maloloina po o amioga lelei.
(4) E leai se mea i le faafuaiupu (o) o le fuaiupu (1) o le a aafia ai le
faagaoioiina o so o se tulafono o lo o i ai nei, po o le taofia ai o le Malo
mai le faiga o so o se tulafono i itu uma e tuuina atu ai e lena tulafono
o lo o i ai nei po o le tulafono ua faapea ona faia o taofiofiga tatau i le
21
faaaogaina o le aia tatau ua tuuina atu e aiaiga o lena faafuaiupu mo
le lelei o le saogalemu o le atunuu, o le sologa lelei o le itu tau
tamaoaiga o Samoa, po o le nofo filemu o tagata uma, soifua
maloloina po o le uiga lelei mo tagata, mo le taofiofia o tagata
mafaufau vaivai (mai valea), mo le puipuia o so o se solitulafono, mo
le saisaitia faa-pagota ma le faamasinoina o tagata ua molia i ni
solitulafono, po o mo le faasalaina o tagata solitulafono.
14. Aia tatau e uiga i mea totino:
(1) E leai se mea totino, o na mea o le a avea ma le faamalosi, ma e leai se
aia tatau po o le tau i ai o le a maua faamalosi seia vagana ona ua tusa
ma se tulafono, o sea tulafono, ia te ia lava po o le faitauina faatasi ma
so o se isi tulafono:
(a) e manaomia ai le totogiina i totonu o se taimi tatau ia lava o se
taui mo le aveina o ia mea;
(e) e tuuina atu ai i so o se tagata ua talosagaina sea taui se aia tatau
e oo atu ai i le Faamasinoga Sili, mo le fuafuaina o lona aia i le
mea totino ma le aofaiga o le taui; ma
(i) e tuuina atu ai i so o se vaega e auai i taualumaga i le
Faamasinoga Sili e uiga i sea talosaga o aia tutusa o le talosaga e
pei ona tuuina atu faasalalau i vaega e auai i taualumaga tau le
va o le tasi tagata ma le isi i lena Faamasinoga o lo o galue e avea
ai o se faamasinoga e i ai le puleaga.
(2) E leai se mea i lenei Mataupu o le a faauigaina faapea e aafia ai so o se
tulafono aoao:
(a) mo le faaooina atu po o le faataunuuina o so o se lafoga, tupe e
totogiina i lea vaitaimi ma lea vaitaimi po o tiute; pe
(e) mo le faaooina atu o faasalaga po o le faoa o ni mea mo le solia o
le tulafono i lalo o le faiga faale-va o le tasi tagata ma le isi po ina
ua faamaonia le moliga i se solitulafono; po o
(i) le itu e uiga i lisi, mau totogi, pepa o le faatau po o nisi aia tatau
po o itu e ao ina faataunuuina e laga mai osiga feagaiga; po o
(o) itu e uiga i le tuuina atu ma le pulea o se fale, fanua po o nisi
mea a tagata ua faamasinoina ua pau i se pisinisi po o se tasi itu
ua faaalia ai le silia o aitalafu i lo tupe maua, o tama meamea po
22
o tagata ua mafatia i se tulaga e faaono le mafai ai tau le tino po
o le mafaufau, o tagata ua maliliu ma kamupani, o nisi
faalapotopotoga ma sosaiete e lei faafesootai faatasi o lo o
faagasolo atu i le faataapeina; po o
(u) le itu e uiga i le faataunuuina o faaiuga po o poloaiga a
faamasinoga; po o
(f) le aiaia mo le aveina o fale, fanua po o nisi mea ua i ai i se tulaga
e faatupu faalavelave pe pagatia ai le soifua maloloina o tagata
soifua, laau po o manu; po o
(g) itu e uiga i mea tausia ma tausi mavaega; po o
(l) itu e uiga i le faatapulaaina o tagi; po o
(m) itu e uiga i fale, fanua ma isi mea ua tuuina atu
faalapotopotoga ua faavaeina e tusa ma le tulafono; po o
(n) itu e uiga i le faaaogaina mo se vaitaimi o se fanua, fale po o isi
mea mo faatatauga o so o se suega, suesuega po o se sailiga o se
mataupu; po o
(p) le aiaia mo le faiga o galuega i le eleele mo le faamoemoe i le
taofia o mea e maua ai vai.
[O le faoa ese o meatotino e le tusa ai ma le tulafono i Samoa; tagai i le
fuaiupu 16 o le Tulafono o le Faaliliuina o Fanua Faale-Aganuu 1965,
faafuaiupu 51 ma le 87 o le Tulafono o Fanua 1959, ma le fuaiupu 362 o le
Tulafono a Samoa 1921 (N.Z.).]
15. Saolotoga mai tulafono faailoga tagata:
(1) E tutusa tagata uma i luma o le tulafono ma e tofu tatau ona maua le
puipuiga tutusa i lalo o le tulafono.
(2) Vagana ai e pei ona faatagaina manino e lenei Faavae, e leai se
tulafono ma e leai se gaoioiga a le Malo tau le pulega faatonu po o le
tausiga o le a, po o lona faamatalaina manino ai pe faatino mai ai se
mafatiaga o so o se tagata po o ni tagata i so o se itu e le mafai ai po o
le faasaina po o le tuuina atu i so o se tagata po o ni tagata so o se
tulaga aloaia po o le tulaga taugamalie ona o le avea ma mafuaaga
lona tupuaga, tane pe se fafine, gagana, lotu, taofi tau upu fai o malo
po o se isi lava taofi, mafuaaga faale-vafealoai, nuu na fanau ai, tulaga
faale-aiga, po o nisi lava o ia mea.
i
23
(3) E leai se mea i lenei Mataupu o le a:
(a) taofia ai le tusia o tulaga agavaa mo le aufaigaluega a le malo o
Samoa po o galuega a se kamupani ua faatuina tonu e tusa ma le
tulafono; po o le
(e) taofia ai o le faia o so o se aiaiga mo le puipuiga po o le
faagasologa i luma o fafine po o tamaiti po o le vasega o tagata
ua telegese le gasologa i luma o lo latou tulaga tau le vafealoai
po o le aoaoina.
(4) E leai se mea i lenei Mataupu o le a aafia ai le faatinoina o se tulafono
o i ai nei po o le tausiga e le Malo o so o se faiga tau le pulega faatonu
po o le tausiga e faamamaluina i le Aso o le Tutoatasi:
SEIA VAGANA UA FAAPEA o le a faatonuina e le Malo lana faiga
agai i le toe aveesea o so o se itu e le mafai ai po o se taofiofiga na
faaoo atu ona o so o se mafuaaga ua taua i le fuaiupu (2) ma so o se
tulaga aloaia po o le taugamalie na faaoo atu ona o so o se tasi o na
mafuaaga.
24
VAEGA III
O LE AO O LE MALO
16. O le Ao o le Malo:
O le a i ai se Ao o le Malo o Samoa o le a taua O le Ao o le Malo.
17. Soloia e le fuaiupu (5).
(Ua soloia le Mataupu 17 e tusa ai ma le fuaiupu (5) i le tuumalo o Malietoa
Tanumafili II i le aso sefulutasi o Me 2007).
18. Tofiaina o Le Ao o le Malo:
(1) O Le Ao o le Malo, o le a tofia e le Fono Aoao Faitulafono, i le faia i
luga o le fautuaga a le vaega faaupufai po o ni vaega faaupufai o
pulea le Malo.
(2) O le a le tauagavaaina se tasi ina ia tofia i le tofi o le Ao o le Malo:
(a) pe afai e le o ia o se tasi e tauagavaaina ina ia tofia e avea ma se
Sui Usufono o le Palemene; po o
(e) afai e le ia te ia nisi uiga agavaa e pei ona o le a fuafua-tatauina e
le Fono Aoao Faitulafono mai lea vaitaimi i lea vaitaimi i se
iugafono; po o
(i) afai na faatulaieseina o ia talu ai mai le Tofi o le Ao o le Malo e
tusa ma aiaiga o le fuaiupu (2) o le Mataupu 21.
(3) O le aloaia faamaoni o le tofiga o le Ao o le Malo o le a le mafai ona
fesiligia i so o se Faamasinoga.
(4) I totonu o le 60 aso a o lumanai ai le faamutaina o le vaitaimi o le
tofiga o Le Ao o le Malo po o i se taimi vave lava e mafai ai ona
faatino pe afai ua i ai o se avanoa i le tofi o Le Ao o le Malo, o le vaega
faaupufai po o vaega faaupufai o pulea le Malo, o le a tuuina atu i le
Fofoga Fetalai o se Faasilasilaga tusitusia, e fautuaina ai le suafa o se
tagata e toatasi (1) e ao ona tofia e avea ma Ao o le Malo.
(5) E tatau i le Fofoga Fetalai, i se taimi vave lava e mafai ai, i le maea ai
ona ia taulimaina le Faasilasilaga:
(a) pe afai o lo o usuia le fono a le Fono Aoao Faitulafono, ona
faataatia le Faasilasilaga i luma o le Fono Aoao Faitulafono, e
tofia ai Le Ao o le Malo; po o
25
(e) pe afai e le o usuia se fonotaga a le Fono Aoao Faitulafono, ona
faatulaga se aso mo se fonotaga a le Fono Aoao Faitulafono e
tofia ai Le Ao o le Malo.
(6) O le a tuuina atu ma sainia e le Fofoga Fetalai le tusi faapoloaiga o le
tofiga o Le Ao o le Malo.
19. Vaitaimi i le tofi o le Ao o le Malo:
(1) Afai ua tusa ai ma aiaiga o le Mataupu 21, o le a umia le tofi o le Ao o
le Malo mo se vaitaimi e lima tausaga mai le aso na ia tagofia ai
galuega o lena tofi:
AE AFAI E FAAPEA, e ui lava ina o le vaitaimi na ia i ai i le tofi ua
uma, o le a ia faaauau pea ona umia le tofi seia tulai le e sui ia te ia i le
tagofia o galuega o lona tofi pe mo se vaitaimi puupuu e tolu masina,
so o se vaitaimi lava e silia ona puupuu.
(2) O se tagata na te umia, pe sa na umia le tofi e avea ai ma Ao o le Malo,
pe afai ua tusa ai ma aiaiga o lenei Faavae, o le a mafai ona avanoa mo
le toe tofia i lena tofi.
(3) Afai o se avanoa i le tofi o Le Ao o le Malo, na mafua ona o le
tuumalo, faamavae po o le faatulaieseina o Le Ao o le Malo po o ina
ua faamutaina le vaitaimi o lona tofiga, o le a faaaogā le Mataupu 18
ma o le tagata ua tofia e avea ma Ao o le Malo, e umia le tofi mo se
vaitaimi e lima (5) tausaga mai le aso na faatautoina ai i lona tofiga.
20. O itu e le mafai ona faatagaina i le Ao o le Malo:
O le a le umia e le Ao o le Malo se tasi tofi e totogiina ai po o se isi lava
tulaga e tauaveina ai le aia tatau i se taui i tupe mo le faiga o ia galuega, po
o le faigaluega i so o se galuega mo se taui e ese ai i lo tiute tau lona tofi; ae
leai se mea i lenei fuaiupu o le a taofia ai o ia mai le umia o le pule i so o se
laueleele tau le aganuu, mai le umia o se eleele e umia saoloto po o se tasi
mea totino po o le tuuina atu i so o se auala o mea e maua mai so o se eleele
tau le aganuu po o le umia saoloto.
21. Faamavaega ma le faatulaieseina mai le tofi:
(1) E mafai e le Ao o le Malo ona faamavae mai lona tofi i se tusi na te
sainia, ma faatuatusi i le Palemia, o ia lea o le a na logoina le Fofoga
Fetalai o le Fono Aoao Faitulafono e uiga i lena faamavaega.
26
(2) E mafai ona faatulaieseina le Ao o le Malo mai le tofi e le Fono Aoao
Faitulafono e avea ma mafuaaga le amio le taupulea po o ona o le tino
po o le mafaufau ua vaivai.
(3) E leai se fuafuaga faatu mo le faatulaieseina o le Ao o le Malo mai le
tofi e tusa ma aiaiga o le fuaiupu (2) o le a faatinoina seiloga:
(a) o se faaaliga o se lafo faatu o lo o faaalia ai mafuaaga o le
faatulaieseina ua faatuina mai i se auala tusia ma sainia ia le itiiti
le tasi-vaefa o le aofaiga atoa o Sui Usufono o le Palemene (e
aofia ai tulaga avanoa);
(e) o se vaitaimi ia le itiiti i le sefulu ma le fa aso e mavae i le va o
lena faaaliga ma le felafolafoaiga o le lafo faatu; ma
(i) o le lafo faatu ua ioe i ai ia le itiiti le lua-vaetolu o le aofaiga atoa
o Sui Usufono o le Palemene (e aofia ai tulaga avanoa).
(4) O se iugafono ua faamaonia e tusa ma aiaiga o le fuaiupu (3) o le a
faatinoina i le faatulaieseina o le Ao o le Malo mai lona tofi e amata
mai le aso lea na faamaonia ai le iugafono.
22. Totogi o le Ao o le Malo:
O le totogi o le Ao o le Malo o le a fua faatatauina e se Tulafono ma o le a
totogiina mai le Faaputuga Tupe i le Ofisa o Tupe, ma o lena totogi o le a le
faaitiitia i le vaitaimi e i ai i le tofi o le Ao o le Malo, vagana ona ua avea o
se vaega o se faaitiitiga aoao o totogi ua faia i vaega mea tutusa i tagata
uma o o latou totogi e fua faatatauina e le Tulafono.
23. Toesea po o le le mafai ona faia le galuega:
(1) A o i ai so o se avanoa i le tofi o le Ao o le Malo po o le toesea mai
Samoa o le Ao o le Malo, o le a faia e le Fono a Sui Tofia galuega o le
tofi o le Ao o le Malo.
(2) So o se taimi e faia ai e le Faamasino Sili se faaaliga tusia faapea ua
faamalieina o ia ona o le molimau o le a aofia ai le molimau a le
masiofo i se tulaga e mafai ai, ma ia le itiiti i le toalua ni fomai faapea
o le Ao o le Malo e avea ma mafuaaga ona talu ai le le atoatoa o le
malosi o le tino po o le mafaufau ua le mafaia ai i lea vaitaimi ona faia
ana galuega faale-Ao o le Malo po o le faapea ua faamalieina o ia i se
molimau faapea o le Ao o le Malo o le a le avanoa ona o se mafuaaga
27
maoti mo le faataunuuina o ia galuega, o lea la, seia oo ina ua faaalia i
se auala faapea o le Ao o le Malo ua toe maua lona laulelei ma ua
tatau ai lona toe tagofia o galuega tau le tofi o le Ao o le Malo po o ua
mafai ona avanoa mo le faiga o ia galuega, e pei lava o le mea e oo atu
i ai, o ia galuega o le a faia e le Fono a Sui Tofia.
24. Aiaiga faapitoa e uiga i le toesea po o le le mafai ona fai le galuega:
A o umia soofaatasi e Tupua Tamasese Meaole ma Malietoa Tanumafili II le
tofi o le Ao o le Malo o le a faaaogaina aiaiga ia o lo o mulimuli mai:
(a) i so o se vaitaimi o le a toesea ai mai Samoa se tasi o ē e umia
soofaatasi le tofi po o le lē mafaia po o le le avanoa mo le faiga o
ana galuega faale-Ao o le Malo, o le tasi o e e umia soofaatasi o
le a faia na galuega;
(e) i so o se vaitaimi ua tau fai le mafaia ai e e umia soo-faatasi ona
faia galuega tau le Ao o le Malo, po ona ua mafua i le toesea mai
Samoa, le mafaia po o le le avanoa, o le Fono a Sui Tofia o le a
faia na galuega;
(i) mo faatatauga o lenei Mataupu o le a fua faatatauina e le
Faamasino Sili e tusa ma aiaiga o le fuaiupu (2) o le Mataupu 23,
le vaitaimi e le mafaia ai e Le e umia soofaatasi po o le lē avanoa
mo le faia o ana galuega tau le Ao o le Malo.
25. Fono a Sui Tofia:
(1) O le a i ai se Fono a Sui Tofia o le a aofia ai le toatasi, toalua po o le
toatolu tagata e filifilia e le Fono Aoao Faitulafono:
AE AFAI E FAAPEA, e le i filifilia e le Fono Aoao se Fono a Sui Tofia,
o le a tauaveina e le Faamasino Sili galuega a le Fono.
(2) O le a le tauagavaaina se tasi ina ia filifilia e avea po o le faaauau pea
ona avea ma sui usufono o le Fono a Sui Tofia, seiloga ua agavaa o ia
ina ia tofia e avea ma Ao o le Malo, i lalo o aiaiga o le Mataupu 18.
(3) O se filifiliga o sui usufono o le Fono a Sui Tofia o le a faia i le uluai
taimi vave e mafai ai, talu ai ona mavae atu filifiliga taitasi o se Ao o
le Malo:
28
AE AFAI E FAAPEA, a o faamamaluina pea aiaiga o le Mataupu 17, o
le a faia se filifiliga o sui usufono o le Fono a Sui Tofia i le taimi vave e
mafai ai pe a oo i le Aso o le Tutoatasi ma, e amata atu ai lava, o le a
faia i vaitaimi e le itiiti mai i le tai fa tausaga ma masina e iva, ma ia le
silia i le tai lima tausaga ma masina e tolu.
(4) Afai i so o se taimi e toaitiiti ai tootoo o le Fono a Sui Tofia i lo le
toatolu, e mafai e le Fono Aoao Faitulafono ona filifilia e avea ma
tootoo o le Fono se tagata ua tulaga tatau e tusa ai ma le tulafono ina
ia filifilia e tusa ma aiaiga o le fuaiupu (2), ma so o se tagata e filifilia
faapea o le a umia le tofi seia oo i le isi filifiliga e pito ane i ai e faia i
lalo o aiaiga o le fuaiupu (3).
(5) Vagana ua tusa ai ma aiaiga o le fuaiupu (2), o se sui usufono o le
Fono a Sui Tofia, o le a mafai ona faatulagaina ina ia toe filifilia.
(6) E mafai e se sui usufono o le Fono a Sui Tofia ona faa-mavae mai lona
tofi i se tusi e sainia e ia ma faatuatusi i le Palemia, o ia lea o le a
logoina le Fofoga Fetalai o le Fono Aoao Faitulafono e uiga i lena
faamavaega.
(7) E mafai e le Fono Aoao Faitulafono, i se lafo faatu e tau-aveina e se
vaega e le itiiti mai i le lua-vaetolu o le aofaiga atoatoa o Sui Usufono
o le Palemene (e aofia ai tulaga avanoa) ona faateaeseina mai le tofi o
se sui usufono o le Fono a Sui Tofia i le mafuaaga ua faaalia o le amio
le taupulea po o le vaivai o le tino po o le mafaufau.
(8) O le totogi o sui usufono o le Fono a Sui Tofia o le a fua faatatauina e
se Tulafono ma o le a totogiina mai i le Faaputuga Tupe i le Ofisa o
Tupe, a e peitai e mafai ona aiaia i se Tulafono e faapea, e leai se totogi
faapena o le a tatau ona totogi atu i sea sui usufono mo so o se
vaitaimi o loo avea ai o ia o se tagata faigaluega o le Malo e galue i le
taimi atoa. O le totogi o ia sui usufono, o le a le faaitiitia i le vaitaimi o
lo latou i ai i le tofi seia vagana ona ua avea o se vaega o se faaitiitiga
aoao o totogi ua faia i vaega mea tutusa i tagata uma o o latou totogi
ua fua faatatauina e le Tulafono.
(9) O le a le tau agavaaina se sui usufono o le Fono a Sui Tofia ina ia
filifiliina e avea ma Sui Usufono o le Palemene:
29
AE SEIA VAGANA AI UA FAAPEA o aiaiga o lenei fuaiupu o le a
tauleagavaaina ai se sui usufono o le Fono mai le filifilia i le tofi o le
Ao o le Malo.
(10) O le a fua faatatauina e le Fono a Sui Tofia po o ai se tasi o lana au
fono o le a avea ma taitai i lea vaitaimi ma lea vaitaimi i le Fono.
(11) Vagana ua tusa ai ma aiaiga o lenei Faavae, e mafai e le Fono a Sui
Tofia ona faatonutonuina ana taualumaga i se auala e pei ona ia
finagalo ua tatau ai.
26. Ao o le Malo ia faia laasaga i luga o fautuaga:
(1) Vagana ona ese ai le aiaia i lenei Faavae e uiga i le Ao o le Malo i le
faia o ana galuega, o le a faia laasaga i luga o fautuaga a le Kapeneta,
le Palemia po o le Minisita ua tatau ai, e pei o le tulaga o le a oo atu i
ai.
(2) Afai o le Kapeneta, le Palemia po o se Minisita e tatau ai ua tuuina atu
se fautuga i le Ao o le Malo e uiga i le faiga o so o se galuega tau le Ao
o le Malo, ma afai e le faia e le Ao o le Malo i totonu o aso e fitu talu
mai ai le aso na tuuina atu ai lea fautuaga ia iloa e le Failautusi a le Ao
o le Malo, ua talia lena fautuaga po o le faia o se tasi laasaga e uiga i
lea mataupu e pei ona tatau ai ia te ia ona fai, e tusa ma aiaiga o lenei
Faavae po o se isi Tulafono, o le a taua faapea ua talia e le Ao o le
Malo lena fautuaga; ma o se faagaoioiga i lea itu e sainia e le
Failautusi a le Kapeneta e faia i luga o le faatonuga a le Palemia, ia
faia faapena, o le a faagaoioi e avea ma faiga o le galuega e aafia ai e
tusa ma lena fautuaga.
27. Logoina o le Ao o le Malo:
O le a avea ma tiute o le Palemia:
(a) ia faatonuina le faaooina atu i le Ao o le Malo o ata o le faasologa
o mataupu ma tala otooto o fonotaga a le Kapeneta faapea pepa
uma e tuuina i luma o le Kapeneta i le taimi lava lea na faaooina
atu ai i Minisita; ma
(e) ia tuuina atu ni faamatalaga e uiga i le pulega o mataupu tau
Samoa ma fuafuaga faatu mo le faatulafonoina e pei ona o le
tapaina e le Ao o le Malo.
30
28. Tautoga i le tofi:
A o lei tagofia galuega tau le tofi, o le a faia ma tuuina atu e le Ao o le Malo
ma sui usufono taitoatasi o le Fono a Sui Tofia i luma o le Faamasino Sili o
se tautoga i le faiga e pei ona faaalia i lona Tolu o Faamatalaga.
29. Faamaufaailoga o le Malo:
O le a tausia e le Ao o le Malo ma faaaogaina le Faamaufaailoga o Samoa.
30. Failautusi a le Ao o le Malo:
O le a i ai se Failautusi a le Ao o le Malo.
31
VAEGA IV
O LE PULEGA FAATONU
31. Pulega Faatonu:
(1) O le pulega faatonu o Samoa o le a i le Ao o le Malo ma o le a
faaaogaina e ia e tusa ma aiaiga o lenei Faavae.
(2) E leai se mea i le fuaiupu (1) o le a taofia ai le Palemene mai le
faaeeina atu i se Tulafono o ni galuega i pulega e ese ai i lo le Ao o le
Malo.
32. Kapeneta:
(1) O le a i ai se Kapeneta o Minisita, o i latou ia o le a i ai le faatonuga
aoao ma le pulea o le pulega faatonu o le Malo o Samoa ma o le a fai
mea faalogo uma i latou i le Palemene.
(2) O le a tofia le Kapeneta e pei ona taua i lalo:
(a) o le a tofia e le Ao o le Malo e avea ma Palemia ia taitai fono i le
Kapeneta se Sui Usufono o le Palemene, o ia lea ua na maua le
faatuatuaina e se vaega tele o Sui Usufono o le Palemene;
(e) o le a tofia e le Ao o le Malo e faia i luga o le fautuaga a le
Palemia nisi Sui Usufono o le Palemene ia le itiiti mai na i lo le
valu ma ia le sili atu na i lo le sefulu-lua e avea ma Minisita;
(e.a) e tatau i le Ao o le Malo, e faia i luga o le fautuaga a le Palemia,
ona tofia se tasi o Minisita i lalo o le faafuaiupu (e) e avea ma Sui
Palemia;
(i) afai e tatau ona faia se tofiga a ua faataapeina le Fono Aoao
Faitulafono, o se tagata sa avea ma Sui Usufono o le Palemene i
luma atu tonu o le faataapeina talu ai o le Fono Aoao
Faitulafono, e mafai ona tofia e avea ma Palemia po o se
Minisita;
(o) o tofiga e tusa ma aiaiga o lenei fuaiupu o le a faia e le Ao o le
Malo i se tusi tofiga ua i ai le Faamaufaailoga o le Malo;
(u) o le a tofia e le Ao o le Malo, e faia i luga o le fautuaga a le
Palemia, se tasi Sui Usufono po o ni Sui Usufono o le Palemene e
avea o se Minisita po o ni Minisita i le taimi aupito vave e mafai
ai pe a oo ina ua pau ifo le aofaiga o Minisita i le fuainumera ua
32
tofia e tusa ai ma le faafuaiupu (e) o lenei fuaiupu ona ua avanoa
le tofi o so o se Minisita po o ni Minisita, ina ia mafai ai ona toe
oo atu le aofaiga o Minisita (e faaopoopo atu i le Palemia) i le le
itiiti ifo i lo le fuainumera ua tofia e tusa ai ma le faafuaiupu (e)
o lenei fuaiupu i le taimi aupito vave e mafai ai.
33. Tuua o le Tofi:
(1) O le tofiga o le Palemia, o ia lea o lo o i ai i le tofi i le amataga o le
uluai usuina o le Fono Aoao Faitulafono a ua mavae se faataapeina o
le Fono Aoao, o le a faamutaina e le Ao o le Malo i lona fitu o aso o
lena tauaofiaga pe afai e le i faamavae muamua le Palemia.
(2) O le a faamutaina foi e le Ao o le Malo le tofiga o le Palemia:
(a) pe afai ua le toe avea le Palemia ma Sui Usufono o le Palemene
ona o so o se mafuaaga e ese ai i lo le faataapeina o le Fono Aoao
Faitulafono; pe
(e) afai ua pasia e le Fono Aoao Faitulafono se lafo faatu ua faaalia
ai i upu le le faatuatuaina o le Kapeneta po o le afai foi ua faiaina
le Kapeneta i so o se mataupu po o se itu na laga lea ua faaalia ai
e le Palemia faapea, o se mataupu po o se itu laga faatuatuaina.
VAGANA LENEI ITU, afai e talosagaina e le Palemia sea lafo faatu
po o lena faiaina, e mafai e le Ao o le Malo ona faataape le Fono Aoao
Faitulafono ae le o le faamutaina o le tofiga o le Palemia; pe
(i) afai e faamavae le Palemia mai lona tofiga i se tusi na sainia e ia
e faatuatusi i le Ao o le Malo; pe
(o) afai ua toesea le Palemia mai Samoa e aunoa ma le faatagaina
tusia e tuuina atu e le Ao o le Malo, e faia i lana, (alii po o
tamaitai) faitalia.
(3) O le a oo ina avanoa le tofiga o so o se tasi lava Minisita:
(a) pe afai ua faamutaina le tofiga o le palemia e tusa ma aiaiga o le
fuaiupu (1) po o le fuaiupu (2); pe
(e) afai o le tofiga o le Minisita i lena tulaga ua soloia e le Ao o le
Malo e faia i luga o le fautuaga a le Palemia, i se tusi aloaia ua i
ai le Faamaufaailoga o le Malo; pe
33
(i) afai ua le toe avea le Minisita ma Sui Usufono o le Palemene ona
o so o se mafuaaga e ese ai i lo se faataapeina o le Fono Aoao
Faitulafono; pe
(o) afai ua faamavae le Minisita mai lona tofi i se tusi e sainia e ia e
faatuatusi agai i le Ao le Malo; pe
(u) afai ua toesea le Minisita mai Samoa e aunoa ma le faatagaina
tusia e tuuina atu e le Ao o le Malo, e faia i luga o le fautuaga a
le Palemia.
(4) I so o se taimi, i luga o se mafuaaga pe ua gasegase po o ua toesea mai
i Samoa le Palemia ua le mafai ai ona faatino ona tiute mo se taimi le
tumau, e mafai e le Ao o le Malo i luga o se faatagaga tusia, i se pepa
faaletulafono i lalo o le Faamaufaailoga a le Malo, ona tofia le Sui
Palemia e faatinoina ia galuega, po o se isi Minisita pe a fai e le mafai
ona faatinoina lea tulaga, seia oo i se taimi e mafai ai e le Palemia ona
toe faatinoina ia galuega po o ua tuua e ia lona tofi.
(5) O pulega ua faaee atu i le Ao o le Malo e tusa ma aiaiga o le fuaiupu
(4) o le a faaaogaina e ia, e faia i luga o lana, (alii po o tamaitai) faitalia
pe afai ua i ai i lona taofi ua le mafai ona maua le fautuaga a le
Palemia, e mafua ona o le gasegase o le Palemia po o le toesea, ma, i
so o se tasi lava itu, o le a faaaogaina e le Ao o le Malo e faia i luga o le
fautuaga a le Palemia.
(6) E mafai e le Ao o le Malo i se tusi aloaia ua i ai le Faamaufaailoga o le
Malo i le faia i luga o le fautuaga a le Palemia ona:
(a) faaalia se Minisita ua le mafai e ia mo se vaitaimi le tumau ona
faia ana galuega faa-Minisita ona ua mafua i se gasegase; po o le
(e) taofia o se Minisita i se vaitaimi o so o se suesuega e uiga i le
amio a lea Minisita.
(7) So o se Minisita o ia lea ua uma ona fai i ai se faiga e tusa ma aiaiga o
le fuaiupu (6) o le a na le toe faia so o se galuega o lona tofi po o le
nofoi i, po o i le tasi itu o le auai i taualumaga o le Kapeneta seia oo
ina soloia e le Ao o le Malo i luga o le fautuaga a le Palemia le tusi
aloaia e pei ona taua i luga ua i ai le Faamaufaailoga o le Malo.
34
34. Tautoga tau le tofi:
O Minisita taitasi uma, a o lei tagofia galuega o lona tofi, o le a faia ma
tuuina atu i luma o le Ao o le Malo se tautoga i le ituaiga tautoga o lo o
faaalia i lona Tolu o Faamatalaga.
35. Faasoaina o tiute tauave faapitoa i Minisita:
(1) E mafai e le Palemia i se faatonuga tusia e saini ai lona aao ona:
(a) tuu atu i so o se Minisita le tiute tauave faapitoa mo so o se
matagaluega po o se mataupu; ma
(e) soloia po o le toe fesuiai so o se faatonuga na tuuina atu e tusa
ma aiaiga o lenei fuaiupu.
(2) E mafai e le Palemia ona taofia i lana, (alii po o tamaitai) tausiga so o
se Matagaluega po o se mataupu.
36. Taloina o le Kapeneta:
O le Kapeneta, e na o le Palemia o le a na taloina, po o, i lona toesea, e se
Minisita o le a tofia e le Palemia ia na faia faapena.
37. Taualumaga o le Kapeneta:
(1) Vagana ai ona ua tusa ma aiaiga o lenei Faavae, e mafai e le Kapeneta
ona faatonutonu ana taualumaga (e aofia ai le faatuina o se aofaiga o
sui usufono e mafai ai ona faia se fono) i se faiga na te lagona ua tatau.
(2) O le a i ai se Failautusi o le Kapeneta.
(3) O le a le faaleaogaina le Kapeneta mo le lauliliuina o galuega ina ua
faapogai i se tulaga avanoa i le aofaiga o ona sui usufono, ma o so o se
taualumaga a le Kapeneta o le a faamaonia e ui lava ina faapea o se
tagata sa le tatau ona faia faapea, sa auai po o le palota i le Kapeneta
po o le auai foi i taualumaga.
(4) O le a avea ma tiute o le Palemia pe afai e faapea ona manaomia e le
Ao o le Malo, ina ia tuuina atu mo le filifiliga a le Kapeneta ni
mataupu na faia ai e se Minisita (e aofia ai le Palemia) se faaiuga ae sa
le i filifili i ai le Kapeneta.
35
(5) O se faaiuga a le Kapeneta o le a faamauina i tala otooto o le fono, o le
a logoina atu ina ua saini ai le lima o le Failautusi o le Kapeneta, i le
Failautusi a le Ao o le Malo i totonu o le luasefulu-fa itula talu ai ona
faia.
(6) O le a le faaaogaina se faaiuga a le Kapeneta vagana ona ua tusa ma
aiaiga o le Mataupu 38.
38. O le taimi e faatinoina ai faaiuga a le Kapeneta:
(1) O se faaiuga a le Kapeneta o le a faatinoina:
(a) ina ua faamaonia e le Ao o le Malo, e faia i luga o lana, (alii po o
tamaitai) faitalia; po o
(e) ina ua mavae le fa o aso talu mai ai le aso o le faaiuga vagana o
se fonotaga a le Fono Faatonu ua faia vave e tusa ai ma aiaiga o
le Mataupu 40; pe
(i) afai o le mataupu na faafinagaloina i le faaiuga ua i le finagalo o
se vaega toatele o Minisita na auai ma palota i le fono na faia ai
le faaiuga, ua matua faanatinati aiai, o le mavae atu o le aso e
tasi talu mai le aso o le faaiuga, vagana o se fonotaga a le Fono
Faatonu ua vave usu e tusa ai ma aiaiga o le Mataupu 40; po o
(o) ua tusa ma aiaiga o le Mataupu 40.
(2) Mo faatatauga o faafuaiupu (e) ma le (i) o le fuaiupu (1) o le aso o le
faaiuga a le Kapeneta o le a avea o le aso na faamauina ai tala otooto o
le fono o lo o i ai le faaiuga ua auina i le Failautusi a le Ao o le Malo e
tusa ai ma aiaiga o le fuaiupu (5) o le Mataupu 37.
(3) O se tusi aloaia i lalo o le lima o le Failautusi a le Kapeneta e
faamaonia ai faapea o se faaiuga a le Kapeneta ua faatinoina o le a
avea ma molimau e faaiuina ai faapea o lena faaiuga ua faatinoina.
39. Fono Faatonu:
(1) O le a i ai se Fono Faatonu o Samoa o le a aofia ai:
(a) Le Ao o le Malo;
(e) le Palemia ma Minisita o lo o tutu i tofi e tusa ma aiaiga o le
Mataupu 32 ma le 33.
36
(2) Vagana ua tusa ai ma aiaiga o lenei Faavae, e mafai e le Fono Faatonu
ona faatonutonuina ana taualumaga i se faiga e pei ona ia finagalo ua
tatau ai (e aofia ai le faatuina, o se aofaiga o sui usufono e mafai ai ona
faia se fono).
(3) O le Failautusi o le Kapeneta o le a avea ma Tusitusi o le Fono
Faatonu.
40. Iloiloga o faaiuga a le Kapeneta e le Fono Faatonu:
(1) O le Ao o le Malo, e faia i luga o lana, (alii po o tamaitai) faitalia, po o
le Palemia e mafaia ona talo se fono a le Fono Faatonu e iloilo ai so o
se faaiuga sa faamauina i tala otooto o se fonotaga a le Kapeneta.
(2) Afai, i se fonotaga a le Fono Faatonu na faapea ona taloina ae
lagolagoina e le Ao o le Malo le faaiuga ua aafia ai, o le a faa-aogaina e
avea o se faaiuga a le Kapeneta.
(3) Afai i se fonotaga a le Fono Faatonu na faapea ona taloina ae teena e le
Ao o le Malo le faaiuga ua aafia ai po o le talosaga-ina o ni toe
teuteuga i le faaiuga, o le a toe taloina loa le Kapeneta e tusa ma aiaiga
o le Mataupu 36 ma talosagaina ina ia toe iloilo-ina lena faaiuga.
(4) Afai ina ua uma lena toe iloiloga ae toe faamaonia e le Kapeneta lana
uluai faaiuga po o le talia o se toe teuteuga o lana uluai faaiuga e pei
ona talosagaina e le Ao o le Malo, o le uluai faaiuga po o le faaiuga e
pei ona faapea ona toe teuteuina, i so o se itu lava, o le a avea loa e
faaaoga e fai ma faaiuga a le Kapeneta.
(5) Afai ina ua uma lena toe iloiloga e le Kapeneta, ua na faaaoga se
faaiuga ua tuufaatasia ai se toe teuteuga i lana uluai faaiuga, e ese ai i
lo se toe teuteuga na talosagaina e le Ao o le Malo e tusa ma aiaiga o
le fuaiupu (3) o le faaiuga e pei ona ua toe teuteuina o le a avea ma
faaiuga fou a le Kapeneta ma o aiaiga o le fuaiupu (5) ma le (6) o le
Mataupu 37 o le a faasino i lena faaiuga.
41. Loia Sili:
(1) O le a tofia e le Ao o le Malo se Loia Sili, e faia i luga o le fautuaga a le
Palemia o ia lea o le a avea o se tagata ua na maua le tulaga agavaa e
fai ai ma faamasino o le Faamasinoga Sili.
37
(2) O le Loia Sili o le a fautua i mataupu tau tulafono e tuuina atu ia te ia
e le Ao o le Malo, Kapeneta, le Palemia po o se Minisita.
(3) O le a i ai i le Loia Sili le aia tatau e faalogologo ai, ma o le a maua e ia
le avanoa muamua i so o se tagata e oo atu i luma o so o se
faamasinoga po o se suega i luga o so o se taualumaga e ese mai i
taualumaga tau solitulafono.
(4) O pulega a le Loia Sili e mafai ona faaaogaina e ia lava (alii po o
tamaitai) po o tagata ofisa i ona lalo ifo o lo o galulue i lalo ma ua tusa
ai ma ana faatonuga aoao po o faatonuga faapitoa.
(5) O le a i ai pea i le tofi le Loia Sili mo se vaitaimi po o ni vaitaimi ma i
lalo o ni tuutuuga e pei ona faatatauina e le Ao o le Malo, e faia i luga
o fautuaga a le Palemia.
41A. Faatonu e Faafoeina Moliaga Faaletulafono a le Atunuu:
(1) E mafai e Le Ao o le Malo, i le faia i luga o le fautuaga a le Palemia,
ona tofia se tagata mo se vaitaimi e ono (6) tausaga, o ia lea ua agavaa
ina ia tofia e avea o se faamasino o le Faamasinoga Sili e avea ma
Faatonu e Faafoeina Moliaga Faaletulafono a le Atunuu (“Faatonu”).
(2) O aiaiga ma tuutuuga o le tofiga e ao ona aiaia e le Tulafono.
(3) O le Faatonu:
(a) e mafai ona -
(i) faatuina ma taitai taualumaga tau solitulafono;
(ii) tauaveina taualumaga tau solitulafono lea sa faatuina e se
isi lava tagata po o se pulega;
(iii) faagataina, i so o se laasaga a o lumanai ai le faaooina atu o
le faaiuga, o taualumaga tau solitulafono sa faatuina po o
sa taitaiina e le Faatonu po o se isi tagata po o se pulega;
(e) e lē noatia i se faatonuga po o se faafoega e so o se isi lava tagata
po o se pulega pe a oo ina faatinoina e le Faatonu malosiaga o i
lalo o le faafuaiupu (a); ma
(i) o le a i ai se aia tatau e faalogologo ai i, ma o le a tatau ona maua
e ia le avanoa muamua i so o se isi lava tagata e oo atu i luma o
so o se Faamasinoga po o se suega e faasino i taualumaga tau
solitulafono;
38
(o) e i ai isi galuega tauave, tiute ma malosiaga ua faaee atu e le
Tulafono.
(4) O malosiaga o le Faatonu e mafai ona faatinoina e ia lava (alii po o
tamaitai) po o e tagata ofisa i ona lalo ifo o lo o galulue i lalo ma ua
tusa ai ma ana faatonuga aoao po o faatonuga faapitoa.
(5) I totonu o lenei Mataupu “taualumaga tau solitulafono” e aofia ai so o
se taualumaga po o se mataupu ua i luma o se Faamasinoga mo se
soligatulafono sa faapea ua uma ona faia ma e aofia ai so o se
taualumaga faaopoopo, o se talosaga tetee, mataupu ua taua po o le
fesiligia o le tulafono.
39
VAEGA V
PALEMENE
42. Palemene:
O le a i ai se Palemene o Samoa, lea o le a aofia ai le Ao o le Malo ma le
Fono Aoao Faitulafono.
43. Pule e fai ai tulafono:
Pe afai ua tusa ai ma aiaiga o lenei Faavae, e mafai e le Palemene ona fai
Tulafono mo le aoao o Samoa po o so o se vaega atoa ma tulafono e
faamamaluina i fafo atu faapea ma totonu o Samoa.
44. Sui Usufono o le Fono Aoao Faitulafono:
(1) I le noatia ma le fai fuafua i aiaiga o lenei Mataupu, o le Fono Aoao
Faitulafono o le a aofia ai o:
(a) o se sui filifilia e toatasi mo itumalo faaalaalafaga taitasi e 41 ua
taua i igoa ma tuaoi ma e aofia ai ia nuu po o pitonuu po o nuu
ma pitonuu e pei ona faaalia mai lea taimi i lea taimi e se
Tulafono;
(aa) ono ni sui usufono faaopoopo e faapea e toatasi le sui e filifilia
mo itumalo faaalaalafaga ia e 6 e pei ona faatonuina mai i lea
taimi i lea taimi i luga o le Tulafono;
(e) e toalua (2) sui usufono o le a filifilia taitoatasi, i lalo o itumalo e
lua (2) o nuu i le taulaga ua aiaia e le Tulafono, e tagata o lo o i ai
o latou suafa i le lisi o le faasologa o igoa o le au palota i itumalo
o nuu i le taulaga.
(Ia silafia - o le fuaiupu (1)(e) e faatoa faagaoioia i le aso e filifilia e Le Ao o le
Malo i lalo o le Mataupu 63(4) o le Faavae, e faataapeina ai le Fono Aoao
Faitulafono mo le faiga palota aoao 2016)
(1A) I le noatia ma le fai fuafua i lenei Mataupu, e tatau i Sui Usufono
tamaitai o le Fono Aoao Faitulafono ona:
(a) aofia ai se fuainumera maualalo a itiiti mai e 10% o Sui Usufono
o le Fono Aoao Faitulafono ua faamaoti mai i lalo o le fuaiupu
(1) lea e mo le aveesea ai o se tulaga masalomia, e toalima (5) o
lo o i ai i le taimi nei; ma
40
(e) ia filifilia e tusa ai ma le fuaiupu (1) po o ia avea ai ma Sui
Usufono faaopoopo e tusa ai ma le fuaiupu (1E), (1O) po o le
(1U).
(1E) Afai, i le maea ai o so o se faiga palota aoao:
(a) o sui usufono uma ua filifilia i lalo o le fuaiupu (1) o alii, o le
aofai faatonuina o sui tamaitai (pe afai e iai) e maua le
fuainumera aupito i maualuga o palota, e tatau ona avea ma Sui
Usufono faaopoopo; po o
(e) e itiiti ifo mai le aofai faatonuina o sui tamaitai ua filifilia i lalo o
le fuaiupu (1), o le aofai faatonuina o sui tamaitai o lo o totoe (pe
afai e i ai) e maua le fuainumera aupito i maualuga o palota, e
tatau ona avea ma Sui Usufono faaopoopo mo faamoemoega o
le fuaiupu (1A).
(1I) E lē faaaogāina le fuaiupu (1E) pe afai ua filifilia uma le aofai
faatonuina o tamaitai i lalo o le fuaiupu (1).
(1O) Afai ua avanoa le nofoa o se Sui Usufono faaopoopo, e tatau, e ui lava
i le Mataupu 48, ona faatumuina e se sui tamaitai (pe afai e i ai) o ia
lea na ia maua le fuainumera maualuga e sosoo atu i ai o palota i le
faiga palota po o le faiga palota aoao talu ai.
(1U) I le noatia ma le fai fuafua i le Mataupu 48, afai ua avanoa se nofoa sa
umia e se tamaitai i lalo o le fuaiupu (1), lea ua filifilia i ai se alii na te
faatumuina lea nofoa, o le sui tamaitai (pe afai e i ai) na ia maua le
fuainumera aupito i maualuga o palota mai lea faiga palota po o le
faiga palota talu ai po o le faiga palota aoao, e tatau ona avea ma Sui
Usufono faaopoopo.
(1F) Afai, i le filifiliga o le fuainumera manaomia o tamaitai i lalo o le
fuaiupu (1E), (1O) po o le (1U), e toalua (2) po o le sili atu foi o sui
faatutu e tutusa le aofai o palota na maua, e tatau ona filifili le Sui
Usufono faaopoopo e ala i le faia o se sei i luma o le Komesina o Faiga
Palota i le auai ai o sui faatutu po o o latou sui faatagaina ma a itiiti
mai e toalua (2) leoleo.
(1G) Afai e avea se sui faatu tamaitai ma Sui Usufono faaopoopo o se
itumalo faaalaalafaga (e aunoa ma le amanaiaina o le filifilia o se sui
faatu tamaitai i lea itumalo faaalaalafaga), e lē tatau ona avea se isi sui
faatu tamaitai mai le itumalo faaalaalafaga lava lea ma Sui Usufono
41
faaopoopo seia vagana ai e le o i ai se isi sui faatu tamaitai mai se isi
lava itumalo faaalaalafaga e atoa ai le fuainumera faatonuina
manaomia.
(2) (Soloia e le Tulafono o Teuteuga o le Faavae 2015, Nu.19).
(3) Vagana ua tusa ai ma aiaiga o lenei Faavae, o le faatinoina o le filifilia
o sui usufono o le Fono Aoao Faitulafono, o taimi ma tuutuuga o lona
tulaga faasui usufono, o uiga e tusa ai ma le tulafono mo le au palota
atoa ma le faiga o le a tausia ai ma faa-vaeina le lisi o igoa o le au
palota mo itumalo faapea le lisi o igoa o le au palota taitoatasi o le a
tausia ma faavaeina o le a faatuina mai e le tulafono.
(4) O Sui Usufono o le Fono Aoao Faitulafono (e aofia ai Sui Usufono
faaopoopo) e tatau ona taua o Sui Usufono o le Palemene.
(5) I totonu o lenei Mataupu, seia vagana ai ua manaomia e le mataupu
se isi uiga e ese ai:
“Sui Usufono Faaopoopo” o lona uiga o se tamaitai o ia lea o se Sui
Usufono o le Palemene e tusa ai o le fuaiupu (1E), (1O) po o le
(1U) mo faamoemoega o le fuaiupu (1A);
“Fuainumera aupito maualuga o palota” o lona uiga o le pasene o
le aofaiga atoa o palota aloaia a se itumalo faaalaalafaga na
mauaina e se sui faatu tamaitai;
“Aofaiga faatonuina” o lona uiga o le fuainumera aupito i maualalo
o Sui Usufono tamaitai o le Palemene ua faamaoti mai i lalo o le
fuaiupu (1A).
(Ia silafia: O teuteuga ua tuufaatasia i le Mataupu 44(1A) e oo i le (1G) ma le (5) e
amata faamamaluina i le aso o faiga palota o le faiga palota aoao e sosoo ai (2016), e
pei ona o le a faasinoina mai e le Ao o le Malo i lalo o le Mataupu 64 o le Faavae, e
tusa ai ma le fuaiupu 1(3) o le Tulafono o Teuteuga o le Faavae 2013, Nu. 17).
45. Uiga agavaa mo le avea ma sui usufono:
(1) So o se tagata e tauagavaaina ina ia filifilia ai e avea ma Sui Usufono o
le Palemene o ia lea:
(a) o se tagatanuu o Samoa; ma
(e) e le i tau faa-le-agavaaina o ia e tusa ma aiaiga o lenei Faavae po
o so o se Tulafono.
42
(2) Afai o so o se tagata e ese ai i lo se tagata e agavaa e tusa ai ma aiaiga
o le fuaiupu (1) ua filifilia e avea ma Sui Usufono o le Palemene, o le
filifiliga o lena tagata o le a le aoga.
46. Nofoia o le tofi o sui usufono:
(1) O Sui Usufono taitoatasi uma o le Palemene e faamuta ona avea o se
sui usufono i le isi faataapega e sosoo ai o le Fono Aoao Faitulafono
ina ua mavae ona filifilia o ia, po o le vave faamutaina pe afai ua
faagafuaina lona nofoa e tusa ma aiaiga o le fuaiupu (2).
(2) O le a faagafuaina le nofoa o se Sui Usufono o le Palemene:
(a) ina ua maliu o ia; pe
(e) afai e faamavae i lona nofoa i sana tusi e sainia e ia ma faatuatusi
i le Fofoga Fetalai; pe
(i) afai e faamutaina le avea o ia ma tagatanuu o Samoa; pe
(o) afai o le a tau-le-agavaaina o ia e tusa ai ma aiaiga o lenei Faavae
po o so o se Tulafono.
(3) E ui lava i le Mataupu 13 ma le 15, e mafai e se Tulafono ona aiaia e
faapea ua avanoa le nofoa o se Sui Usufono o le Palemene a o
faagasolo lona vaitaimi o le tofi:
(a) pe afai i nisi tulaga e aliae mai o le Sui Usufono -
(i) ua faamavae po o ua faaui ese mai po o ua suia lana, (alii
po o tamaitai) vaega faaupufai;
(ii) ua auai atu i se vaega faaupufai pe afai e le o ia o se sui
auai o le vaega faaupufai;
(e) pe afai o le Sui Usufono ua avea o ia o se sui auai po o se sui o -
(i) se vaega po o se faalapotopotoga e i ai ni ona
faamoemoega faaupufai ma ua faamoemoe e auai i se faiga
palota pe afai o lea vaega po o le faalapotopotoga e le i
faamauina e avea o se vaega faaupufai i lalo o se Tulafono;
po o
(ii) se vaega faaupufai e ese mai i le vaega faaupufai lea sa
avea ai o ia ma sui auai.
43
47. Faaiuga o mataupu e faatatau i le auai e avea o se sui usufono:
O mataupu uma e ono laga e uiga i le aia tatau a so o se tagata ina ia avea
pe tumau ai pea e avea o se Sui Usufono o le Palemene o le a tuuina atu lea
i, ma fuafuaina tatau e le Faamasinoga Sili.
48. Faatumuina o avanoa:
A oo ina ua avanoa le nofoa o se Sui Usufono o le Palemene e tusa ma
aiaiga o le fuaiupu (2) o le Mataupu 46 o le a lipoti atu e le Fofoga Fetalai i
se tusi e sainia e ia lena avanoa i le Ao o le Malo, ma o le a faatumuina le
avanoa i se faiga palota i le faiga ua aiaia e se tulafono.
49. Filifilia o le Fofoga Fetalai:
(1) O le a filifilia loa lava e le Fono Aoao Faitulafono se Sui Usufono o le
Palemene e avea ma Fofoga Fetalai i lana uluai fonotaga ina ua mavae
le faiga palota aoao, ma i lana uluai fonotaga ina ua mavae ona manu
mai se avanoa i le tofi o le Fofoga Fetalai e ese ai i lo le mafuaaga o le
faataapeina o le Fono Aoao.
(1A) I le avea ai o se tuusaunoaga i le fuaiupu (1), o le Sui Usufono ua
filifilia e le vaega faaupufai e mauaina le aofaiga tele o nofoa uma o le
Fono Aoao Faitulafono, i le maea ai o se faiga palota aoao, ua
faatatauina e faapea ua aloaia ona filifilia e le Fono Aoao Faitulafono,
e tusa ai ma le fuaiupu (1) ma e tatau ona faamaonia e le Fono Aoao
Faitulafono, e avea ma Fofoga Fetalai.
(1E) Mo so o se avanoa i lalo o le fuaiupu (1), o le Sui Usufono ua filifilia, e
le vaega faaupufai po o vaega faaupufai o pulea le Malo, ua
faatatauina e faapea ua aloaia ona filifilia i lalo o le fuaiupu (1) ma e
tatau ona faamaonia e le Fono Aoao Faitulafono, e avea ma Fofoga
Fetalai.
(2) Ina ua uma ona filifilia o le Fofoga Fetalai ma a o le i tagofia e ia ona
tiute tau lona tofi, o le a faia e ia ma faataunuu i luma o le Ao o le
Malo se Tautoga o le Loto Faamaoni i le faiga o lo o tusia i le
Faamatalaga Lona Tolu.
(3) E mafai e le Fofoga Fetalai i so o se taimi ona faamavae mai lona tofi i
le tusia o se tusi e sainia e ia ma faatuatusi i le Failautusi o le Fono
Aoao Faitulafono ma o le a tuua lona tofi:
44
(a) pe afai o le a faamutaina lona avea ma Sui Usufono o le
Palemene; po o
(e) pe afai e tofia o ia e avea ma Minisita.
50. O le Sui Fofoga Fetalai:
(1) E mafai e le Fono Aoao Faitulafono ona filifilia se Sui Usufono o le
Palemene - e le o ia o se Minisita, ia avea ma Sui Fofoga Fetalai.
(1A) I le avea ai o se tuusaunoaga i le fuaiupu (1), o le Sui Usufono ua
filifilia, e le vaega faaupufai e mauaina le aofaiga tele o nofoa uma o le
Fono Aoao Faitulafono, i le maea ai o se faiga palota aoao, ua
faatatauina e faapea ua aloaia ona filifilia e le Fono Aoao Faitulafono e
tusa ai ma le fuaiupu (1) ma e tatau ona faamaonia e le Fono Aoao
Faitulafono e avea ma Sui Fofoga Fetalai.
(1E) Mo so o se avanoa i le tofi o le Sui Fofoga Fetalai, o le Sui Usufono ua
filifilia, e le vaega faaupufai po o vaega faaupufai o pulea le Malo, ua
faatatauina e faapea ua aloaia ona filifilia i lalo o le fuaiupu (1) ma e
tatau ona faamaonia e le Fono Aoao Faitulafono, e avea ma Sui Fofoga
Fetalai.
(2) E mafai e le Sui Fofoga Fetalai i so o se taimi ona faamavae mai lona
tofi i le tusia o se tusi e sainia e ia ia faatuatusi i le Failautusi o le Fono
Aoao Faitulafono, ma o le a tuua e ia lona tofi:
(a) pe afai e faamuta le avea o ia ma Sui Usufono o le Palemene; pe
(e) afai ua tofia o ia e avea o se Minisita; pe
(i) afai ua filifilia o ia e avea ma Fofoga Fetalai.
(3) Vagana ua tusa ai ma aiaiga o lenei Faavae, o galuega e faaeeina atu e
tusa ma aiaiga o lenei Faavae i luga o le Fofoga Fetalai o le a, pe afai
ua le o i ai se tagata o lo o ona umia le tofi o le Fofoga Fetalai pe ua
toesea mai i Samoa pe ua le mafai lava ona tauaveina e ia na galuega
ia tauaveina e le Sui Fofoga Fetalai.
51. Failautusi o le Fono Aoao Faitulafono:
O le a i ai se Failautusi o le Fono Aoao Faitulafono.
45
52. Fonotaga a le Fono Aoao Faitulafono:
O le a usuina le Fono Aoao Faitulafono i ni taimi ma ni nofoaga e pei ona
atofaina e le Ao o le Malo mai lea taimi i lea taimi mo lea itu i se faaaliga e
lomia i le Samoa Gazette ma faamauina i le Savali:
AE AFAI E FAAPEA o le a usuina le Fono Aoao e le i tua mai o le fasefulu-
lima aso ina ua uma le faiga palota aoao ma ia le itiiti i le faa-tasi i totonu o
tausaga taitasi uma, ina ia leai se vaitaimi e sefulu-lua masina e i le va o le
fonotaga mulimuli a le Fono Aoao i totonu o se tauaofiaga e tasi ma le
fonotaga muamua a lea lava Fono i le tauaofiaga e sosoo ai o lo o lumanai.
53. Tulafono Tumau:
Pe afai ua tusa ai ma aiaiga o lenei Faavae, e mafai e le Fono Aoao
Faitulafono ona faia, toe teuteu ma soloia tulafono tumau e faatonutonu ai
ana taualumaga.
54. Gagana:
(1) O felafolafoaiga ma filifiliga uma i totonu o le Fono Aoao Faitulafono
o le a faia i le gagana Samoa ma le gagana Peretania.
(2) O tala otooto ma felafolafoaiga a le Fono Aoao Faitulafono, Tulafono
Tau Faaofi uma e faaulufaleina atu i ai, pepa uma e tuuina atu i ai, ma
tala otooto o taualumaga, tala otooto o molimau, ma lipoti a Komiti o
le Fono Aoao o le a faia i le gagana Samoa ma le gagana Peretania.
55. Taitaifono i le Fono Aoao Faitulafono:
O le Fofoga Fetalai, po o le Sui Fofoga Fetalai pe afai e toesea le Fofoga
Fetalai, o le a taitaifono i fonotaga a le Fono Aoao Faitulafono. Afai e toesea
mai i so o se fonotaga le Fofoga Fetalai ma le Sui Fofoga Fetalai, o le a
filifilia lava e Sui Usufono o le Palemene o lo o auai se tasi o i latou (e le o se
Minisita) e taitaifono i lea fonotaga.
56. E faamamaluina taualumaga o le Fono Aoao:
O le a le faaleaogaina le Fono Aoao Faitulafono mo le faamaapeina o
mataupu i se mafuaaga ona o se tulaga avanoa i Sui Usufono o le Palemene,
e aofia ai so o se tulaga avanoa sa le i faatumuina i se faiga palota aoao ma
o nisi taualumaga i totonu o le a faama-maluina ae ui lava ina faapea o se
46
tagata sa le tatau ona faia faapea sa nofoi pe sa palota i le Fono Aoao po o le
auai foi i taualumaga.
57. Aofaiga o sui usufono e mafai ai ona faia se fono:
E leai se mataupu o le a mafai ona faamaapeina i so o se fonotaga a le Fono
Aoao Faitulafono pe afai ua laga mai le faatuiese e so o se Sui Usufono o le
Palemene o lo o auai faapea o le aofaiga o sui usufono o lo o faatasi mai (e
le taulia ai le Fofoga Fetalai po o se tasi Sui Usufono o lo o taitaifono) e itiiti
i lo le tasi le afa o le aofaiga atoa o Sui Usufono o le Palemene (e le aofia ai
tulaga avanoa).
58. Palota:
(1) Vagana ona ua ese ai ona aiaia i lenei Faavae, o mataupu taitasi uma e
i luma o le Fono Aoao Faitulafono o le a fai i ai le faaiuga i le mea e
mafuli i ai le tele o palota a Sui Usufono o le Palemene o lo o auai.
(2) O le Fofoga Fetalai po o le Sui Fofoga Fetalai po o so o se tasi Sui
Usufono o le Palemene a o taitai i se fonotaga a le Fono Aoao
Faitulafono i le toesea o le Fofoga Fetalai, o le a leai sana palota filifili
peitai, i le tulaga o le tutusa o palota, o le a i ai le palota e faaiu ai.
59. Faaulufaleina o tulafono tau faaofi, ma isi mea, i le Fono Aoao
Faitulafono:
Vagana afai ua tusa ai ma aiaiga o lenei Vaega ma Tulafono Tumau o le
Fono Aoao Faitulafono, e mafai e so o se Sui Usufono o le Palemene ona na
faaofi mai so o se tulafono tau faaofi po o le faatuina o so o se lafo mo le
fefaaaliaiga o taofi i totonu o le Fono Aoao pe na te tuuina mai so o se
talosaga i le Fono Aoao, ma o le a iloiloina lava ma faaiuina sea mea e tusa
ma aiaiga o le Tulafono Tumau:
AE PEITAI SEIA VAGANA ona ua faia i luga o le fautuaga pe ua i ai
faatasi ma le maliega o le Ao o le Malo, o le a le tagofia e le Fono Aoao so o
se tulafono tau faaofi ua manatu le Fofoga Fetalai, Sui Fofoga Fetalai po o se
tasi Sui Usufono o le Palemene e taitai-fono e ono faaaluina ai pe avea ai ma
aitalafu e tusia i tupe maua a le Malo po o faaputuga tupe a le Malo o
Samoa, po o le soloia pe suia ai so o se mea e faaaluina i ai sea tupe po o se
47
totogi e faasino i lea itu, po o le tuuina atu po o le suia pe soloia ai so o se
lafoga fua faatatau o tupe totogi po o se tiute.
60. Tulafono Tau Faaofi ua i ai le maliega e avea ma Tulafono a le
Palemene:
(1) E leai se tulafono tau faaofi o le a avea ma tulafono seia oo ina ua
tuuina atu i ai e le Ao o le Malo lona maliega i ai.
(2) I so o se taimi e tuuina atu ai so o se tulafono tau faaofi ua pasia e le
Fono Aoao Faitulafono i le Ao o le Malo mo lona maliega, o le a ia
faaalia faapea e faia i luga o le fautuaga a le Palemia ua ia malie i le
tulafono tau faaofi po o le faapea ua ia le finagalo e tuu atu lona
maliega i le tulafono tau faaofi.
(3) O se tulafono ua tuuina atu i ai le maliega o le Ao o le Malo e pei ona
aiaia i inei o le a taua e avea o se Tulafono a le Palemene ma o le a
faamamaluina i le aso lava na tuuina atu ai le maliega i ai, po o se tasi
taimi (po o i luma atu po o tua mai o le taimi na tuuina atu ai le
maliega i ai) ua taua faapitoa ai lea itu i le Tulafono.
61. Tautoga o le loto faamaoni:
Vagana mo le faatatauga ina ia mafai ona tausisiina lenei Mataupu i le, ma
mo le filifilia o se Fofoga Fetalai, e leai se Sui Usufono o le Palemene o le a
nofoi pe palota i le Fono Aoao Faitulafono seiloga o le a uma ona ia faia i
luma o le Fono Aoao se Tautoga o le Loto Faamaoni i le faiga o lo o faaalia i
le Faamatalaga e Tolu.
62. Tulaga aloaia o le Fono Aoao Faitulafono:
O tulaga aloaia, tuusaoloto mai le saisaitia tau faamasinoga, ma pulega a le
Fono Aoao Faitulafono ma Komiti a lea lava fono, ma Sui Usufono o le
Palemene, e mafai ona fuafua faatatauina e se Tulafono:
AE AFAI E FAAPEA e leai ni ia tulaga aloaia po o pulega e mafai ona oo
atu i le faia o se faasalaga po o le tuuina atu i le falepuipui ona o le le migao
po o se tasi uiga e ese ai, ae vagana ona ua faia se aiaiga e le Tulafono mo le
faamasinoina ma le faasalaina o le tagata e aafia ai e le Faamasinoga Sili.
48
(Tagai i le Tulafono o Malosiaga ma Tulaga Aloaia o le Fono Aoao Faitulafono
1960.)
63. Faatuua ma le faataapeina o le Fono Aoao Faitulafono:
(1) E mafai e le Ao o le Malo i so o se taimi i se faaaliga lomia i le Samoa
Gazette, ona faatuua le Fono Aoao Faitulafono.
(2) Afai, i so o se taimi o le a avanoa ai le tofi o le Palemia, o le a
faataapeina e le Ao o le Malo i se faaaliga e lomia i le Samoa Gazette, i
se taimi loa lava ua malie i ai o ia, e faia i luga o lana, (alii po o
tamaitai) faitalia, faapea ua lava se vaitaimi fuafuaina tatau ua mavae
atu talu ai ona tuufua lea tofi ma e peiseai e aliali mai e leai se tasi o
Sui Usufono o le Palemene e faamata na te maua le faatuatuaina e se
vaega tele o Sui Usufono.
(3) E mafai e le Ao o le Malo i so o se taimi i se faaaliga e lomia i le Samoa
Gazette; ona faataapeina le Fono Aoao Faitula-fono pe afai ua
fautuaina e le Palemia ia faapea ona faia, peitai o le a le tosoaiina ia
faia se laasaga i lenei itu ina ia talafeagai ai ma le fautuaga a le
Palemia seia vagana ua faamalieina o ia i luga o lana, (alii po o
tamaitai) lava faitalia e faapea, i le tuuina mai o lena fautuaga, ua i ai i
le Palemia le faatuatuaina e se vaega tele o Sui Usufono o le Palemene.
(4) O le a faataapeina e le Ao o le Malo le Fono Aoao Faitulafono ina ua
mavae atu le lima tausaga talu mai le aso na faia ai le faiga palota
aoao talu ai, pe afai e le i faataapeina i se taimi i luma mai.
64. Faiga palota aoao:
O le a i ai se faiga palota aoao o le Fono Aoao Faitulafono i sea taimi i
totonu o le tolu masina ina ua uma faataapega taitasi o le Fono Aoao e pei
ona o le a faasinoina mai e le Ao o le Malo i se faaaliga i le Samoa Gazette.
49
VAEGA VI
OFISA O FAAMASINOGA
65. Faavae o le Faamasinoga Sili:
(1) O le a i ai se Faamasi-noga Sili a Samoa, lea o le a faamauina ma tausia
taualumaga, ma o le a aofia ai se Faamasino Sili ma sea aofaiga o nisi
Faamasino e pei ona fua faatatauina e le Tulafono.
(2) O le a tofia e le Ao o le Malo le Faamasino Sili o le Faamasinoga Sili i
luga o le fautuaga a le Palemia.
(3) O le a le tauagavaaina se tasi mo le tofia e avea ma Faamasino o le
Faamasinoga Sili seia vagana:
(a) ua ia maua tulaga agavaa e pei ona o le a fuafuaina e le Ao o le
Malo i luga o fautuaga a le Komisi o Galuega tau Faamasinoga;
ma
(e) sa ia galue faa-loia i Samoa po o i se atunuu o faamaonia, pe o se
vaega i le tasi ma se vaega i le isi, mo se vaitaimi po o vaitaimi e
oo atu le aofaiga pe a tuu faatasi e le itiiti ifo i le valu tausaga.
(4) I le fuafuaina mo faatatauga o lo o i le faafuaiupu (e) o le fuaiupu (3) o
lenei Mataupu o le vaitaimi po o vaitaimi sa galue ai le tagata i le
tulaga faa-loia, so o se vaitaimi po o vaitaimi na i ai o ia i se tofi faale-
faamasinoga i se faamasinoga e maualuga ae po o le maualalo ifo o
lana, (alii po o tamaitai) puleaga i Samoa po o se atunuu e faamaonia
o le a aofia ai.
(5) Mo faatatauga o lenei Mataupu po o le fuaiupu (4) o le Mataupu 75 po
o i laua uma, e mafai e le Ao o le Malo, e faia i luga o le fautuaga a le
Komisi o Galuega tau Faamasinoga, ona faaalia e avea o se atunuu e
faamaonia so o se atunuu ua i ai le taofi o le Komisi e foliga tutusa
lana faiga faale-tulafono ma le faiga o lo o i ai nei i Samoa.
66. Pulega a Faamasino o le Faamasinoga Sili:
O Faamasino taitoatasi o le Faamasinoga Sili, po o se toalua po o le sili atu o
Faamasino, e mafai i so o se vaega o Samoa, ma i so o se taimi po o se
nofoaga, ona faaaogaina pulega uma a le Faamasinoga Sili.
50
67. Tautoga i le tofi:
O Faamasino taitasi uma o le Faamasinoga Sili, a o le i tagofia galuega tau
lona tofi, o le a faia ma sainia o latou suafa i se tautoga i luma o le Ao o le
Malo i le faiga e pei ona faaalia i le Faamatalaga e Tolu.
68. Nofoia i le tofi:
(1) Vagana ai le itu i se tofiga e faia e tusa ma aiaiga o le fuaiupu (2), o se
Faamasino o le Faamasinoga Sili o le a i ai pea i le tofiga seia oo ina ua
na aulia le 68 tausaga o le soifuaga:
PEITAI e mafai e le Ao o le Malo, i luga o fautuaga a le Palemia (i le
itu e uiga i le Faamasino Sili) po o i luga o fautuaga a le Komisi o
Galuega tau Faamasinoga (i le itu e uiga i se isi Faamasino o le
Faamasinoga Sili) ona faaopoopoina le vaitaimi o le tofiga o se
Faamasino ua aulia le 68 tausaga o lona soifuaga.
(2) So o se tagata i so o se tulaga o lona matua e le o se tagatanuu o
Samoa ma o ia lea ua agavaa mo le tofia e tusa ma aiaiga o le fuaiupu
(3) o le Mataupu 65 e mafai ona tofia i le tofi o se Faamasino o le
Faamasinoga Sili mo se vaitaimi o ni tausaga.
(3) E leai se mea e faia e se Faamasino o le Faamasinoga Sili i le faiga o
ana galuega o le a faapea e faaleaogaina i le na ona avea ma mafuaaga
lona aulia atu o tausaga o le soifuaga ua manaomia ai e lenei Mataupu
ina ia faamalolo ona ua tagata matua po o le faapea ua uma aso o lona
tu i le tofi i so o se itu e aafia ai.
(4) E mafai e se Faamasino o le Faamasinoga Sili ona faama-vae mai lona
tofi i se tusi na te sainia ma tuuina atu i le Ao o le Malo.
(5) O le a le aveesea se Faamasino o le Faamasinoga Sili mai le tofi,
vagana ai ua faia e le Ao o le Malo i luga o se talosaga a le Fono Aoao
Faitulafono ua faamaonia e nisi e le itiiti i le lua-vaetolu o le aofaiga o
Sui Usufono o le Palemene (e aofia ai tulaga avanoa) o lo o talosagaina
mai ai lona aveeseina mai le tofi ona o ni mafuaaga o amioga e le tusa
ai ua faatuina mai po o le vaivai o le tino po o le mafaufau.
(6) E mafai e le Ao o le Malo (i le itu i le Faamasino Sili) i luga o le
fautuaga a le Palemia po o (i le itu i so o se tasi Faamasino o le
Faamasinoga Sili) i luga o le fautuaga a le Komisi o Galuega tau
Faamasinoga, ona taofia mo se vaitaimi se Faamasino o le
51
Faamasinoga Sili i so o se taimi mai lona tofi pe afai e le o usuina le
Fono Aoao Faitulafono, ma o lea taofia, vagana ua toe soloia o le a
faaauau pea lona faamamaluina seia oo i le faaiuga o le tauaofiaga o
lo o pito mai ona pau ai lea.
69. Totogi o Faamasino o le Faamasinoga Sili:
O totogi o Faamasino o le Faamasinoga Sili ua faasino i ai le fuaiupu (1) o le
Mataupu 68 o le a fua faatatauina i se Tulafono ma o le a totogi-ina mai le
Faaputuga Tupe i le Ofisa o Tupe. O le totogi o ia Faamasino o le a le
faaitiitia i le vaitaimi latou te i ai i le tofi, ae vagana ona ua avea o se vaega
o se toe faaitiitia aoao o totogi ua faia i vaega tutusa i tagata uma o lo o
fuafuaina faatatau o latou totogi e le Tulafono.
70. Sui Faamasino Sili:
(1) A o i ai se avanoa i le tofi o le Faamasino Sili, po o se vaitaimi o le
toesea mai Samoa o le Faamasino Sili, o le a i ai i le Faamasino tulaga
muamua o le Faamasinoga Sili le pulega e galue ai faa-Faamasino Sili
ma ia faia galuega o le tofi o le Faamasino Sili.
(2) I so o se taimi talu ai ona o se mai po o se tasi mafuaaga e ese ai i lo le
toesea mai Samoa ua le mafai ai e le Faamasino Sili ona faia galuega o
le tofi o le Faamasino Sili, e mafai e le Ao o le Malo i luga o le
fautuaga a le Palemia, ona faatagaina le Faamasino tulaga muamua o
le Faamasinoga Sili ina ia galue faa-Faamasino Sili seia oo ina toe
tagofia e le Faamasino Sili na galuega, ma i lena vaitaimi ia faia na
galuega.
(3) O le pulega ua tuuina atu i le Sui Faamasino Sili e tusa ma aiaiga o
lenei Mataupu o le a le aofia ai le itu tau le pule e taitai ai i faiga o le
Faamasinoga o Talosaga vagana ona ua ia maua le tulaga tatau e
talafeagai ai ona o lona tulaga muamua ia taitai ai i lena Faamasinoga
e tusa ma aiaiga o le fuaiupu (3) o le Mataupu 75.
71. Sui Faamasino o le Faamasinoga Sili:
(1) Afai ua avanoa le tofi o so o se Faamasino o le Faamasinoga Sili (ae
ese ai le Faamasino Sili) po o le afai o so o se tasi o ia Faamasino ua le
mafai ona faia galuega tau lona tofi, e mafai e le Ao o le Malo, e faia i
52
luga o fautuga a le Komisi o Galuega tau Faamasinoga, ona tofia se
tagata ua na maua tulaga agavaa e tusa ma aiaiga o le fuaiupu (3) o le
Mataupu 65 ina ia avea ma Faamasino e le tumau o le Faamasinoga
Sili:
AE AFAI E FAAPEA ona tofia se tagata ae ui lava foi ina ua ia aulia
atu le 68 tausaga o lona soifuaga.
(2) So o se tagata e tofia e tusa ma aiaiga o le fuaiupu (1) e avea o se
Faamasino e le tumau o le Faamasinoga Sili o le a i ai i le tofi mo le
vaitaimi o lona tofia ae afai e leai se vaitaimi faapea ua faaalia faapito,
seia oo ina soloia lona tofi e le Ao o le Malo e faia i luga o fautuaga a
le Komisi o Galuega tau Faamasinoga:
VAGANA AI ONA FAAPEA, na te mafai i so o se taimi ona
faamavae mai lona tofi i se tusi na te sainia ma auina atu i le Ao o le
Malo.
72. Komisi o Galuega tau Faamasinoga:
(1) O le a i ai se Komisi o Galuega tau Faamasinoga o le a aofia ai:
(a) le Faamasino Sili, e avea ma Peresetene;
(e) le Loia Sili a le Malo pe, afai ona o so o se mafuaaga ua le mafai
ai ona galue, o le Taitai Fono o le Komisi o tagata Faigaluega a le
Malo;
(i) se tagata e tofia mai lea taimi i lea taimi e le Minisita o
Faamasinoga.
(2) E leai se galuega o le a faia e le Komisi o Galuega tau Faamasinoga
seia vagana ua faatasia uma sui e toatolu ma o mataupu uma e tuuina
mai e fai i ai se faaiuga e le Komisi o le a faaiuina lea i le itu e mafuli i
ai le palota a le vaega toatele o ia sui usufono.
(3) O le pule e tofia ai, siitia o le tulaga ma le siitia i se tasi vaega se tasi e i
ai se tofi faale-faamasinoga, e ese mai ai i lo le Faamasino Sili, ma le
faateaina o se tasi e i ai se tofi faale-Faamasinoga, e ese mai ai i lo se
Faamasino o le Faamasinoga Sili, ua tuuina atu nei i le Ao o le Malo e
faia i luga o fautuaga a le Komisi o Galuega tau Faamasinoga.
73. Puleaga a le Faamasinoga Sili:
(1) O le a i ai i le Faamasinoga Sili puleaga faavae, tau talosaga ma le toe
iloiloga e pei ona o le a aiaia mai e le Tulafono.
53
(2) E aunoa ma le faitioina o so o se itu tau talosaga po o le itu e uiga i le
toe iloiloga a le Faamasinoga Sili, i ni taualumaga i luma o se tasi
faamasinoga (vagana ai le Faamasinoga o Talosaga) e lagaina ai se
faamatalaga po o se itu e uiga i le aoga o so o se aiaiga o lenei Faavae,
e mafai e le Faamasinoga Sili, i le talosaga a so o se vaega o tagata o lo
o auai i taualumaga ona faatatauina lena fesili ma faamaapeina le
mataupu po o le tuu atu i luma o le tasi Faamasinoga, e faamaapeina
ai ina ia talafeagai ma le fuafuaga ua faatatauina.
(3) E mafai e le Ao o le Malo, i luga o le fautuaga a le Palemia, ona siligia
le Faamasinoga Sili mo sona finagalo i so o se mataupu e faaletonu ai
e uiga i le faamatalaga po o se aoga o so o se aiaiga o lenei Faavae ua
manu mai po o le faamata o le a manu mai, ma o le a faaalia e le
Faamasinoga Sili i le faamasinoga e avanoa mo so o se tasi i sona
finagalo e uiga i so o se mataupu na faapea ona tuuina atu ia te ia.
74. Faamasinoga maualalo:
O le a i ai ni faamasinoga maualalo e ia i latou ni puleaga e pei ona o le a
aiaia e le Tulafono.
75. Faavae o le Faamasinoga o Talosaga:
(1) O le a i ai se Faamasinoga o Talosaga a Samoa, o le a avea ma
faamasinoga aupito maualuga e faamauina ma tausia taualumaga.
(2) Vagana ua tusa ai ma aiaiga o lenei Vaega o Faamasino o le
Faamasinoga o Talosaga o le a aofia ai:
(a) le Faamasino Sili ma isi Faamasino o le Faamasinoga Sili;
(e) o ni tagata ua i ai tulaga agavaa e pei ona taua e tusa ma aiaiga o
le fuaiupu (3) o le Mataupu 65 e pei ona o le a tofia i lea vaitaimi
ma lea vaitaimi e le Ao o le Malo, e faia i luga o fautuaga a le
Komisi o Galuega tau Faamasinoga.
(3) O le Faamasino Sili o le a avea ma Peresetene o le Faamasinoga o
Talosaga, peitai, i lona toesea, o le Faamasino tulaga muamua o le
Faamasinoga o lo o faatasi ai i le talosaga pe, afai o Faamasino ua
faapea ona faatasi ai e tulaga muamua tutusa, o se Faamasino e tofia e
le Faamasino Sili o le a taitai.
54
(4) O Faamasino o le Faamasinoga o Talosaga o le a faatatau-ina lo latou
tulaga muamua e faatatau i aso na muai tofia ai i latou taitoatasi e
avea ma Faamasino o se Faamasinoga maualuga i Samoa po o so o se
atunuu e faamaonia.
(5) O se tofiga i lalo o aiaiga o le faafuaiupu (e) o le fuaiupu (2) o le a faia
mo se vaitaimi pe mo le faamasinoina po o le faafofogaina o ni
mafuaaga faapitoa po o ni mataupu e pei ona o le a faasinoina mai i le
tusi tofiga.
76. Aofai o Faamasino:
(1) So o se toatolu o ni Faamasino o le Faamasinoga o Talosaga e mafai
ona faaaogaina pulega uma a le Faamasinoga:
PEITAI e mafai e le Faamasinoga ona tuuina atu sana faaiuga e so o
se tasi o ona sui o ia lea o se Faamasino o le Faamasinoga Sili, ma afai
e le o i ai sea sui ona faa-auala atu lea i le Resitara o le Faamasinoga o
Talosaga.
(2) O le faaiuga a le Faamasinoga o Talosaga o le a faia ina ua tusa ma le
taofi o le vaega toatele o Faamasino o lo o faatasi ai.
77. Ia le auai Faamasino i talosaga faasaga ia latou lava faaiuga:
O le a le auai se Faamasino o le Faamasinoga o Talosaga i le faafofogaina o
se talosaga faasaga i so o se faaiuga na faia e ia lava (alii po o tamaitai) po o
le faia e se Faamasinoga na avea ai sea Faamasino o se tasi o e na nofoi ai e
avea ma se faamasino.
78. Tautoga i le tofi:
So o se tagata e tofia e tusa ma aiaiga o le faafuaiupu (e) o le fuaiupu (2) o le
Mataupu 75 e avea ma Faamasino o le Faamasinoga o Talosaga o le a faia
ma tuuina atu i luma o le Ao o le Malo i lona uluai tofia, o se tautoga i le
tulaga ua faatuina atu i le Faamatalaga e Tolu.
79. Puleaga Aoao a le Faamasinoga o Talosaga:
Vagana ua fai faatatau i aiaiga o lenei Faavae o le a i ai i le Faamasinoga o
Talosaga le puleaga e faafofoga ai ma fuafua tatau ni talosaga (e aofia ai
taualumaga na aumaia i le poloaiga a le Faamasinoga Sili i le Faamasinoga
o Talosaga) e pei ona o le a aiaia e le Tulafono.
55
80. Puleaga i mataupu tau le faavae:
(1) O le a faia se talo-saga, i le Faamasinoga o Talosaga faasaga i so o se
faaiuga a le Faamasinoga Sili i so o se taualumaga pe afai e faamaonia
e le Faamasinoga Sili e faapea o le mataupu o lo o aafia ai se vaega
tele tau le tulafono i le itu i le faamalamalamaina po o le faatinoina o
so o se aiaiga o lenei Faavae.
(2) Pe a oo ina ua le talia e le Faamasinoga Sili le tuuina atu o sea tusi
faamaoni, e mafaia e le Faamasinoga o Talosaga, pe afai ua
faamalieina o ia faapea o le mataupu o lo o aafia ai se vaega tele tau le
tulafono i le itu i le faamalamalamaina po o le faatinoina o so o se
aiaiga o lenei Faavae, ona tuuina atu le faatagaina faapito ina ia
talosaga ai faasaga i lena faaiuga.
(3) I le itu ua tuuina mai ai sea tusi faamaoni po o sea faatagaina e mafai
e so o se itu faamasinoga i lea faamasinoga ona talosaga i le
Faamasinoga o Talosaga i le mafuaaga e faapea, o sea mataupu e pei
ona muai taua sa faaiuina ma le sese ma, ina ua i ai ma le faatagaina e
lena Faamasinoga ma luga o so o se tasi lava mafuaaga.
81. Puleaga e uiga i aia tatau faavae:
O le a faia se talosaga i le Faamasinoga o Talosaga faasaga i so o se faaiuga
a le Faamasinoga Sili i so o se taualumaga e tusa ma aiaiga o le Mataupu 4.
82. Faamatalaina o le “faaiuga”:
I Mataupu 77, 80, 81 ma le 119, “o le faaiuga” e aofia ai le iuga o le
faamasinoga, faatonuga a le faamasinoga, poloaiga, o se poloaiga aloaia e
tusia mai e le faamasinoga, faaaliga, faamaoniga o le solitulafono, faasalaga,
taofi po o se tonu mautu.
56
VAEGA VIA
KOMESINA O SULUFAIGA (OMBUDSMAN)
82A. Komesina o Sulufaiga:
(1) O le a tatau ona i ai o se Komesina o Sulufaiga (Ombudsman) e tofia e
Le Ao o le Malo, i le faia i luga o le fautuaga a le Fono Aoao
Faitulafono.
(2) O le a tofia le Komesina o Sulufaiga e tusa ai ma taiala o filifiliga ma
tofiga ma isi tuutuuga ma aiaiga o galuega ua aiaia e le Tulafono.
(3) O le Komesina o Sulufaiga:
(a) o le a tofia mo le ono (6) tausaga; ma
(e) e agavaa mo le toe tofiaina; ma
(i) i le muta ai o le vaitaimi i le tofi, e faaauau pea i le tofi seia toe
tofia po o ua tauaveina e se tagata e soloai ane i le tofi, o galuega
tauave o le tofiga.
(4) O le totogi, alauni ma isi faamanuiaga mo le Komesina o Sulufaiga:
(a) o le a fuafuaina e Tulafono; ma
(e) o le a totogiina mai tupe o le Faaputugatupe a le Malo, e aunoa
ma nisi tupe e toe faatatauina, e ese ai i lo lenei faafuaiupu; ma
(i) o le a lē tatau ona faaitiitia, a o faagasolo le vaitaimi i le tofi o le
Komesina o Sulufaiga, vagana ai ua avea ma vaega o se
faaitiitiga lautele o totogi ua faatatauina i se tulaga talafeagai i
tagata uma, o latou totogi e fuafuaina e Tulafono.
(5) E mafai ona faatulaiese le Komesina o Sulufaiga mai le tofi e tusa ai o
ni mafuaaga ma taualumaga ua aiaia e Tulafono.
82E. Galuega Tauave a le Komesina o Sulufaiga:
O galuega tauave nei a le Komesina o Sulufaiga:
(a) ia tauaveina galuega tauave e faasino i le uunaia o pulega Malo
lelei i pulega faafoe o galuega a le Malo ua aiaia e Tulafono; ma
(e) ia tauaveina galuega tauave e faasino i aia tatau faale-tagata
soifua o aiaia e Tulafono; ma
(i) ia tauaveina so o se isi lava galuega tauave ua aiaia e Tulafono.
57
VAEGA VII
O LE AUFAIGALUEGA O GALUEGA A LE MALO
83. Faamatalaina:
O le “Aufaigaluega o Galuega a le Malo” o lona uiga o galuega i so o se
tulaga e oo atu i ai Samoa; peitai e le aofia ai galuega e totogiina i le auala o
le tupe fuapauina mo le faiga o lea galuega po o le na o le komisi, galuega e
faia fua i le loto malie, po o se galuega i so o se tasi o tulaga ia, e taua
faapea:
(a) Ao o le Malo; po o
(e) se sui usufono o le Fono a Sui Tofia; po o
(i) le Palemia po o se Minisita; po o
(o) le Fofoga Fetalai po o le Sui Fofoga Fetalai; po o
(u) se Sui Usufono o le Palemene; po o
(f) se Faamasino o le Faamasinoga Sili o Samoa po o se tasi lava
tagata e i ai se tofi faa-faamasino i Samoa; po o
(g) le Loia Sili, ma tagata ofisa ma tagata faigaluega a le Loia, o lana,
(alii po o tamaitai) ofisa e tatau ona taua o le Ofisa o le Loia Sili;
po o
(ga) Faatonu e Faafoeina Moliaga Faaletulafono a le Atunuu ma isi
tagata e faia moliaga ma tagata ofisa ma tagata faigaluega o se
ofisa e faia moliaga faaletulafono ua faavaeina e le Tulafono;
(l) Pule ma Suetusi Aoao, ma isi tagata ofisa ma tagata faigaluega o
le Ofisa o Suetusi ua faamaotiina i lalo o le Mataupu 97; po o
(m) se tagata o le Komisi o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo o ia
lea e le o se tagata o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo i le
taimi lea o lona tofiga e avea ai ma se tasi o le Komisi o le
Aufaigaluega o Galuega a le Malo; po o
(n) se tagata ofisa o leoleo po o se tagata ofisa o falepuipui; po o
(p) se tagata e ofu togiga i se vaegaau mo le puipuiga; po o
(s) sui o le nuu; po o
(t) o le Failautusi o le Fono Aoao Faitulafono, ma isi tagata ofisa ma
tagata faigaluega o le Fono Aoao Faitulafono.
58
84. Komisi o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo:
(1) O le a i ai se Komisi o le Aufaigaluega o Galuega a Samoa, o le a aofia
ai e le silia i le toatolu tagata e tofia e le Ao o le Malo, e faia i luga o le
fautuaga a le Palemia.
(2) O le Ao o le Malo, e faia i luga o le fautuaga a le Palemia, o le a tofia se
tasi o le Komisi o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo o le a avea ma
Taitai Fono.
(3) E leai se tagata o le a tofia e avea ma, po o le a tumau pea o se tasi o le
Komisi o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo:
(a) pe afai e le o ia o se tagatanuu po o le le toe avea o ia ma
tagatanuu o Samoa; po o
(e) afai o ia o se, po o le avea ma Sui Usufono o le Palemene.
(4) E leai se sui usufono o le Komisi o le Aufaigaluega o Galuega a le
Malo o le a uulua i le taimi lava lea e tasi ma so o se tasi tofi i le
Aufaigaluega o Galuega a le Malo.
(5) O pulega a le Komisi o Aufaigaluega o Galuega a le Malo o le a le
aafia ona talu ai se tulaga avanoa i le aofaiga o ana sui usufono ma so
o ni taualumaga a le Komisi o le a faaaogaina ae ui lava ina faapea o
se tagata na le i tatau ai, ona filifilia ina ia i ai faapea sa auai i na
taualumaga.
85. Taimi i le tofi:
(1) O se sui usufono o le Komisi o le Aufai-galuega o Galuega a le Malo
o le a tofia ina ia i ai i le tofi mo se vaitaimi ia le silia i le tolu tausaga
peitai o le a mafai ona filifilia mo le toe tofiaina.
(2) E mafai e se sui usufono o le Komisi o le Aufaigaluega o Galuega a le
Malo ona faamavae i lona tofi i se tusi e sainia e ia ma faatuatusi i le
Palemia i so o se taimi peitai o le a le mafai ona faateaina mai le tofi
vagana ai ona o ni mafuaaga ma le faiga e pei ona faia i se Faamasino
o le Faamasinoga Sili.
(3) O le Ao o le Malo, e faia i luga o le fautuaga a le Palemia, e mafai i so
o se taimi pe afai e le o usuina le Fono Aoao Faitulafono ona taofia
mo se vaitaimi se sui usufono o le Komisi o le Aufaigaluega o
Galuega a le Malo mai lona tofi, ma o sea taofiga, ae vagana ai ua toe
59
soloia i luma atu, o le a faaauau pea i lona faamamaluina seia oo i le
faaiuga o le tauaofiaga mulimuli ane ai ma o le a le toe sili atu.
86. O totogi:
O totogi o sui usufono o le Komisi o le Aufai-galuega o Galuega a le Malo, o
le a fua faatatauina e le Ao o le Malo, e faia i luga o fautuaga a le Palemia.
87. Galuega a le Komisi:
(1) O le Komisi o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo o le a:
(a) gafa mo -
(i) fuafuaga o alaoa tau tagata faigaluega;
(ii) faiga faavae tau pulega o alaoa tau tagata faigaluega; ma
(iii) fuafuaina ma le faatonutonuina o alaoa tau Tagata
Faigaluega, mo Galuega a le Malo; ma
(e) isi galuega e pei ona o le a aiaia e le Tulafono.
(2) I le faaaogaina o ana galuega, o le a tausisi le Komisi o le
Aufaigaluega o Galuega a le Malo i faiga e fai ai aoao e tuuina mai e le
Kapeneta e uiga i le Aufaigaluega o Galuega a le Malo, ma o le a
faatinoina so o se faaiuga a le Kapeneta o lo o faaalia mai ai lea faiga e
fai ai ua tuuina atu i le Komisi i se tusi a le Palemia.
(3) O se Tulafono a le Palemene e mafai ona faatuina e avea ma tulaga
faapitoa so o se tulaga o le ulu o se ofisa po o se tasi lava tulaga e
vasega; ma o le Ao o le Malo i le faia i luga o le fautuaga a le Kapeneta
ina ua maea ona fesiligia e le Kapeneta se finagalo o le Komisi o le
Aufaigaluega o Galuega a le Malo, o le a tatau ona lafo atu i ai le
avega tauave, i le itu i so o se tulaga ua faapea ona fuafuaina, mo
tofiga, faavasegaina, totogi, tulaga siitia, fesiitaiga, faamalologa litaea,
faamutaina o tofiga, faateaina ma le faafoeina o amioga pulea.
88. Taualumaga ma le Lipoti faale Tausaga:
(1) Vagana ona ua tusa ai ma aiaiga o lenei Faavae ma so o se tulafono, e
mafai e le Komisi o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo ona:
(a) faatatauina ana taualumaga (e aofia ai le aofaiga o usu-fono e
mafaia ai ona faia se fono) i so o sea auala ua ia manatu ai e
tatau; ma
60
(e) tuuina atu so o se tasi o ana galuega po o galuega i so o se tasi
po o nisi.
(2) O le a faia e le Komisi se lipoti faale tausaga e uiga i ana galuega e
tuuina atu i le Ao o le Malo, o ia lea o le a na faatuina atu ina ia
faataatia i luma o le Fono Aoao Faitulafono se ata o lea lipoti.
89. Komiti o Talosaga o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo:
(1) O le a i ai se Komiti o Talosaga o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo
lea o le a aofia ai o:
(a) o le Faamasino Sili po o -
(i) se tagata ofisa o le faamasinoga e filifilia e le Faamasino
Sili; po o
(ii) se loia faufautua po o se loia o le Faamasinoga Maualuga
ua filifilia e le Komisi o Galuega tau Faamasinoga;
(e) se tagata e toatasi e tofia e le Ao o le Malo i luga o le fautuaga a
le Palemia ma ia i ai i le tofi i le faitalia a le Ao o le Malo;
(i) se tagata e toatasi, o ia lea o se tagata ofisa o le Aufai-galuega o
Galuega a le Malo, ia filifilia e tagata ofisa o le Aufaigaluega o
Galuega a le Malo ma ia i ai i le tofi mo se vaitaimi ia le silia le
tolu tausaga.
(2) O le Faamasino Sili po o le tagata na tofia e le Faamasino Sili, o le a
avea ma Taitai Fono o le Komiti o Talosaga o le Aufaigaluega o
Galuega a le Malo.
(3) E mafaia e se Tulafono a le Palemene ona:
(a) faamatalaina le faiga o le filifilia o le tagata ia filifilia e tusa ma
aiaiga o le faafuaiupu (i) o le fuaiupu (1);
(e) aiaia mo le tofiaina o sui tofia e sui tulaga i sui usufono o le
Komiti o Talosaga o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo na
tofia e tusa ma aiaiga o le faafuaiupu (e) ma le (i) o le fuaiupu
(1);
(i) faamatalaina le puleaga a le Komiti o Talosaga ia faafofoga ma
fua faatatauina talosaga mai faaiuga e tusa ai ma mataupu tau
pulega o alaoa tau tagata i totonu o Galuega a le Malo.
61
VAEGA VIII
MEA TAU TUPE
90. Faaputuga tupe a le Malo:
O le a i ai se Teugatupe a le Malo ma ni ia faaputugatupe a le Malo po o
tupe faamauina e pei ona o le a aiaia e le Tulafono.
91. Tulaga faatapulaaina tau lafoga:
E leai se lafoga o le a tuuina ia faia vagana ai ua faia e le Palemene.
92. Ala tupe maua a le Malo:
O lafoga uma ma isi ala tupe maua faapea tupe na sasaoina po o le talia e
Samoa, o le a totogi atu i totonu o le Faaputugatupe a le Ofisa o Tupe
vagana ua manaomia pe faatagaina e le Tulafono ina ia totogi atu i so o se
tasi lava faaputugatupe po o se teugatupe a le Malo.
93. Tupe totogi atu mai faaputuga tupe a le Malo:
E leai se tupe o le a tuuina atu i fafo mai le Faaputugatupe a le Ofisa o Tupe
po o se isi faaputugatupe a le Malo po o se tupe teu seia vagana ona ua tusa
ai ma se tusi poloaiga e sainia e le Ao o le Malo.
94. Faasoaina o tupe faaalu:
(1) O le Minisita e ia te ia le avega tauave mo mea tau tupe i le itu i
tausaga taitasi faale-tupe, o le a ia faia ina ia faataatia i luma o le Fono
Aoao Faitulafono se faamatalaga o le faatatauina o tupe maua ma
tupe faaalu mo lena tausaga, ma, seia vagana ona ua ese ai le aiaia e le
Palemene e faatatau i so o se tausaga, o lena faamatalaga o le a faapea
ona faataatia a o lumanai le amataga o lena tausaga.
(2) O fuafuaga faatu mo tupe faaalu uma o lo o aofia i le tala faatatau o le
tupe (e ese ai i lo tupe faaalu e pei ona aiaia e le tulafono) o le a tuuina
atu i le palota a le Fono Aoao Faitulafono i le faiga o se Tulafono Tau
Faaofi o le Faasoasoaina o Tupe.
62
(3) Afai o le itu i so o se tausaga faale-tupe, ua maua ai:
(a) faapea o so o se tupe faaalu ua faaaluina po ua tino mai o le a
ono faaaluina i so o se galuega e sili atu i lo le aofaiga na aiaia
mo lea galuega e le Tulafono o le Faasoasoaina o Tupe e faasino i
lena tausaga; pe
(e) faapea ua faaaluina po ua tino mai o le a ono faaaluina so o se
tupe alu (e ese ai i lo tupe faaalu e pei ona aiaia e le tulafono) i
luga o so o se galuega sa le i aiaia i le Tulafono o le Faasoasoaina
o Tupe e faasino i lena tausaga; o le Minisita na te tauaveina le
tiute mo mea tau tupe, o le a ia faia ina ia faataatia i luma o le
Fono Aoao Faitulafono tala faatatau faaopoopo o le tupe e uiga i
lena tupe faaalu ma o fuafuaga mo tupe faaalu o lo o aofia ai i
totonu o le a tuuina atu i le palota a le Fono Aoao i le faiga o se
Tulafono Tau Faaofi Faaopoopo o le Faasoasoaina o Tupe.
(4) O tupe faaalu e tusa ma le Tulafono, ia o le a le tuuina atu i le palota a
le Fono Aoao Faitulafono e tusa ma aiaiga o lenei Mataupu, o lona
uiga:
(a) o tupe faaalu e totogia e le Faaputuga Tupe a le Ofisa o Tupe e
tusa ai ma aiaiga o Mataupu 22, 25, 69 ma le 98; ma
(e) nisi lava tupe faaalu e pei ona tusa ai ma le Tulafono ina ia tusia
i luga o le Faaputuga Tupe i le Ofisa o Tupe po o so o se
faaputugatupe a le Malo po o tupe faamauina ma i sea Tulafono
ia faaalia ma le manino mai ai o tupe e faaalu ua faatulafonoina.
(5) E mafai e le Fono Aoao Faitulafono ona faamaonia po o le le finagalo e
tuuina atu lana faamaoniga i so o se tupe faaalu o lo o i ai i se
Tulafono Tau Faaofi o le Faasoasoaina o Tupe po o se Tulafono Tau
Faaofi Faaopoopo o le Faasoasoaina o Tupe, ae peitai, e le mafai ona
toe faaopoopoina le aofaiga o le tupe pe toe suia le mea na faatatauina
i ai so o se tupe faaalu.
95. Tupe faaalu a o tatali le faasoasoaina o le tupe:
Afai o se Tulafono Tau Faaofi o le Faasoasoaina o Tupe e le i avea ma
tulafono i le aso muamua o le tausaga faale-tupe lea e faasino tonu i ai, e
mafai e le Minisita o lo o tauaveina mea tau tupe ina ua faatasi ai ma le
uluai faamaoniga a le Kapeneta ona faatagaina sea tupe faaalu (ae le i
63
faatagaina e le Tulafono) e pei ona o le a ia manatu ua alagatatau mo le
faaauauina o galuega seia oo ina avea le Tulafono Tau Faaofi o le
Faasoasoaina o Tupe ma tulafono:
PE AFAI o le tupe faaalu ua faapea ona faatagaina e lē tatau ona sili atu i se
aofaiga o se tupe e tutusa ma le tasi-vaefa o le vaegatupe talafeagai na pasia
i le Tulafono o le Faatatauina o Tupe mo le tausaga ua tuanai.
96. Tupe faaalu e le i fuafuaina:
O se vaegatupe mo tupe faaalu e le i fuafuaina e lē sili atu i le 3% o le
aofaiga o tupe ua faatatauina i le Tulafono Tau Faaofi o le Faatatauina o
Tupe e tatau ona aofia i le Tala Faatatau o Tupe Faale-tausaga ua faataatia i
luma o le Fono Aoao Faitulafono. Afai, a o faagasolo le vaitaimi e pasia ai le
Tulafono o le Faatatauina o Tupe mo so o se tausaga faale-tupe, ma le
faaiuga o le tausaga, e manaomia le faaaluina o tupe e sili atu i po o e aunoa
ma le faatatauina e le Fono Aoao Faitulafono, Kapeneta po o, i le tulaga e
faapea ua faatagaina e le Kapeneta, e mafai e le Minisita o nafa ma Tupe
ona faatagaina le faaliliuina atu o faaputugatupe i se vaegatupe e tasi po o
le sili atu ua filifilia, mai le vaegatupe o tupe faaalu e le i fuafuaina:
AE VAGANA AI E FAAPEA ua avanoa le aofaiga o tupe e faaliliuina atu
mai le vaegatupe o tupe faaalu e le i fuafuaina MA le aofaiga atoa o tupe
uma ua faatatauina e le Tulafono o le Faatatauina o Tupe mo lena tausaga.
97. Pule ma Suetusi Aoao:
(1) E tatau ona i ai se Pule ma Suetusi Aoao:
(a) o ia lea o le a tofia e Le Ao o le Malo, i le faia i luga o le fautuaga
a le Palemia; ma
(e) o lona ofisa o le a taua o le Ofisa o Suetusi.
(2) A o le i fautuaina Le Ao o le Malo, e tatau i le Palemia ona feutagai ma
le komiti faapalemene o nafa ma Tagata Ofisa o le Palemene i le tofiga
ua fuafuaina o le Pule ma Suetusi Aoao.
(3) E lē tatau ona tofia se tagata e avea ma Pule ma Suetusi Aoao seia
vagana ai ua faamalieina e le tagata le taiala faataatia o agavaa ua
aiaia e le Tulafono.
64
(4) E lē tatau ona tofia se tagata e avea ma Pule ma Suetusi Aoao pe afai
sa tofia talu ai le tagata e avea ma Pule ma Suetusi Aoao po o sa avea
ma Pule ma Suetusi Aoao i lalo o lenei Vaega.
(5) I le noatia ma le fai fuafua i le Mataupu 97A(4), o le Pule ma Suetusi
Aoao o se tagata ofisa tutoatasi a le Palemene.
(6) E leai ni galuega tauave, malosiaga, aia tatau, faamalumaluga po o
noataga e lē tuusaoina a le Pule ma Suetusi Aoao e faatulai mai i le
tulaga o le avea ai o le Pule ma Suetusi Aoao ma tagata ofisa tutoatasi
a le Palemene.
(7) E leai ni malosiaga e lē tuusao o le Fono Aoao Faitulafono e faatulai
mai i le tulaga o le avea ai o le Pule ma Suetusi Aoao o se tagata ofisa
tutoatasi a le Palemene ma o malosiaga o le Fono Aoao Faitulafono e
galue ai e tusa o le Pule ma Suetusi Aoao, ua na o malosiaga ia ua
aiaia i lalo po o e lenei Vaega po o le Tulafono.
(8) Ae vagana ai ua aiaia e le Tulafono, e lē noatia le Pule ma Suetusi
Aoao i le Tulafono o faatonutonuina ai le Aufaigaluega o Galuega a le
Malo.
(9) O isi tuutuuga o le tofiga o le Pule ma Suetusi Aoao ma le faavaeina
ma le tuufaatasiga ma galuega tauave a le Ofisa o Suetusi o lo o aiaia e
le Tulafono.
97A. Matafaioi a le Pule ma Suetusi Aoao:
(1) O le Pule ma Suetusi Aoao e nafa ma le sueina faasuetusi o aseta a le
Malo, aitalafu ma tupe faavae mai tupe maua e aofia ai tupe a le Malo.
(2) E aunoa ma le faatapulaaina o le fuaiupu (1), e tatau i le Pule ma
Suetusi Aoao ona sueina faasuetusi le Faaputugatupe i le Ofisa o
Tupe, o isi faaputugatupe a le Malo ma teugatupe a le Malo e pei ona
mafai ona faavaeina e tulafono, o faaputugatupe ma teugatupe a
Matagaluega uma ma isi Ofisa o le Malo ma le Atunuu (e aofia ai
vaega o Matagaluega, ma ofisa tau le va o Malo i atunuu i fafo), ma
faaputugatupe ma teugatupe a isi pulega a le Malo, pulega
faaletulafono, pulega tau lotoifale ma isi faalapotopotoga e pei ona
mafai ona aiaia e le Tulafono.
(3) Mo le faamoemoe o le faatinoina o galuega tauave i lalo o lenei Vaega,
o le Pule ma Suetusi Aoao e i ai isi ana galuega tauave, malosiaga,
faamalumaluga ma le tulaga tutoatasi ua aiaia e le Tulafono.
65
(4) Seia vagana ai ua aiaia e Tulafono, e i ai i le Pule ma Suetusi Aoao le
pule faitalia atoatoa i le tauaveina o ana galuega tauave, tiute ma
malosiaga ma e lē noatia i so o se faatonuga mai so o se tagata e
faatatau i:
(a) le faafoeina pe leai foi o se sueina faasuetusi faapitoa; po o
(e) le auala o le a faafoeina ai e le Pule ma Suetusi Aoao o se sueina
faasuetusi faapitoa; po o
(i) le tulaga faamuamua o le a tuuina atu i so o se sueina faasuetusi
faapitoa po o isi mataupu.
98. Tiute o le Pule ma Suetusi Aoao le lipoti atu i le Fono Aoao
Faitulafono:
(1) I le noatia ma le fai fuafua i le fuaiupu (2), e tatau i le Pule ma Suetusi
Aoao ona:
(a) lipoti atu i le Fono Aoao Faitulafono, a itiiti mai o le faa-tasi i le
tausaga ma i nisi lava taimi e pei ona mafai ona aiaia e le
Tulafono -
(i) i luga o taunuuga o suega faasuetusi uma e faatinoina i
lalo o lenei Vaega po o e le Tulafono; ma
(ii) ia silasila i so o se tulaga faaletonu i faamatalaga tau tupe,
feuiaiga faapisinisi, faagasologa, faiga po o faagaoioiga o le
Faaputugatupe i le Ofisa o Tupe po o se faaputugatupe a le
Malo, teugatupe a le Malo, Matagaluega, ofisa po o se
faalapotopotoga ua sueina faasuetusi e le Pule ma Suetusi
Aoao i lalo o le Mataupu 97A(2); ma
(e) ia lipoti atu i se tulaga lautele ma a itiiti mai o le faa-tasi i le
tausaga i le Fono Aoao Faitulafono i luga o le faatinoga o ana
galuega tauave, tiute ma malosiaga i lalo o lenei Vaega po o e le
Tulafono ma gaoioiga a le Ofisa o Suetusi.
(2) O se lipoti i lalo o le fuaiupu (1) e tatau ona tuuina atu e le Fofoga
Fetalai i le Fono Aoao Faitulafono.
99. Vaitaimi i le tofi:
(1) I le noatia ma le fai fuafua i lenei Vaega, o se tagata e tofia e avea ma
Pule ma Suetusi Aoao e umia le tofi mo se vaitaimi e 12 tausaga.
66
(2) Afai ua maea le vaitaimi sa tofia ai se tagata e avea ma Pule ma Suetusi
Aoao, o lea tagata e faaauau pea i le tofi seia tofia sona sui, vagana ai ua
aveesea pe faamalolo mo se vaitaimi a o faagasolo le vaitaimi e faamuta
ai.
99A. Aiaiga o galuega:
(1) O le Pule ma Suetusi Aoao e agavaa i totogi, alauni ma isi
faamanuiaga ua aiaia e le Tulafono.
(2) O le totogi o le Pule ma Suetusi Aoao e lē tatau ona faaitiitia a o
faagasolo le vaitaimi i le tofi o le Pule ma Suetusi Aoao, seia vagana ai
o se vaega o se faaitiitiga lautele o totogi ua faatatauina e
faalaugatasia ai tagata uma, o latou totogi ua fuafuaina e le Tulafono.
(3) O alauni ma isi faamanuiaga o le galuega a le Pule ma Suetusi Aoao o
le a lē suia i so o se faiga lea e faaitiitia ai so o se alauni ma
faamanuiaga ua faaee atu i le Pule ma Suetusi Aoao, e faatulai mai i le
tofiga.
(4) O le totogi, o alauni ma isi faamanuiaga i lalo o lenei Vaega o le a
totogiina mai le Faaputugatupe i le Ofisa o Tupe.
99E. Isi galuega:
Ae vagana ai ua aiaia e le Tulafono po o ua faatagaina i se iugafono a le
Fono Aoao Faitulafono, e lē tatau i le Pule ma Suetusi Aoao ona:
(a) umia so o se tofiga i totonu o le Aufaigaluega o Galuega a le
Malo (e aofia ai i totonu o so o se tasi o tulaga ua taua i lalo o le
Mataupu 83), e ese mai ai i lo le Pule ma Suetusi Aoao; po o
(e) le avea ma sui auai o so o se pulega po o se faalapotopotoga ua
taua i lalo o le Mataupu 97A(2); po o
(i) ua galue i so o se galuega e totogi i fafo atu o galuega tauave o
lona tofi.
99I. Aia tatau e puipuia:
(1) O se tagata o ia lea sa avea ma tagata ofisa po o se tagata faigaluega i
totonu o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo ma ua tofia o ia e avea
ma Pule ma Suetusi Aoao, e agavaa i le umia pea o aia tatau uma o i ai
i le taimi nei ma aia tatau o faatupulaia e peiseai o le galuega a lena
tagata ua avea ma Pule ma Suetusi Aoao, o se faaauauina lea o lana,
67
(alii po o tamaitai) galuega o ia o se tagata ofisa po o se tagata
faigaluega i totonu o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo.
(2) A o faagasolo le vaitaimi o le tofiga o le Pule ma Suetusi Aoao, e
agavaa le Pule ma Suetusi Aoao i le umia pea o aia tatau o i ai i le
taimi nei ma aia tatau faatupulaia e peiseai sa faaauau pea le Pule ma
Suetusi Aoao i totonu o le galuega o ia o se tagata ofisa po o se tagata
faigaluega i totonu o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo.
(3) Afai ua faamutaina e se tagata ona umia le tofi o le Pule ma Suetusi
Aoao ma ua avea ma tagata ofisa i se isi tulaga po o se tagata
faigaluega i totonu o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo, o le
galuega a lena tagata i le avea ai ma Pule ma Suetusi Aoao, o le a
faatatauina e avea o le galuega i le isi na tulaga po o i le avea ai ma
tagata faigaluega i totonu o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo mo le
faamoemoe o le fuafuaina o aia tatau faatupulaia.
99O. Toesea o le Pule ma Suetusi Aoao:
(1) Afai ua lē mafai e le Pule ma Suetusi Aoao ona tauaveina o ana
galuega tauave, tiute ma malosiaga i lalo o lenei Faavae po o so o se
isi lava Tulafono po o tulafono, ona o se gasegase, toesea i aso malolo
po o le toesea mai Samoa po o so o se isi lava mafuaaga, o le tagata o
ia lea ua tofia e se Tulafono e avea ma Suetusi Lagolago e ao ona ia
tauaveina o na galuega tauave, tiute ma malosiaga.
(2) Afai ua lē mafai e le Suetusi Lagolago ona tauaveina o galuega tauave,
tiute ma malosiaga o le tofi o le Pule i lalo o le fuaiupu (1) ona o se
gasegase, toesea i aso malolo po o le toesea mai Samoa po o so o se isi
lava mafuaaga, e ao i le Pule ona tofia i se faiga tusitusia se tagata
ofisa sinia o le Ofisa o Suetusi na te tauaveina o na galuega tauave,
tiute ma malosiaga.
99U. Faamavaega a le Pule ma Suetusi Aoao:
E mafai e le Pule ma Suetusi Aoao ona faamavae mai le tofi e ala i le tuuina
atu i Le Ao o le Malo o se tusi faamavae ua sainia.
99F. Aveesea mai le tofi o le Pule ma Suetusi Aoao:
(1) E mafai e Le Ao o le Malo, i le faia i luga o le fautuaga a le Palemia ua
tuuina atu, e tusa ai ma le fuaiupu (3), ona faatoa aveesea le Pule ma
68
Suetusi Aoao e tusa ai ma lenei Mataupu ma e faatoa mafai foi i lalo o
so o se tasi o mafuaaga ua faatulagaina atu i lalo o le fuaiupu (2).
(2) E faatoa mafai lava ona aveesea le Pule ma Suetusi Aoao pe afai o ia:
(a) ua faamaonia faaletulafono se moliaga i se soligatulafono e aafia
ai le uiga lē faamaoni e mafai ona faasalaina i le nofosala i le
falepuipui mo le 12 masina pe sili atu, po o i se soligatulafono i
lalo o se Tulafono e aafia ai le alofia o lafoga;
(e) ua gaumativa po o ua faia o se gaoioiga o le gaumativa i lalo o se
Tulafono o faatonutonuina ai le gaumativa;
(i) ua i ai i se tulaga ua lē mafai ona faatinoina o galuega tauave o
le tofi o le Pule ma Suetusi Aoao, ona o mafuaaga o le lē atoatoa
o le malosi i le tino po o le mafaufau, e pei ona aiaia e lenei
Vaega po o e le Tulafono;
(o) ua lē mafaia ona faataunuuina o so o se galuega tauave a le Pule
ma Suetusi Aoao i lalo po o e lenei Vaega po o e le Tulafono, e
aunoa ma so o se mafuaaga tatau faaletulafono po o ua
talafeagai ai;
(u) ua auai i so o se amioga lea ua tulai mai ai le Pule ma Suetusi
Aoao i se tulaga feteenai ma galuega tauave o le tofi o le Pule ma
Suetusi Aoao.
(3) A o le i fautuaina Le Ao o le Malo i lalo o le fuaiupu (1), e tatau i le
Palemia ona:
(a) feutagai ma le komiti faapalemene o nafa ma Tagata Ofisa o le
Palemene i le aveesea o le Pule ma Suetusi Aoao ua fuafuaina;
ma
(e) ia faataatia i luma o le Fono Aoao Faitulafono se faamatalaga
atoatoa o mafuaaga mo le aveesea o le Pule ma Suetusi Aoao mo
se faaiuga a le Fono Aoao Faitulafono ina ia pasia a itiiti mai o le
lua-vae-tolu o le aofaiga atoa o Sui Usufono o le Palemene (e lē
aofia ai so o se avanoa).
(4) O le Pule ma Suetusi Aoao ua faatatauina e faapea ua faamalolo mo se
vaitaimi mai le tofi mai le aso na feutagai ai le Palemia ma le komiti
faapalemene o nafa ma Tagata Ofisa o le Palemene i lalo o le fuaiupu
(3)(a), seia faia o se faaiuga mulimuli mo le aveesea.
69
VAEGA IX
FANUA MA SUAFA
100. Suafa Matai:
O le a faaaogaina se suafa Matai e talafeagai ai ma aganuu faa-Samoa ma lo
latou faaaogaina ma e tusa ai ma le tulafono, e uiga i aganuu faa-Samoa ma
lo latou faaaogaina.
101. Eleele i Samoa:
(1) O eleele uma i Samoa o eleele tau le aganuu, eleele umia saoloto
(fanua na faatauina mai), po o eleele tau le Malo.
(2) O eleele tau le aganuu o lona uiga o eleele e umia mai ia Samoa e
talafeagai ai ma aganuu faa-Samoa ma lo latou faaaogaina ma e tusa
ai ma le tulafono e uiga i aganuu faa-Samoa ma lo latou faaaogaina.
(3) O eleele e umia saoloto o lona uiga o eleele e umia mai ia Samoa mo
se fanua na faatauina mai.
(4) O eleele tau le Malo o lona uiga o eleele ua tuuina ia Samoa ma o ia
eleele e le aafia i suafa faale-aganuu ma so o se fanua na faatauina
mai.
102. E le faaliliueseina atu eleele tau le aganuu:
O le a le tusa ai ma le tulafono po o le le mafai e so o se tagata ona
faaliliueseina atu po o le aveesea mai ia te ia o eleele tau le aganuu po o se
itu e tau atu ai i eleele tau le aganuu, i se auala o le faatau atu, lisi, laisene,
mokesi, po o se tasi lava faiga, o le a le mafaia lava se eleele tau le aganuu
po o se itu e tau i ai ona avea i le faamaapeina po o le fai ma mea e totogiina
ai ni aitalafu a so o se tagata ina ua maliu po o le le mafai ona togia o
aitalafu:
VAGANA AI ONA UA FAAPEA, o se Tulafono a le Palemene e mafai ona
faatagaina:
(a) le tuuina atu o se lisi po o se laisene o so o se eleele faale-aganuu
po o so o se itu e tau atu i ai i lea eleele;
(e) le aveina o so o se eleele faale-aganuu po o le tau i ai i lea eleele
mo galuega tau le Malo.
70
103. Faamasinoga o Fanua ma Suafa:
O le a i ai se Faamasinoga o Fanua ma Suafa e faatasia ai i le aofaiga o e e i
ai ma sea puleaga i le itu e uiga i suafa matai ma eleele tau le aganuu e pei
ona o le a aiaia e le Tulafono.
104. Matafaga ma eleele e lofia i le tai sua:
(1) Vagana ua tusa ai ma aiaiga o so o se Tulafono, o eleele uma e lofia i
le tai sua, o le a avea ma eleele o le Malo.
(2) Mo faatatauga o lenei Mataupu, o le tau “lofia i le tai sua” o lona uiga
o le mea e oo i ai le tai i le va o le tai o atoa ma le tai o fanoloa.
71
VAEGA X
PULEGA O FAALAVELAVE TUTUPU FAAFUASEI
105. Faaaliga Faasalalau o Faalavelave Tutupu Faafuasei:
(1) Afai ua faamalieina le Ao o le Malo e faia i lana, (alii po o tamaitai)
faitalia ina ua uma ona felogonai ma le Kapeneta, faapea o se
faalavelave tupu faafuasei mamafatu ua oo mai e avea ma ala o le a
ono lamatia ai le saogalemu po o le olaga tau le tamaoaiga o Samoa po
o sona vaega, pe ona o taua, osofaiga mai fafo, vevesi i totonu o le
atunuu, po o se mala ua oo, e mafai e le Ao o le Malo i se Faaaliga
Faasalalau (o le a taua e amata atu nei o se Faaaliga Faasalalau o
Faalavelave Faafuasei) ona faaali atu faapea o se tulaga o faalavelave
tutupu faafuasei ua oo i ai.
(2) O se Faaaliga Faasalalau o se Faalavelave Tupu Faafuasei o le a tumau
pea le faamamaluina mo se vaitaimi e tolusefulu aso pe afai e le i vave
soloia, peitai o le a le avea aiaiga o lenei fuaiupu ma mea e noatia ai le
tuuina atu o se tasi foi Faaaliga Faasalalau a o le i oo atu i le mutaaga
o le vaitaimi mo le faamamaluina o le faaaliga faasalalau talu ai.
(3) Afai o lo o usuina le Fono Aoao Faitulafono i le taimi ua fai ai le
Faaaliga Faasalalau o se Faalavelave Tupu Faafuasei, o le a faataatia
loa i luma o le Fono Aoao le Faaaliga Faasalalau.
(4) Afai e le o usuina le Fono Aoao Faitulafono i le taimi ua faia ai le
faaaliga faasalalau o faalavelave tutupu faafuasei, o le a atofaina e le
Ao o le Malo se taimi mo le Fono Aoao ina ia usuina ai, ma o lea foi
taimi o le a faatuina mai i se uluai avanoa ua faatatauina ai e le Ao o le
Malo, i lana, (alii po o tamaitai) lava faitalia, e faapea ai ua talafeagai
ai ma tulaga ua oo atu i ai, ma o le a faataotolia loa le Faaaliga
Faasalalau i luma o le Fono Aoao:
VAGANA AI ONA FAAPEA, afai e le itiiti i le afa o le aofaiga atoa o
Sui Usufono o le Palemene (e le aofia ai tulaga avanoa) ua manaomia i
se faaaliga tusia i le Ao o le Malo e faaalia ai le taimi mo le tauaofia o
le Fono Aoao mo faatatauga o lenei fuaiupu, o le a atofaina e le Ao o
le Malo se taimi faapea o le a le silia le fitu o aso talu mai ai le aso na
maua ai lea faaaliga.
72
106. Poloaiga o Faalavelave Tutupu Faafuasei:
(1) I se tulaga ua uma ai ona faia se Poloaiga o se Faalavelave Tupu
Faafuasei ma i le vaitaimi uma e faamamaluina ai, e mafai e le Ao o le
Malo mai i lea taimi i lea taimi ona faia ni poloaiga (e amata atu nei
ona taua o Poloaiga o Faalavelave Tutupu Faafuasei) e pei ona o le a
ia silafia ua tatau po o le faafaigofieina ai mo le taofimauina o le
saogalemu o le atunuu, le puipuiga o Samoa mai taua faapea le
faataunuuina i se tulaga manaomia o so o se taua e ono auai Samoa,
mo le tausiga o le nofo filemu o tagata atoa ma mea e fia maua mai ma
galuega e tatau mo le soifuaga o tagata uma, ma i le itu aoao mo le
puipuiga malu o aia ma le tausiga o le sologa manuia o le atunuu.
(2) E mafai e Poloaiga o Faalavelave Tutupu Faafuasei ona tuuina atu le
pule po o le aiaia mo le tuuina atu o le pule i ni pulega, tagata po o
vasega o tagata e pei ona o le a faasinoina mai i Poloaiga ia fai ai
tulafono faatonutonu, tulafono e puipui ai po o tulafono iti mo so o se
faatatauga ua faatagaina ai Poloaiga o Faalavelave Tutupu Faafuasei e
tusa ma aiaiga o lenei Mataupu ina ia faia, ma e mafai ona aofia ai ni
aiaiga faaopoopo ma itu e aafia e pei ona silafia e le Ao o le Malo ua
tatau ai po o le talafeagai ma le tulaga ua i ai mo le faatinoina o pulega
na tuuina atu e tusa ma aiaiga o le fuaiupu (1).
(3) O poloaiga o faalavelave tutupu faafuasei uma, ae ese ai pe a o tumau
pea le faaaogaina, o le a faatinoina e ui lava i so o se mea o lo o aofia i
le Vaega II.
(4) E leai se aiaiga o so o se Poloaiga o Faalavelave Tutupu Faafuasei, ma
e leai se tulafono faatonutonu po o se tulafono e puipui ai po o se
tulafono laitiiti na faia ma le tatau ai e tusa ma aiaiga o so o sea
Poloaiga, o le a faaleaogaina ona ua faapea e faasino i so o se mataupu
ua uma ona aiaia e so o se tulafono po ona o le le talafeagai ai ma sea
tulafono.
107. O Poloaiga ia faataotolia i luma o le Fono Aoao Faitulafono:
(1) Afai o lo o usuina le Fono Aoao Faitulafono i le taimi lea ua faia ai se
Poloaiga o Faalavelave Tutupu Faafuasei e tusa ma aiaiga o le
Mataupu 106, o le a faataotolia loa le Poloaiga i luma o le Fono Aoao;
ae afai e le o usuina le Fono Aoao i le taimi lea, o le a faataotolia le
73
Poloaiga i luma o le Fono Aoao i le taimi loa lava e usuina ai le
fonotaga o lo o pito mai a lea Fono.
(2) I le tulaga ua uma ai ona faataotolia se Poloaiga o Faalave-lave
Tutupu Faafuasei i luma o le Fono Aoao Faitulafono e tusa ma aiaiga
o le fuaiupu (1) o se faaaliga o se lafo faatu e sainia e ni Sui Usufono se
toaono o le Palemene ma sa faia i totonu o aso e sefulu talu mai le aso
na faataatia ai i luma o le Fono Aoao, o lo o talosagaina ai le Poloaiga
ina ia soloia, o le a felafolafoai i ai le Fono Aoao i le Poloaiga i le uluai
taimi paganoa i totonu o aso fono e fa e sosoo ai ma le aso na faia ai le
faaaliga o le lafo faatu ma, afai ua faafinagaloina e le Fono Aoao o le a
soloia le Poloaiga, o le a faamutaina loa lona faamamaluina.
(3) O Poloaiga uma o Faalavelave Tutupu Faafuasei e faia i lalo o aiaiga o
le Mataupu 106, pe afai e le i soloia vave, o le a faamutaina i le aso e
faagata ai le faamamaluina o le faaaliga faasalalau o Faalavelave
Tutupu Faafuasei po o, i le tulaga e silia ai i le tasi o ia faaliga
faasalalau ua faia e tusa ma le faalavelave faafuasei, e faamuta pe a
faagataina le faamamaluina o le faaaliga faasalalau na faia mulimuli.
(4) O le soloia po o le faamutaga o so o se Poloaiga o Faalavelave Tutupu
Faafuasei o le a le aafia ai le faagaoioiga muamua agai i lena Poloaiga
po o le faamamaluina o so o se mea na faia po o se mea na pau mai le
faia e tusa ma lea Poloaiga po o se solitulafono na faia pe so o se sala
po o se faasalaga na faia.
108. Tulaga faatapulaaina e uiga i le taofia:
(1) Mo faatatauga o lenei Mataupu, o le a i ai se komiti faufautua, lea o le
a aofia ai o:
(a) se Taitaifono e tofia e le Ao o le Malo mai tagata o lo o avea nei
pe sa avea ma Faamasino o le Faamasinoga Sili po o le tau
agavaaina tau le tulafono e avea ai ma Faamasino o le
Faamasinoga Sili;
(e) nisi se toalua e tofia e le Ao o le Malo, e faia i lana, (alii po o
tamaitai) faitalia ina ua maea ona felogonai ma le Faamasino Sili.
(2) I se tulaga ua faia ai se Poloaiga o Faalavelave Tutupu Faafuasei i lalo
o aiaiga o le Mataupu 106 o lo o pulea faatagaina ai le taofia o so o se
tagata:
74
(a) so o se tagata e taofia i lalo o aiaiga o lena Poloaiga o le a logoina
loa i le taimi aupito vave e mafai ai, e uiga i mafuaaga o lona
taofia ma, e vagana ua tusa ai ma aiaiga o le fuaiupu (3), o
moliga o itu faamaonia ua faavaeina ai le Poloaiga o le taofia, ma
ia tuuina atu i ai se avanoa e faia ai ni faamatalaga i le komiti
faufautua e faasaga agai i lona taofia; ma
(e) e leai se tagata o le a taofia i lalo o aiaiga o lena Poloaiga mo se
vaitaimi e sili atu i le tolu masina seia vagana ona ua faatatauina
e le komiti faufautua o aiaiga o le faafuaiupu (a) ma ua lipotia
mai, i luma atu o le faamutaina o lea vaitaimi, faapea o le
finagalo o le komiti faufautua e lava ni mafuaaga tatau mo le
taofiga.
(3) O lenei Mataupu o le a le manaomia so o se pulega po o se tagata e
faapea ua pulea faatagaina ia taofia so o se tagata i lalo o so o se
Poloaiga o Faalavelave Tutupu Faafuasei e faia i lalo o aiaiga o le
Mataupu 106 ia faaalia ai mea moni la ia a oo ina faaalia o lona taofi o
le a avea ma itu e tetee agai i le solo lelei o le atunuu.
75
VAEGA XI
TULAGA FAASALALAU MA ITU ESEESE
109. Toe Teuteuina o le Faavae:
(1) So o se aiaiga o lenei Faavae e mafai ona toe teuteu, po o le soloia i se
Tulafono ma ni aiaiga fou e mafai ona faaofia i lenei Faavae e se
Tulafono pe afai o se tulafono tau faaofi mo lena fuafuaga ua
lagolagoina i lona faitauina faatolu, e ni palota ia le itiiti i le lua-
vaetolu o le aofaiga atoa o Sui Usufono o le Palemene (e aofia ai
tulaga avanoa) ma pe afai e le itiiti mai i le ivasefulu aso e mavae atu i
le va o lona faitauina faalua ma lona faatolu o lena tulafono tau faaofi:
AE AFAI E FAAPEA e leai se toe teuteuina, soloia po o le faaopoopo
atu i ai i se tulafono tau faaofi i aiaiga o le Mataupu 102 po o aiaiga o
lenei parakalafa o itu e le aafia o le a tuuina atu i luma o le Ao o le
Malo mo le maliega i ai seia oo ina ua tuuina atu i se faiga palota a le
aufai palota i le faasologa suafa o e palota mo itumalo faaalaalafaga
na faatuina i lalo o aiaiga o le Mataupu 44 ma sei vagana ua
lagolagoina e le lua-vaetolu o palota faaaogaina na faia i sea faiga
palota.
(2) O se faaaliga tusia e sainia e le Fofoga Fetalai faapea o se tulafono tau
faaofi na pasia i lalo o aiaiga o le fuaiupu (1) o le a faaiuina ai ma o le
a le toe masuesueina i so o se faamasinoga.
110. Pulega e faamagalo ai:
(1) O le a i le Ao o le Malo le pulega e talia ai faamagaloga, tolopoina o le
faaooina o se sala, ma taofiga o le faasalaina seia toe iloilo atili, ma ia
tatalaina, taofia mo se vaitaimi po o le faaliliuina o le sala ma
faamama so o se faasalaga na pasia e so o se faamasinoga,
faalapotopotoga po o le pulega faataga na faavaeina e tusa ma le
tulafono.
(2) I le faaaogaina o pulega na tuuina atu ia te ia e aiaiga o le fuaiupu (1),
o le a faia e le Ao o le Malo i lana, (alii po o tamaitai) tuu faitalia ina
ua maea ona felogonai ma sea Minisita e pei ona o le a faatuina mai e
le Palemia i lea vaitaimi ma lea vaitaimi.
76
111. Faamatalaina:
(1) I lenei Faavae, vagana ai ua ese ona aiaia po o le ese ai le aano e
manaomia:
“Tulafono” po o “Tulafono a le Palemene” o lona uiga o se
Tulafono a le Palemene o Samoa; ma e aofia ai so o se Tulafono a
le Fono Aoao Faitulafono a le Atunuu Tausi na faavaeina e tusa
ma aiaiga o le Tulafono Faavae Toe Teuteu o Samoa 1957;
“Kapeneta” o lona uiga o le Aufono a Minisita;
“Faamasino Sili” o lona uiga o le Faamasino Sili o le Faamasinoga
Sili o Samoa;
“Faamasinoga o Talosaga” o lona uiga o le Faamasinoga o Talosaga
a Samoa;
“Tagata Faigaluega o Galuega a le Malo” o lona uiga o se tagata e
faafaigaluegaina i Galuega a le Malo;
“Tulafono o lo o i ai nei” o lona uiga so o se tulafono o lo o
faamamaluina i le Atunuu Tausi o Samoa pe so o se vaega o lena
i luma tonu mai o le Aso o le Tutoatasi;
“O Le Ao o le Malo” o lona uiga O Le Ao o le Malo o Samoa;
“Faamasinoga Sili” o lona uiga o le Faamasinoga Sili a Samoa na
faavaeina e tusa ma aiaiga o le Tulafono Faavae o Samoa 1921;
“Aso o le Tutoatasi” o lona uiga o le aso o le a faamamaluina ai
lenei Faavae e tusa ai ma aiaiga o le Mataupu 113;
“Tagata ofisa faa-Faamasino” o lona uiga o se tasi e i ai se tofi faa-
faamasino, peitai e le aofia ai se tagata faigaluega o Galuega a le
Malo na te faaaogaina uma po o se tasi o galuega o se tofi faa-
faamasino;
“Tulafono” o lona uiga o so o se tulafono ua faamamaluina mo
lenei vaitaimi i Samoa; ma e aofia ai lenei Faavae, so o se
Tulafono a le Palemene ma so o se faaaliga faasalalau, tulafono
faatonutonu, poloaiga, tulafono-iti po o se tasi tulafono o le
pulega faavae ua faia ai i ina, tulafono tau le aganuu a Egelani
ma le faamasinoga tonu tau le loto fuatiaifo o lo o faaaogaina mo
lenei taimi i se tulaga e oo atu i ai pe afai e le o tuuesea e se tasi
lava tulafono o lo o faamamaluina i Samoa, ma so o se tu ma
aganuu ua i ai le malosi faapei o le tulafono i totonu o Samoa, po
77
o se tasi o ona vaega i lalo o aiaiga o so o se tasi o Tulafono po o
lalo o se faaiuga a se Faamasinoga tau le puleaga tomai;
“Fono Aoao Faitulafono” o lona uiga o le Fono Aoao Faitulafono na
faavaeina e tusa ma aiaiga o le Mataupu 44;
“Fono Aoao Faitulafono a le Atunuu Tausi” o lona uiga o le Fono
Aoao Faitulafono na faavaeina e tusa ma aiaiga o le Tulafono
Faavae Toe Teuteu o Samoa 1957 ma e i ai pea seia oo i luma
tonu mai o le Aso o le Tutoatasi;
“Minisita” e aofia ai le Palemia;
“Tofi e maua ai le totogi” o lona uiga so o se tofi i le galuega a
Samoa o lo o tauaveina ai le aia tatau i se totogi ma e aofia ai so
o se tofi e faaalia e le Tulafono e avea ma se tofi e maua ai le
totogi;
“Tagata Ofisa o Galuega a le Malo” o lona uiga o se tagata
faigaluega o Galuega a le Malo e ese ai i lo le tagata e
faafaigaluegaina le tumau po o le tulaga faataitai;
“Palemene” o lona uiga o le Palemene o Samoa;
“Faaaliga faasalalau” o lona uiga o se faaaliga faasalalau e faia e le
Ao o le Malo e sainia ai lona aao faapea le faamaufaailoga o
Samoa ma lomia i le Samoa Gazette;
“Mea Totino” e aofia ai mea totino moni ma mea totino tau le
tagata, so o se fanua, fale ma isi mea po o le tau i so o ni mea
moni po o mea totino, so o se aitalafu, so o se mea i le
faagasologa, ma so o se tasi lava aia tatau po o le tau i ai;
“Faamaufaailoga o le Malo” o lona uiga o le Faamaufaailoga o le
Malo o Samoa;
“Komisi o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo” o lona uiga o le
Komisi o le Aufaigaluega o Galuega a le Malo o Samoa;
“Totogi” e aofia ai totogi masina po o totogi aso, alauni, aia tatau
tau supeaniueta, nofo fua i se fale po o le fesoasoani atu i le
totogiina, femalagai fua po o le fesoasoani atu i le totogiina, ma
isi tulaga faamanuiaina e mafai ona faatatauina i tupe;
“Galuega a Samoa” o lona uiga o le galuega i so o se tulaga tau
Samoa; ma e aofia ai galuega i so o se tulaga ua taua i
faafuaiupu (a) e oo i le (t) e aofia i le Mataupu 83, peitai e le o
78
galuega faasino i le Kamupani Tuufaatasi o Eleele Tausi o
Samoa;
“Fofoga Fetalai” o lona uiga o le Fofoga Fetalai o le Fono Aoao
Faitulafono;
“Faamasinoga Sili” o lona uiga o le Faamasinoga Sili a Samoa;
“Kamupani Tuufaatasi o Eleele Tausi o Samoa” o lona uiga o le
kamupani tuufaatasi na faavaeina i lena igoa i le Aso o le
Tutoatasi, na faavaeina e le Tulafono Faavae Toe Teuteu o
Samoa (Nu.2) 1956, po o se tasi na soloai atu lena kamupani
tuufaatasi.
(2) I so o se mea i lenei Faavae ua faia ai se faasinomaga i le Tulafono
Faavae o Samoa 1921 po o so o se toe teuteuga i lena Tulafono
Faavae, o lena faasinomaga o le a faauigaina o se faasinomaga i le
Tulafono a le Palemene o Niu Sila o lo o tauave-ina le igoa faapuupuu
“o le Tulafono Faavae o Samoa 1921” po o le faasino i toe teuteuga tau
i ai.
(3) Vagana ona ese ai le aano e manaomia, so o se mea i lenei Faavae ua
faia ai se faasinomaga i se Vaega faapito, Mataupu po o se
Faamatalaga, o se faasinomaga lava lea i lena Vaega po o le Mataupu
o, po o lena Faamatalaga i, lenei Faavae, ma se faasinomaga i se
fuaiupu faapito, faafuaiupu po o se parakalafa, o le a faauigaina o se
faasinomaga lava lea i lena fuaiupu, o lena faafuaiupu o le fuaiupu po
o lena parakalafa o le faafuaiupu lea na manu mai ai le faasinomaga.
(4) I so o se mea e tusa ai ma aiaiga o lenei Faavae ua manaomia ai se
tagata ina ia faia ma tuuina atu se tautoga, o le a faatagaina o ia pe a
faapea ona ia manao ai ina ia feagai ma lea manaoga i le faia ma
tuuina mai o se tautinoga faamaoni.
(5) I so o se itu i lenei Faavae o lo o taua ai galuega a so o se tofi, o lena
faasinomaga o le a mafaufauina, seia vagana o le faauigaina e ese ai le
itu manaomia, e avea ma faasinomaga i galuega o lena tofi ma i so o
se pule ma pulega faatagaina la ia e mafai ona faaaogaina e tusa ai ma
le tulafono e, faapea so o se tiute atonu e manaomia ina ia faia e le o lo
o i ai i lena tofi.
79
(6) I so o se mea i lenei Faavae ua faia ai se faasinomaga i so o se tagata
ofisa e le tuutuuga e faaalia ai lona tofi, vagana ai ona ese le
manaomia o le faauigaina, o le a faamatalaina faapea e avea ai ma se
faasinomaga i le tagata ofisa o lo o ona faia i le taimi nei itu tau le
tulafono o lena tofi.
(7) I so o se mea i lenei Faavae ua tuu atu ai le pulega ina ia faia se tofiga i
so o se tofi, o le tagata po o le pulega faatagaina e i ai le pule e fai ai le
tofiga vagana ai ona ese le aano e manaomia, o le a i ai le pule, e mafai
ona faaaogaina i se auala faapea:
(a) ia faatonu faapea o se tagata e ese ai i lo le tagata na tofia, i so o
se vaitaimi ua le mafai ai e le tagata na tofia ona fai galuega tau
lona tofi ona o le toesea po o le le mafai ona galue ina ua mai po
o se tasi lava mafuaaga, o le a faia galuega o lena tofi;
(e) ia tofia se isi tagata ia mautinoa ua i ai i se tofi ae ui lava ina
faapea o lo o i ai le tagata e ona totino le tofi, pe a oo ina toesea i
se faamalologa le tagata totino e ona le tofi a o lei faauiesea lona
tofi;
(i) ia faatonu faapea o se tagata o le a na faia galuega o lea tofi pe
afai e le i ai se tasi ua tofia i ai, po o le seia oo ina o le a tuuina
atu se faatonuga e ese ai e le tagata po o le pulega faatagaina e i
ai le pule e fai ai le tofiga po o le seia oo ina o le a tofia se tagata
totino i ai, po o le fea lava o le a vave ona faia.
112. Tusiga Aloaia:
O le tusiaina faa-Samoa ma le faa Peretania o lenei Faavae ua taufai tutusa
le tulaga aloaia, peitai, i se itu e feeseeseai ai, o le a faaaogaina le tusiaina i
le gagana Peretania.
113. Faamamaluina:
O le a faamamaluina lenei Faavae i le aso o le a faamamaluina ai e le Fono
Aoao a Malo Aufaatasi e avea o se aso o le faamutaina o le Feagaiga o le
Tausiga o Atunuu Tausi mo le Atunuu Tausi o Samoa na faamaonia e le
Fono Aoao a Malo Aufaatasi i le aso 13 o Tesema 1946.
80
VAEGA XII
SOLOAIGA
114. Tulafono o lo o i ai nei ia faaauau:
Vagana ua tusa ai ma aiaiga o lenei Faavae:
(a) o tulafono o lo o i ai nei, seia oo ina soloia e le Tulafono, o le a
faaauau lo latou faamamaluina pea i le Aso o le Tutoatasi ma
ona tua atu;
(e) o aia uma, folafolaga aloaia ma itu e noatia ai o lo o laga i lalo o
tulafono o i ai nei o le a faaauau pea ona i ai i le Aso o le
Tutoatasi ma ona tua atu, ma o le a amanaia, faaaogaina ma
faamamaluina ma le tusa ai; ma
(i) laasaga tau soligatulafono faasaga i le malo i itu e uiga i
solitulafono na faia faasaga i tulafono o i ai nei e mafai ona
faatuina i le Aso o le Tutoatasi ma ona tua atu i lena
faamasinoga, na faatuina e po o i lalo o aiaiga o lenei Faavae, e i
ai le puleaga tatau ma o le a mafai ona tuuina atu faasalaga i
tagata solitulafono e pei ona aiaia e le tulafono o i ai nei.
115. Galuega a le Fono Sili:
I se tulaga ua tuuina atu ai e se tulafono o lo o i ai nei so o se galuega i le
Fono Sili a Samoa na faavaeina e tusa ai ma aiaiga o le Tulafono Faavae Toe
Teuteu o Samoa, 1959, o le a faia lea galuega e le Ao o le Malo; ma i se
tulaga e faia ai so o sea galuega e le Fono Sili, e faia i ma aofia ai le fautuaga
a le Fono Faatonu, o lena galuega o le a faia e le Ao o le Malo, e faia ma e
aofia ai le fautuaga a le Kapeneta.
116. Nofoi i le tofi o Minisita:
So o se tagata na te umia le tofi e avea ai o le Palemia po o le avea o se
Minisita i luma tonu mai o le Aso o le Tutoatasi o le a mafaufauina ua tofia
ma le tusa ai i lea tofi i lalo o aiaiga o le Vaega IV.
81
117. Fono Aoao Faitulafono Muamua:
(1) O le Fono Aoao Faitulafono a le Atunuu Tausi o le a faaauau pea ona i
ai i, ma ua mavae le Aso o le Tutoatasi e avea ai o se Fono Aoao
Faitulafono, ma o sui usufono o le Fono Aoao Faitulafono a le Atunuu
Tausi o le a mafaufauina ua filifilia ma le tusa ai e avea ma Sui
Usufono o le Palemene i lalo o aiaiga o lenei Faavae.
(2) O le Fofoga Fetalai ma le Sui Fofoga Fetalai o le Fono Aoao
Faitulafono a le Atunuu Tausi o e e i le tofi i luma tonu mai o le Aso o
le Tutoatasi o le a mafaufauina ua filifilia ma le tusa ai e avea ai ma
Fofoga Fetalai ma Sui Fofoga Fetalai, o i laua taitoa-tasi, i lalo o aiaiga
o lenei Faavae.
(3) O le uluai usuina o le Fono Aoao Faitulafono o le a amata i totonu o le
tolu masina talu mai ai le Aso o le Tutoatasi.
(4) Mo faatatauga o aiaiga o le fuaiupu (4) o le Mataupu 63, o le aso o le
faiga palota aoao lea na filifilia ai le Fono Aoao Faitulafono a le
Atunuu Tausi o le a avea o le aso o le faiga palota aoao talu ai e uiga i
le Fono Aoao Faitulafono o lo o i ai i le Aso o le Tutoatasi ma ona tua
atu.
(5) Vagana ua tusa ai ma aiaiga o lenei Faavae, o Tulafono Tumau o le
Fono Aoao Faitulafono a le Atunuu Tausi e faa-mamaluina i luma
tonu mai o le Aso Tutoatasi, o le a avea o Tulafono Tumau o le Fono
Aoao Faitulafono, ma e mafai ona toe teuteuina i latou, soloia po o le
faaopoopo i ai e tusa ma aiaiga o le Mataupu 53.
(6) Afai o le a avanoa se nofoaga o se Sui Usufono o le Palemene i luma
atu o le aso o le uluai faiga palota aoao, e faia i tua atu o le Aso o le
Tutoatasi, o le a faatumuina lena avanoa i le faiga e tusa ma aiaiga o le
tulafono o lo o faamamaluina i luma tonu mai o le Aso o le Tutoatasi i
le faafeagai ma le faatumuina o avanoa i le aufono o le Fono Aoao
Faitulafono a le Atunuu Tausi.
118. Faamasino o lo o i ai nei:
Vagana ua tusa ai ma aiaiga o lenei Faavae, o se tagata o lo o umia le tofi e
avea ai o se Faama-sino o le Faamasinoga Sili i luma tonu mai o le Aso o le
Tutoatasi, o le a umia i le Aso o le Tutoatasi ma ona tua atu le tofi o le
82
Faamasino o le Faamasinoga Sili i vaitaimi ma tuutuuga lava ia e pei ona
faasino ia te ia i luma tonu mai o le Aso o le Tutoatasi.
119. Laasaga tau le Tulafono o i ai nei:
(1) O laasaga uma tau le tulafono e le i tuuina atu i le Faamasinoga Sili i
luma tonu mai o le Aso o le Tutoatasi, i lea aso ma ona tua atu, o le a
faatuina e toe siitia i, ma mafaufauina e le i tuuina atu mo le fua
faatatauina i luma o lena faamasinoga, na faatuina e po o lalo o aiaiga
o lenei Faavae, ua i ai le puleaga tatau.
(2) O talosaga uma mai le Faamasinoga Sili ia na tuuina atu po o le le i
tuuina atu i luma tonu mai o le Aso o le Tutoatasi, so o se
faamasinoga e i ai le puleaga e faafofoga ai i ia talosaga, o le a tuuina
atu po o le faatuina ia toe siitia i lea aso ma tua atu o lena aso, ma ia
mafaufauina faapea o le a tuuina atu i luma o le Faamasinoga o
Talosaga mo le fuafua faatatauina.
(3) So o se faaiuga a le Faamasinoga Sili po o se tasi faamasinoga e i ai le
puleaga e faafofoga ai i talosaga mai le Faamasinoga Sili o le a maua
le tulaga mamalu ma le iloga e tutusa ma se faaiuga na tuuina atu po
o le faia e le Faamasinoga e Sili po o le Faamasinoga o Talosaga, i o la
tulaga taitoatasi.
120. Tagata ofisa o i ai nei ia faaauau pea i tofi:
Vagana ua tusa ai ma aiaiga o lenei Faavae:
(a) o se tagata o lo o i le tofi o le Loia Sili i luma tonu mai o le Aso o
le Tutoatasi po o se tasi o le Komisi o le Aufaigaluega o Galuega
a le Malo o le a i ai pea i le tofi lea, i lea aso ma tua atu o lena aso
na faavaeina e tusa ma aiaiga o lenei Faavae i luga o vaitaimi ma
tuutuuga tutusa e pei ona faasino ia te ia i luma tonu mai o le
Aso o le Tutoatasi; ma
(e) o se tagata lea e faigaluega i le Aufaigaluega o Galuega a le Malo
o Samoa i luma tonu mai o le Aso o le Tutoatasi ua taua i le
Tulafono Faavae Toe Teuteu o Samoa 1949 o le a i ai pea i le mea
e faigaluega ai i le Aufaigaluega o Galuega a le Malo, i lea aso
ma tua atu o lena aso.
83
121. Tulafono e le i faamamaluina a o lumanai le Aso o le Tutoatasi:
I so o se mea e faaaogaina ai se Tulafono po o le faia e le Fono Aoao
Faitulafono a le Atunuu Tausi ma le oo atu i le faamamaluina o lena
Tulafono sa taofia mo se vaitaimi, e mafai e lena Tulafono, i le po o tua atu
o le Aso o le Tutoatasi, o le a faamamaluina i le aso ua faaalia ai i ina po o le
a faaalia e so o se pulega faatagaina ua tuu atu na te faamamaluina ma, i se
itu faapea, o le a faatinoina i lea aso ma tua atu o lena aso le Tulafono e
avea ai o se Tulafono a le Palemene.
122. Faiga e faafetaui ai ma tulafono o i ai nei:
I so o se itu i tulafono o i ai nei e taua ai Lana Maiesetete le Tupu Tamaitai i
le aia tatau a le Atunuu Tausi Samoa, i le Tupu i le aia tatau a le Atunuu
Tausi o Samoa, i le Atunuu Tausi o Samoa, ia Samoa po o ia Samoa, o lena
lava itu ua taua ai o le a faauigaina faapea o se tau e faasino ia Samoa,
vagana ai ona ese le uiga e manaomia.
123. Tuuina atu o mea totino:
(1) O mea totino uma na tuu-ina atu i Lana Maiesetete le Tupu Tamaitai i
le aia tatau a le Atunuu Tausi o Samoa po o le tuuina atu i le Tupu i le
aia tatau a le Atunuu Tausi o Samoa i luma tonu mai o le Aso o le
Tutoatasi, o le a tuuina atu ia Samoa i le Aso o le Tutoatasi.
(2) Vagana ua tusa ai ma aiaiga o le fuaiupu (3), o eleele ia, e tusa ai ma
aiaiga o le Tulafono Faavae o Samoa 1921, o eleele tau Samoa, eleele
tau papalagi po o eleele tau le Malo o le a taofia e tusa ai ma aiaiga o
lenei Faavae, i le Aso o le Tutoatasi ma ona tua atu, e avea o eleele tau
le aganuu, eleele taofia saoloto po o eleele tau le malo e pei ona
faasolo ai.
(3) O eleele uma i Samoa la ia na tuuina atu i le Tupu i le aia tatau a le
Malo o Niu Sila i luma tonu mai o le Aso o le Tutoatasi o le a avea ma
eleele e taofia saoloto i le Aso o le Tutoatasi e Lana Maiesetete le Tupu
Tamaitai i le aia tatau a le Malo o Niu Sila mo se eleele e taofia
saoloto.
84
124. Toe teuteuga tau le soloaiga i le Faavae:
E leai ni toe teuteuga i aiaiga o lenei Faavae o le a faia a o lei faavaeina le
Palemene e tusa ai ma aiaiga o le Vaega V vagana ona faapea e mafai e le
Fono Aoao Faitulafono a le Atunuu Tausi ona fai i se Tulafono ia aveesea ni
itu faafitauli i le soloaiga mai fetuunaiga tau le faavae ia faamamaluina i
luma tonu mai o le Aso o le Tutoatasi ina ua aiaia faatatau mo lenei Faavae;
ma so o se Tulafono na faia e tusa ma aiaiga o lenei Mataupu o le a
faamuta-ina lona faamamaluina vagana ua muamua ona soloia i le faaiuga
o se vaitaimi e iva masina e amata i le aso lea na muai usuina ai le Fono
Aoao Faitulafono.
85
FAAMATALAGA
FAAMATALAGA MUAMUA MA LE LUA
(Soloia e le Tulafono o Teuteuga o le Faavae 2015, Nu.19)
FAAMATALAGA LONA TOLU
(Mataupu 28, 49(2), 61, 67 ma le 78)
ITUAIGA O TAUTOGA
1. Tautoga a le Ao o le Malo:
O AU o................................................................................, ou te tauto i le Atua e
Ona le Malosi uma lava o le a ou tauaveina le mamalu o le tofiga o le Ao o le
Malo ma o le a faia ma le tonu ma le faamaoni ou tiute i le pulega faafoe o le
Malo Tutoatasi o Samoa ina ia tusa ai ma lona Faavae ma ana tulafono. Ia
fesoasoani mai le Atua ia te au.
2. Tautoga a Sui Usufono o le Fono a Sui Tofia:
O AU o ................................................................................., ou te tauto i le Atua e
Ona le Malosi uma lava o le a ou tautua lelei ma le faamaoni i le Malo
Tutoatasi o Samoa, ma o le a faia ma le tonu ma le faamaoni ou tiute o se tasi
o le Fono a Sui Tofia ina ia tusa ma le Faavae atoa ma le tulafono. Ia
fesoasoani mai le Atua ia te au.
3. Tautoga a le Palemia ma isi Minisita:
O AU o .................................................................................., ona ua filifilia ma
talia e avea ma Palemia [Minisita] ma sui usufono o le Kapeneta, ou te tauto i
le Atua e Ona le Malosi uma lava e faapea, o le a ou tuuina atu ma le atoatoa,
i le mea e aupito sili i lau faamasinoga, i taimi uma e faapea ona manaomia
ai, o lau faaaliga ma le fautuaga i le Ao o le Malo mo le pulea lelei o mataupu
a le Malo Tutoatasi o Samoa; ma o le a ou le faaalia i se ala tautino po o le
faaalatua o ia mataupu e pei ona o le a felafolafoai ai i le Kapeneta ma Komiti
faapea le Fono Faatonu ma sa tuuina mai i lau tausiga faalilolilo, peitai i mea
uma, o le a avea au ma se Palemia [Minisita] moni ma le faamaoni. Ia
fesoasoani mai le Atua ia te au.
86
4. Tautoga o le Loto Faamaoni ia faia ma tuuina e le Fofoga Fetalai ma
Sui Usufono o le Palemene:
O AU o ................................................................................., ou te tauto i le Atua e
Ona le Malosi uma lava, o le a ou faamaoni ma tauaveina tonu le lotonuu
faamaoni i le Malo Tutoatasi o Samoa, ma o le a ou faataunuuina ma le tatau
ai ma le faamaoni ou tiute e avea ai o se Sui Usufono o le Palemene o Samoa.
Ia fesoasoani mai le Atua ia te au.
5. Tautoga faa Faamasino e faia e Faamasino o le Faamasinoga e Sili ma
le Faamasinoga o Talosaga:
O AU o ................................................................................, ou te tauto i le Atua e
Ona le Malosi uma lava o le a ou tautua lelei ma le faamaoni i le Malo
Tutoatasi o Samoa e tusa ai ma le Faavae ma le tulafono ma o le a ou faia le
mea tonu i ituaiga uma o tagata e aunoa ma le fefe po o le faapito, alofa po o
le loto tiga. Ia fesoasoani mai le Atua ia te au.
(I le itu i faamaoniga, ae le o nei tautoga, ia tagai i le Mataupu 111(4).)
87
FAAMATALAGA OTOOTO O FETUUNAIGA
O MATAUPU 2008 - 2015
O le lomiga aloaia lenei o le Faavae e pei ona i ai i le aso 31 o Tesema 2015.
O lenei Tulafono ua toe fetuunai e le Vaega e Tusia Tulafono mai le tausaga 2008 -
2015 i lea faasologa i lalo o le pule faataga a le Loia Sili ua tuuina atu e tusa ai ma le
Tulafono o Fetuunaiga ma Lomiga Faasalalau o Tulafono 2008.
E leai ni suiga lautele na faia i le Faavae i le faatinoina o malosiaga ua tuuina atu i
lalo o le fuaiupu 5 o le Tulafono o Fetuunaiga ma Lomiga Faasalalau o Tulafono 2008, ae
vagana ai le faaofiina o aiaiga sao e tuuina atu ai malosiaga mo Faamatalaga.
O teuteuga nei ua faia:
E ala i le Tulafono o Teuteuga o le Faavae 2008:
Mataupu 17 - Ua soloia.
Mataupu 95 - Ua aveesea aiaiga faatuutuuga o i le Mataupu 95 ma suia
i aiaiga fou faatuutuuga [peitai e le o faasino tonu teuteuga o le
Tulafono i “lena tausaga”.].
Mataupu 96 - Ua aveesea le Mataupu 96 ma suia i lona tulaga o i ai nei.
E ala i le Tulafono o Teuteuga o le Faavae 2010, Nu.4:
Mataupu 46(3) - Ua faaofiina se fuaiupu fou (3).
E ala i le Tulafono o Teuteuga o le Faavae 2013, Nu.17:
Mataupu 44 - O suiga i le fuaiupu (1) ma le faaofiina o fuaiupu (1A) -
(1G).
(Silafia - O lenei teuteuga e amata faamamaluina i le aso o faiga palota aoao e
pei ona o le faasinomia mai e le O Le Ao o le Malo e tusa ai ma le Mataupu 64 o
le Faavae (Tagai i le Fuaiupu 1(3) o le Tulafono o Teuteuga o le Faavae 2013
Nu.17).
Mataupu 83(g) - O le fuaiupu (g) ua suia faatasi ai ma lona tulaga o i ai
nei.
(Silafia - O lenei teuteuga e amata faamamaluina i le aso 25 o Iuni 2013).
88
E ala i le Tulafono o Teuteuga o le Faavae 2014, Nu.2:
Mataupu 83(h) - Ua suia i le fuaiupu (g) faatasi ai ma lona tulaga o i ai
nei.
Ua suia le Mataupu 97.
Mataupu 97A. - O se Mataupu fou ua faaofiina i le tuanai ai o le
Mataupu 97.
Ua suia le Mataupu 98.
Ua suia le Mataupu 99.
Ua faaofiina Mataupu fou, Mataupu 99A e oo i le 99F, i le tuanai ai o le
Mataupu 99.
E ala i le Tulafono o Teuteuga o le Faavae 2015, Nu.19:
Mataupu 6 - ua suia upu “Sui Resitara” i upu “Resitara Lagolago”.
Ua suia le fuaiupu (1) o le Mataupu 18, ma ua faaopoopo fuaiupu fou
(4) e oo i le (6).
Ua faaopoopo le fuaiupu (3) fou o le Mataupu 19.
Ua suia le fuaiupu (1)(b) ma soloia le fuaiupu (2) o le Mataupu 44.
Ua faaopoopo fuaiupu fou (1A) ma le (1B) o le Mataupu 49 ma le 50.
Ua faaopoopo le Vaega fou V1A (Komesina o Sulufaiga) faatasi ai ma
Mataupu fou 82A ma le 82B.
Ua suia le upu “Pulenuu” i upu “Sui o le nuu” i le Mataupu 83.
Ua soloia le Faamatalaga Muamua ma Lona Lua.
Teuteuga lautele i fuaitau i le tulaga tutusa o alii ma tamaitai. I nisi
mataupu, o faasinomaga i “tagata” po o tulaga o le tofi ua faapea ona
faaaogāina e suia ai.
E ala i le Tulafono o Teuteuga o le Faavae (Nu.2) 2015, Nu.44 (amata
faamamaluina i le aso 1 Ianuari 2016):
Mataupu 41 - ua teuteuina ina ia aveesea ai malosiaga o le Loia Sili e
faia ai moliaga faaletulafono.
Ua faaofiina le Mataupu 41A fou, i le tuanai ai o le Mataupu 41, mo le
tofiga o le Faatonu Faafoe Moliaga.
Ua faaofiina i le Mataupu 83, le faafuaiupu (ga) fou, ua tuusaunoaina ai
le Ofisa e Faafoeina Moliaga Tau Solitulafono mai Galuega a le Malo.
O lenei Faavae o lo o faafoeina e le Ofisa o le Loia Sili.